Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) – Οι ορισμοί, η σημασία και το διακύβευμα

Οι μέχρι στιγμής έρευνες δείχνουν ότι υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να υπάρχουν αποθέματα υδρογονανθράκων στο υπέδαφος υποθαλάσσιων περιοχών της Κύπρου.

Ενθαρρυμένες από αυτή την προοπτική, διαδοχικές κυβερνήσεις προχώρησαν σε οριοθέτηση της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης της Κυπριακής Δημοκρατίας με την Αίγυπτο, το Λίβανο (εκκρεμεί ακόμα η επικύρωση της) και το Ισραήλ, επιδιώκοντας στην πορεία ανάλογες συμφωνίες και με άλλες γειτονικές χώρες.

Αυτές οι κινήσεις προκάλεσαν την αντίδραση της Τουρκίας, με τελευταία ενέργεια την έκδοση Navtex στην περιοχή που θα έπιανε δουλειά το γεωτρύπανο Saipem 12000 για λογαριασμό της ιταλικής ΕΝΙ.

Το Δίκαιο της Θάλασσας για τις θαλάσσιες ζώνες

Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, τα παράκτια κράτη έχουν δικαιώματα στο θαλάσσιό τους χώρο, τα οποία μειώνονται όσο μεγαλώνει η απόσταση των ακτών από τη θάλασσα.

Τα χωρικά ύδατα (ή αιγιαλίτιδα ζώνη) μπορούν να φθάσουν μέχρι και δώδεκα ναυτικά μίλια από τις ακτές του κράτους (ένα ναυτικό μίλι είναι κάτι λιγότερο από δύο χιλιόμετρα). Σε αυτόν το θαλάσσιο χώρο το κράτος έχει πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα, τα ίδια ακριβώς όπως ακριβώς και στο χερσαίο του χώρο.

Η υφαλοκρηπίδα, σύμφωνα με τη Συνθήκη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982, περιλαμβάνει «το θαλάσσιο βυθό και το υπέδαφος των θαλάσσιων περιοχών που εκτείνονται πέρα από την αιγιαλίτιδα ζώνη, διαμέσου της φυσικής προέκτασης του χερσαίου εδάφους, μέχρι το εξωτερικό άκρο του υφαλοπλαισίου ή μέχρι την απόσταση 200 ναυτικών μιλίων από τις γραμμές βάσης, από τις οποίες υπολογίζεται το πλάτος της αιγιαλίτιδας ζώνης στην περίπτωση που το εξωτερικό άκρο του υφαλοπλαισίου δεν εκτείνεται μέχρι την απόσταση αυτή» (άρθρο 76, παρ.1).

Με απλά λόγια, η υφαλοκρηπίδα είναι η φυσική προέκταση της ξηράς μέσα στη θάλασσα, μέχρι εκεί που τα νερά βαθαίνουν απότομα και αρχίζει πλέον η θαλάσσια άβυσσος. Αν η υφαλοκρηπίδα με τη γεωλογική έννοια δεν φθάνει σε θαλάσσιο πλάτος 200 ναυτικών μιλίων, τότε, με τη νομική της έννοια, επεκτείνεται μέχρι αυτό το πλάτος. Αν, όμως, η υφαλοκρηπίδα με τη γεωλογική της έννοια ξεπερνά τα 200 ναυτικά μίλια, τότε επεκτείνεται μέχρι να φθάσει τη θαλάσσια άβυσσο, αλλά δεν μπορεί να ξεπεράσει τα 350 ναυτικά μίλια, έστω και αν η φυσική υφαλοκρηπίδα εκτείνεται και πέρα από αυτά.

Η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη έχει 200 ναυτικά μίλια θαλάσσιου πλάτους. Σε αυτόν το θαλάσσιο χώρο τα κράτη έχουν αποκλειστικό δικαίωμα εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πόρων τόσο στο υπέδαφος όσο και στα υπερκείμενα ύδατα.

