Επιστήμη, Τεχνολογία και κοινωνικο-οικονομικό σύστημα

Του Λέανδρου Σαββίδη

Ο ρόλος της επιστήμης και της τεχνολογίας στις σύγχρονες κοινωνίες μας αναγκάζει πλέον να μιλούμε για τεχνολογικές κοινωνίες. Σε μια τέτοια τεχνολογική κοινωνία, όπως την κυπριακή, με την επιστήμη και τεχνολογία να παίζουν καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή αγαθών αλλά και στην καθημερινή επικοινωνία των ανθρώπων, είναι επιτακτική ανάγκη η συζήτηση γύρω από τα θέματα αυτά με κεντρικό σημείο αναφοράς τον άνθρωπο.

Στις αρχές του 21ου αιώνα η ανθρωπότητα έχει «ορθολογικοποιήσει» τόσο πολύ την παραγωγή, αλλά καθόλου τα κοινωνικά προβλήματα και τις οικονομικές αντιθέσεις ενός συστήματος που καταρρέει. Μέρος αυτής της μη ορθολογικής κοινωνικής λύσης είναι η αδυναμία των κοινωνιών να αλλάξουν τον τρόπο οργάνωσης των πολιτικών θεσμών, αλλά και της παραγωγής για να επιλύσουν προβλήματα που πηγάζουν από τις κοινωνικές ανισότητες που διαιωνίζουν αντιτιθέμενα συμφέροντα μέσα στις κοινωνίες μας. Την ώρα που οι ανισότητες διευρύνονται όλο και περισσότερο, το βιοτικό επίπεδο των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων συρρικνώνεται, ενώ παράλληλα αυξάνεται και η παραγωγικότητα της εργασίας [1]. Λένε αρκετοί ότι το κλειδί στην επίλυση κοινωνικών ζητημάτων είναι η καινοτομία και η αύξηση της παραγωγικότητας, η αλήθεια όμως βρίσκεται αλλού.

Οι νέες τεχνολογίες διευρύνουν την κοινωνικοποίηση της παραγωγής

Στις σημερινές ανεπτυγμένες κοινωνίες η επίδραση της τεχνολογίας είναι αδιαμφισβήτητα τεράστια. Η παραγωγή έχει κοινωνικοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό έτσι ώστε οποιοδήποτε προϊόν είναι σχεδόν αδύνατον να ολοκληρωθεί από την εργασία και μόνο ενός ανθρώπου [2]. Ενα παράδειγμα της κοινωνικοποιημένης παραγωγικής διαδικασίας αποτελούν τα γνωστά «έξυπνα κινητά», προϊόν συσσωρευμένης και επεξεργασμένης ανθρώπινης νόησης διαμέσου των αιώνων, αλλά και αμέτρητων εργατών που αποτελούν την παραγωγική δύναμη, η οποία υλοποιεί αυτή τη γνώση σε υλικό προϊόν.

Η χρήση της τεχνολογίας διευρύνεται και υιοθετείται στους χώρους παραγωγής για την αποτελεσματικότητα και την αύξηση της παραγωγικότητας με βάση τα πλεονεκτήματά της αν είναι περισσότερα από τα μειονεκτήματά της. Αλλά ποιος καθορίζει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα; Στις λεγόμενες ελεύθερες αλλά και στις πλείστες μεικτές οικονομίες ένα σημαντικό κριτήριο είναι το κέρδος από την αύξηση της παραγωγής παρά η κάλυψη αναγκών. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας λαμβάνει μέρος μέσα στην ιστορική και κοινωνική διαδικασία. Αυτό σημαίνει πως η απόφαση αν θα έχουμε έξυπνα κινητά ή τι είδους έξυπνα κινητά είναι αποφάσεις που λαμβάνονται από όσους κατέχουν υπό την ιδιοκτησία τους τις τεράστιες επιχειρήσεις που επεξεργάζονται και δημιουργούν αυτά τα προϊόντα παρά αποτέλεσμα συλλογικής απόφασης των εργαζομένων της κάθε χώρας.

Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και το διαδίκτυο, δύο εργαλεία που έχουν ήδη μπει στην παραγωγή τα τελευταία 25-30 χρόνια, μπορούν να μας δείξουν πως νέες τεχνολογίες παρά τις παραγωγικές δυνατότητες δεν αρκούν για την κοινωνική αλλαγή. Με την ιλιγγιώδη ανάπτυξη των πιο πάνω εργαλείων, είναι δυνατή επίσης μεγάλη ποσότητα αποθηκευμένης πληροφορίας και κατ’ επέκταση της γνώσης, κάτι που πριν από λίγα χρόνια ήταν αδιανόητο. Με την ανάπτυξη και τη νύξη αυτών των δύο σημαντικών συστατικών, νέες τεχνολογίες με μεγάλη κεκτημένη ταχύτητα δοκιμάζονται και υιοθετούνται με σκοπό τη συνεχή μείωση του απαιτούμενου χρόνου παραγωγής, κάτι το οποίο κρίνοντας εκ του αποτελέσματος έχουν καταφέρει σε μεγάλο βαθμό. Οπως οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές έτσι και η υιοθέτηση των έξυπνων κινητών θεωρείται πως αυξάνει την παραγωγικότητα συμβάλλοντας σε αύξηση εν τέλει του βιοτικού επιπέδου [3].

Η σύγχρονη παραγωγική διαδικασία απαιτείται να είναι γρήγορη αλλά να και να εδράζεται στην ευελιξία (και με την έννοια της συγκέντρωσης των μέσων παραγωγής αλλά και την ευχέρεια στησίματος βιομηχανικών μονάδων σε περιοχές με μειωμένους πόρους και ενέργεια), την απεξάρτησή της από το φυσικό περιβάλλον, αλλά και μεγάλους όγκους πληροφοριών. Ενα παράδειγμα που έχει εισχωρήσει για τα καλά στην παραγωγική διαδικασία παράλληλα με τα έξυπνα κινητά είναι τα κοινωνικά δίκτυα μέσα από τα οποία οι ιδιώτες έχουν καταφέρει να εντάξουν τη μη παραγωγική εργασία (εργασία ελεύθερου χρόνου χωρίς μισθό) μέσα στην παραγωγική διαδικασία υιοθετώντας τεχνολογίες και εισηγήσεις από τους χρήστες.

Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν αναπτυχθεί για να μπορούν να δημιουργήσουν διαδραστικό περιβάλλον που υπερβαίνει τα όρια του φυσικού, στο οποίο να παρέχεται η δυνατότητα για ταχύτατη επικοινωνία μεταξύ διαφόρων παραγόντων που συνεργάζονται στη διαδικασία της παραγωγής, ακόμη και σε κομμάτια, τα οποία ενδεχομένως να μην είναι σε κοντινή απόσταση ή και σε διαφορετικές χώρες. Αυτή η χρήση, αν και δεδομένη σε νεαρούς εργαζόμενους, είναι πολλές φορές αρκετά δυσνόητη σε πιο έμπειρο εργατικό δυναμικό όχι λόγω της αδυναμίας τους να μάθουν, αλλά λόγω έλλειψης υποδομών.

Η παραγωγική διαδικασία με τη διεύρυνση της κοινωνικοποίησης έχει πράγματι αυξήσει την παραγωγικότητα. Η αύξηση της παραγωγικότητας είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της χειρωνακτικής εργασίας στις ανεπτυγμένες οικονομίες, χρησιμοποιώντας όλο και περισσότερο τις γνωστικές ικανότητες των εργαζομένων όπως διατείνονται αρκετοί οικονομολόγοι και επιστήμονες [4]. Παρόλα αυτά θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε πως η βιομηχανία είναι παρελθόν, διότι όλο το σύστημα του τριτογενούς τομέα στηρίζεται στα επιτεύγματα και την αύξηση της παραγωγικότητας της βιομηχανίας.