Προκύπτει, όμως, ζήτημα όσον αφορά τις περιπτώσεις όπου η Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη δύο κρατών αλληλοεπικαλύπτεται και/ή οι ακτές τους βρίσκονται η μια απέναντι από την άλλη σε απόσταση λιγότερη από όση χρειάζεται για να μπορεί να γίνει οριοθέτηση σύμφωνη με τους πιο πάνω ορισμούς. Όπως γίνεται κατανοητό, λόγος γίνεται για τις περιπτώσεις όπου οι σχετικές αποστάσεις είναι λιγότερες από 400 ναυτικά μίλια, οπότε είναι αδύνατο να έχουν και τα δύο κράτη οικονομική ζώνη πλάτους διακοσίων μιλίων. Τι γίνεται, λοιπόν, σε αυτές τις περιπτώσεις;

Η «μέση γραμμή» και η «ευθυδικία»

Από τότε που αναδείχθηκε το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας, εμφανίστηκαν δύο βασικές σχολές για την οριοθέτησή της μεταξύ κρατών των οποίων οι ακτές αντίκεινται: Το κριτήριο της μέσης γραμμής και το κριτήριο της ευθυδικίας. Τα κράτη, ανάλογα με τα συμφέροντά τους, υποστηρίζουν ή τη μια ή την άλλη αρχή.

Σύμφωνα με το κριτήριο της μέσης γραμμής, η οικονομική ζώνη μοιράζεται, με απλά λόγια, στα ίσα.

Σύμφωνα δε με το κριτήριο της ευθυδικίας, τα όρια της οικονομικής ζώνης καθορίζονται λαμβάνοντας υπόψη και άλλους παράγοντες. Αυτή η προσέγγιση ξεκινά από το ότι η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη: Υπάρχουν κράτη με τεράστια έκταση ή/και ακτογραμμή, κράτη σχεδόν χωρίς υφαλοκρηπίδα (από γεωλογική άποψη), νησιά (που επίσης  έχουν υφαλοκρηπίδα), ιδιομορφίες στη διαμόρφωση του βυθού, ανομοιομορφία στο φυσικό πλούτο του υπεδάφους των θαλασσίων περιοχών, ιστορικά δικαιώματα, κ.ο.κ.

Πώς αντιμετωπίζεται, λοιπόν, αυτό το ζήτημα στο Διεθνές Δίκαιο;

Σύμφωνα με το άρθρο 83 της Συνθήκης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, «η οριοθέτηση της ηπειρωτικής υφαλοκρηπίδας μεταξύ κρατών με αντικείμενες ή παρακείμενες ακτές θα γίνεται με συμφωνία βάσει του Διεθνούς Δικαίου, όπως αναφέρεται στο άρθρο 38 του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου, προς το σκοπό επίτευξης δίκαιης λύσης. Εάν δεν επιτευχθεί συμφωνία μέσα σε εύλογο χρονικό διάστημα, τα ενδιαφερόμενα κράτη θα προσφεύγουν στη διαδικασία που προβλέπει το Μέρος XV της Συνθήκης» (το Μέρος XV προβλέπει για τρόπους ειρηνικού διακανονισμού των διαφορών).

Έτσι η Συνθήκη δεν αποκλείει καμιά από τις δύο αρχές στο στάδιο της προσπάθειας για επίτευξη συμφωνίας (η «συμφωνία βάσει του Διεθνούς Δικαίου» φωτογραφίζει το κριτήριο της μέσης γραμμής, ενώ η «επίτευξη δίκαιης λύσης» ο κριτήριο της ευθυδικίας). Αν δεν επιτευχθεί συμφωνία, η Συνθήκη παραπέμπει πλέον σε διαδικασία επίλυσης διαφορών (συνδιαλλαγή, διαιτησία, Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, Ειδικό Δικαστήριο για το Δίκαιο της Θάλασσας, κ.ά.)

Πάντως, η νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου κατά κανόνα δεν υιοθετεί μια «καθαρή» λύση, αλλά λαμβάνει υπόψη και τα δύο κριτήρια.

Προκύπτει ακόμη ένα εύλογο ερώτημα: Τι γίνεται για όσο χρονικό διάστημα δεν επιτυγχάνεται συμφωνία;

Η Συνθήκη του ΟΗΕ προβλέπει σχετικά ότι «κατά το χρονικό διάστημα που δεν έχει συναφθεί συμφωνία τα ενδιαφερόμενα κράτη, σε πνεύμα κατανόησης και συνεργασίας, θα καταβάλουν κάθε δυνατή προσπάθεια να προβούν σε προσωρινές διευθετήσεις πρακτικής φύσης και κατά τη διάρκεια της μεταβατικής περιόδου να μη θέτουν σε κίνδυνο ή να παρεμποδίσουν την επίτευξη οριστικής συμφωνίας. Οι διευθετήσεις αυτές δεν θα επηρεάζουν την οριστική διευθέτηση» (άρ.83, παρ.3).

Η περίπτωση της Κύπρου

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, και τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα. Πόσω μάλλον η Κυπριακή Δημοκρατία που δεν είναι απλώς νησί – τμήμα κάποιου κράτους, αλλά κυρίαρχο κράτος που υπέγραψε και τη Συνθήκη του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας.