Τεχνολογίες όπως η τρισδιάστατη εκτύπωση η οποία αν και σε εκκολαπτόμενη κατάσταση μπορεί να αλλάξει ριζικά τον τρόπο βιομηχανικής παραγωγής που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, οι συσκευές εικονικής πραγματικότητας, οι χώροι αποθήκευσης τεράστιων όγκων πληροφοριών όπως είναι τα datacenters (κέντρα αποθήκευσης πληροφοριών) μας δίνουν την αφορμή να σκεφτούμε διαφορετικά για το μέλλον [5]. Η εργασία του σήμερα στηρίζεται σε διάφορες μορφές επικοινωνίας, διάδρασης και κοινωνικότητας, οι οποίες χρειάζονται γερές δόσεις τεχνολογικής υποστήριξης. Είναι μέσα ανάπτυξης της παραγωγής για τις διευρυμένες ανάγκες των ανθρώπων. Η παραγωγικότητα δηλαδή παρόλο που έχει απογειωθεί, εντούτοις δεν βλέπουμε να καλυτερεύει το βιοτικό επίπεδο των εργαζομένων όπως λένε οι θιασώτες της ελεύθερης αγοράς, αλλά αντιθέτως έχουν οξυνθεί οι κοινωνικές αντιθέσεις.

Η επιστήμη και η τεχνολογία παράγωγο των κοινωνικών σχέσεων

Βεβαίως υπάρχουν και αρνητικές πτυχές της τεχνολογίας, όπως υπάρχουν και με κάθε εργαλείο φτιαγμένο από ανθρώπινα χέρια μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Η τεχνολογία δεν είναι μια ουδέτερη κατηγορία στην οποία δεν λαμβάνουν χώρα οι πολιτικές αντιπαραθέσεις και οι δυνάμεις των αγορών (για τις ελεύθερες και μικτές οικονομίες). Τα κοινωνικά προβλήματα που μπορούν να στηριχτούν σε τεχνολογία για να αλλάξουν μορφή και να διαιωνιστούν δεν μπορούν να αποτελούν εμπόδιο στην υιοθέτηση περισσότερης τεχνολογίας στην παραγωγική διαδικασία. Η απάντηση σε κοινωνικά προβλήματα, όπως είναι το ηλεκτρονικό έγκλημα, οι κυβερνο-πόλεμοι αλλά και θέματα προσωπικών δεδομένων είναι ζητήματα, τα οποία συνδέονται άμεσα και σε μεγάλο βαθμό με το κοινωνικο-οικονομικό οικοδόμημα. Δεν χρειάζονται επομένως τεχνολογική λύση, αλλά κοινωνική και πολιτική.

Η κοινωνικότητα της τεχνολογίας μάς αναγκάζει να σκεφτούμε τις υποδομές μας περισσότερο κοινωνικά παρά απομονωμένα και αποκομμένα από το υπόλοιπο κοινωνικό περιβάλλον και ζητήματα. Η πρόσβαση στο διαδίκτυο λόγου χάρη και τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές, πρέπει να θεωρείται καθήκον και υποχρέωση προς τους πολίτες για ένα κράτος που αντιλαμβάνεται την αυξανόμενη αναγκαιότητα και «αυτοματοποίηση» της παραγωγής [6].

Για την εξοικείωση των νέων εργαζομένων αλλά και μεγαλύτερων πιο έμπειρων με σύγχρονες μορφές παραγωγής και κοινωνικότητας, χρειάζεται βεβαίως και εκπαίδευση, η οποία θα στοχεύει να καλλιεργεί περισσότερο την επιστήμη σαν μέσο συγκόλλησης και νοηματοδότησης της κοινωνίας παρά τη θρησκεία και την εθνική ταυτότητα.

Η κοινωνικοποίηση της παραγωγής είναι αντίθετη με το υπάρχον καθεστώς ιδιοκτησίας

Η μεγάλη αντίφαση της εποχής μας είναι εκ του αποτελέσματος η αντίφαση μεταξύ αυτής της παραγωγικότητας, των δυνατοτήτων της ανθρωπότητας και της ιδιοκτησίας αυτών των δυνατοτήτων από μερικές πανίσχυρες επιχειρήσεις που δίνουν λογαριασμό και επενδύουν μόνο εκεί που μπορούν να βρουν υψηλή κερδοφορία. Αποφάσεις από τι φάρμακα θα παραχθούν, τι είδους έρευνα θα γίνει μέχρι τι είδους μεταφορές και τηλεπικοινωνίες θα έχουμε αποφασίζεται από μια πολύ μικρή ομάδα ανθρώπων για τα δικά τους συμφέροντα αντί από τους εργαζόμενους για να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως αρκετή ενέργεια έχει δοθεί από κυβερνήσεις για να πείσουν επενδυτές μέσω σκληρής λιτότητας για να επενδύσουν στη λεγόμενη «πραγματική οικονομία» αντί σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα [7], ίσως μη λαμβάνοντας υπ’ όψιν αρκετά πως η μεγέθυνση του χρηματοπιστωτικού τομέα είναι φυσική εξέλιξη της ιδιωτικής ιδιοκτησίας της παραγωγής και όχι μια λανθασμένη κίνηση των επενδυτών [8].