Η γεωγραφική θέση της Κύπρου, όπως θα έχει γίνει αντιληπτό από τα προαναφερθέντα, επιβάλλει οριοθέτηση της οικονομικής ζώνης μέσω συμφωνιών με τα γειτονικά μας κράτη, αφού όλα βρίσκονται σε απόσταση  από τις ακτές της Κύπρου πολύ λιγότερη από αυτήν που απαιτείται για να έχουμε και να έχουν οικονομική ζώνη διακοσίων ναυτικών μιλίων: Η Τουρκία απέχει μόλις 75 χιλιόμετρα από τις βόρειες ακτές του νησιού, στα ανατολικά η Συρία απέχει 105 χιλιόμετρα, στα νότια η Αίγυπτος απέχει 380 χιλιόμετρα, κ.ο.κ.

Συνεπώς τόσο η ίδια η γεωγραφική πραγματικότητα όσο και η Συνθήκη του ΟΗΕ επέβαλλαν τη σύναψη συμφωνιών για οριοθέτηση με τα γειτονικά μας κράτη.

Είναι αυτονόητο ότι και με την Τουρκία χρειάζεται συμφωνία για οριοθέτηση της οικονομικής ζώνης στις βόρειες περιοχές. Ωστόσο οι δυσκολίες είναι τεράστιες: Είναι εξαιρετικά αμφίβολο κατά πόσον η Τουρκία θα προχωρούσε σε τέτοια συμφωνία με την Κυπριακή Δημοκρατία με άλυτο το Κυπριακό, αφού, μεταξύ άλλων, αυτό θα ισοδυναμούσε με αναγνώριση. Ακόμη και μετά από ενδεχόμενη συνολική διευθέτηση του Κυπριακού και πάλι θα έχουμε δυσκολίες, γιατί η Τουρκία θα επιμένει στο κριτήριο της ευθυδικίας ενώ εμείς στο κριτήριο της μέσης γραμμής.

Το γεγονός, όμως, ότι χρειάζεται οριοθέτηση της οικονομικής ζώνης με την Τουρκία στις βόρειες θαλάσσιες περιοχές δεν νομιμοποιεί τις αντιδράσεις της Τουρκίας για τις συμφωνίες με την Αίγυπτο, το Ισραήλ και το Λίβανο:

Πρώτο, η Κυπριακή Δημοκρατία ενήργησε μέσα στα πλαίσια του Δικαίου της Θάλασσας.

Δεύτερο, οι εν λόγω συμφωνίες αφορούν τις νότιες και όχι τις βόρειες ακτές μας. Συνεπώς, σε καμία περίπτωση επηρεάζονται τυχόν αμφισβητούμενες περιοχές, που είναι οι μόνες στις οποίες η Συνθήκη για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν επιτρέπει εκμετάλλευση ενόσω εκκρεμεί η οριοθέτηση.

Τρίτο, αυτές οι συμφωνίες δεν προκαταλαμβάνουν την οριοθέτηση με την Τουρκία. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η συμφωνία με την Αίγυπτο προβλέπει ότι οι γεωγραφικές της συντεταγμένες «μπορούν να αναθεωρηθούν και/ή να επεκταθούν καταλλήλως υπό το φως της μελλοντικής οριοθέτησης της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης με άλλα εμπλεκόμενα γειτονικά κράτη και σε συνάφεια με τη συμφωνία που θα επιτευχθεί σε αυτό το θέμα με τα εμπλεκόμενα γειτονικά κράτη».

Συμπερασματικά η Κυπριακή Δημοκρατία, συνάπτοντας συμφωνίες με τα γειτονικά κράτη για οριοθέτηση της οικονομικής ζώνης, ενήργησε μέσα στα πλαίσια του Δικαίου της Θάλασσας.

Όσον αφορά την τουρκοκυπριακή κοινότητα, ασφαλώς με τη λύση του Κυπριακού θα επωφελείται και εκείνη, αφού σε όλα τα ομοσπονδιακά κράτη η οικονομική ζώνη και η υφαλοκρηπίδα είναι ομοσπονδιακή –και άρα κοινή– αρμοδιότητα και τα έσοδα θα κατανέμονται και στις δύο κοινότητες. Άλλωστε, απαιτούνται μερικά χρόνια μέχρι να αρχίσει η εκμετάλλευση πιθανών κοιτασμάτων και ευχή και επιδίωξή μας είναι μέχρι τότε να έχει λυθεί το Κυπριακό.