Οι πρόσφατες εξαγγελίες της κυβέρνησης για δημιουργία ενός περιβάλλοντος που θα προάγει την καινοτομία, μας αναγκάζουν να μην αφήσουμε το ζήτημα μόνο σε ιδιωτικά χέρια αλλά οι εργαζόμενοι να το δουν σαν δικό τους. Σε μια Κύπρο που συνήθως τα θέματα τεχνολογίας και οι επιστημονικές ανακαλύψεις δεν είναι ακριβώς δημοφιλείς, είναι επιτακτική ανάγκη να αρχίσουμε να λαμβάνουμε στα σοβαρά τα σημάδια της εποχής. Περισσότερο ενδιαφέρουν επενδυτές που ενδιαφέρονται για το κέρδος που μπορούν να επιφέρουν οι έρευνες παρά να αναπτύξουμε μια οικονομία που θα είναι προς όφελος των εργαζομένων. Είναι καιρός όμως να δημιουργήσουμε μια κοινωνική και πολιτική ωριμότητα που θα βλέπει τα προβλήματα της Κύπρου μέσα σε ένα διεθνές πλαίσιο, με ανάλυση του σύγχρονου κόσμου και των αντιθέσεών του, όχι κλειστά και απομονωτικά.

Ποιος ελέγχει τις παραγωγικές δυνάμεις και ποιες δυνατότητες δεν ικανοποιούνται ακριβώς λόγω της ατομικής ιδιοκτησίας σε αυτές τις τεχνολογίες και παραγωγικές δυνάμεις; Αυτή είναι κατά τη γνώμη μου μια σημαντική ερώτηση της εποχής και η απάντηση μπορεί να έρθει από αυτούς που παράγουν και λειτουργούν αυτές τις τεχνολογίες, γι’ αυτό και πρέπει ο ορθολογισμός της τεχνολογίας και της επιστήμης να περιλαμβάνει πάντα το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα, το οποίο βρισκόμαστε. Πρέπει να παίρνει θέση πάνω στα φλέγοντα ζητήματα της κοινωνίας λαμβάνοντας υπόψη τα αντιτιθέμενα συμφέροντα που εμπεριέχουν κοινωνίες με ταξικές ανισότητες.

Σημειώσεις:
[1] McKinsey & Co, Productivity Competitiveness and growth http://www.mckinsey.com/insights/mgi/research/productivity_competitiveness_and_growth
[2] P2P Foundation, Socialisation of production http://p2pfoundation.net/Socialisation_of_Production
[3] Jessica Leber, May 17, 2012, Is mobile computing good for productivity? http://www.technologyreview.com/news/427791/is-mobile-computing-good-for-productivity/
[4] James Maniyika, May 16, 2006 The coming imperative for the world’s knowledge economy http://www.ft.com/intl/cms/s/0/3fdc9696-e478-11da-8ced-0000779e2340.html#axzz3nFIwRYk8
[5] Economist, April 21, 2012, A Third industrial revolution http://www.economist.com/node/21553017
[6] MIT Sloan Management, 28 May 2015, In uncharted, automated future, will we have jobs and will they be boring? http://mitsloan.mit.edu/newsroom/articles/in-uncharted-automated-future-will-we-have-jobs-and-will-they-be-boring/

[7] Lapavitsas, Costas (2013) Profiting without producing London: Verso

[8] Fide, Ben Neo-Liberalism in Retrospect? – It’s Financialisation, Stupid Prepared for Conference on “Developmental Politics in the Neo-Liberal Era and Beyond”, 22-24 October 2009, Center for Social Sciences, Seoul National University

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy