Η άλλη όψη της γραφειοκρατίας

Του Γιώργου Ζήσιμου

 Αυτό το κείμενο γράφτηκε ως απάντηση σε μια επιχειρηματολογία και ρητορεία που τα τελευταία χρόνια πλασάρεται συχνά με στόχο τάχα τη γραφειοκρατία (bureaucracy). Προφανώς η γραφειοκρατία ως τρόπος διακυβέρνησης (governance) δεν με εκφράζει. Θεωρώ όμως ότι όταν η γραφειοκρατία χρησιμοποιείται στη νεοφιλελεύθερη λογική ως το μέσο με το οποίο βάλλεται οποιοδήποτε πρόσωπο ή αρχή υπερασπίζεται το δημόσιο χαρακτήρα ζωτικών υπηρεσιών και δικαιωμάτων, υπάρχει λόγος να ξεκαθαριστεί τι είναι τελικά η γραφειοκρατία, ποιους αφορά και πως την εκμεταλλεύονται αυτοί που πρωτίστως την τρέφουν. Το διακύβευμα είναι το κοινωνικό κράτος.

Η γραφειοκρατία ως όρος χωρεί εύκολα στο στόμα πολλών, ταλαιπωρημένων και μη … ακόμα και γραφειοκρατών. Οι πολιτικοί της μιας νύχτας συχνά αναφέρονται στη γραφειοκρατία ως την υπεύθυνη νοοτροπία για όλα τα δεινά του κράτους. Οι δημοσιογράφοι αναφέρονται στη γραφειοκρατία ως το βραχνά του δημόσιου τομέα. Οι επιχειρηματίες αναφέρονται στη γραφειοκρατία ως το εμπόδιο στην οικονομική τους ανάπτυξη ενώ οι αγανακτισμένοι πολίτες αναφέρονται στη γραφειοκρατία ως το βασικό λόγο καθυστέρησης διεκπεραίωσης εργασιών στο δημόσιο τομέα. Δημόσιοι υπάλληλοι θεωρώντας συχνά ότι η γραφειοκρατία είναι έμφυτο κομμάτι της καθημερινότητας τους αναφέρονται σε αυτή ως κάτι που αφορά μονίμως τους υπόλοιπους δημόσιους υπάλληλους. Ακόμα και το ίδιο το κράτος αυτοκαθαρίζεται όταν παραπέμπει στη γραφειοκρατία όλες εκείνες τις αποφάσεις που θα έπρεπε να πάρει η κυβέρνηση.

Η κρυφή ατζέντα μέσα σε αυτό τον πόλεμο σκιών είναι η διάλυση του δημόσιου ρόλου του κράτους ή ότι έμεινε από αυτό(ν). Φταίει τάχα η γραφειοκρατία λέει που δεν παίρνονται αποφάσεις για τη δημόσια υγεία με αποτέλεσμα να κλείνουν τα δημόσια νοσοκομεία ενώ οι ουρές των ασθενών χρησιμοποιούνται ως πρόφαση για να ιδιωτικοποιηθεί αυτό που θα έπρεπε να ήταν ευθύνη του κράτους, η δημόσια υγεία. Το ίδιο με τη δημόσια εκπαίδευση, και την ολοένα αυξημένη διείσδυση των ιδιωτικοποιήσεων, είτε με τη μορφή «εκπαιδευτικών» υπηρεσιών είτε ως ιδιωτικά ιδρύματα. Το ίδιο συμβαίνει και με δημόσιες υπηρεσίες, όπως τα ταχυδρομεία, που πλέον διαφαίνεται ότι υπάρχει τεράστιο περιθώριο κέρδους για ιδιώτες αν φύγουν από τα χέρια του κράτους. Το επιχείρημα πάντα το ίδιο. Άργησε να φτάσει το συστημένο γράμμα φταίει η γραφειοκρατία. Άργησε να βγει η πολεοδομική άδεια φταίει η γραφειοκρατία, 6 μήνες αναμονή για εγχείρηση που έπρεπε να γίνει νυχθημερόν φταίει η γραφειοκρατία. Ξεχνούμε φυσικά ότι σε ειδικά επιλεγμένες περιόδους (ας πούμε οικονομικής κρίσης) η γραφειοκρατία καταργήθηκε βολικά για να επιτρέψει ξεπούλημα δημόσιου πλούτου και να επισπεύσει διαδικασίες προς το συμφέρον μεγαλοεπιχειρηματιών. Έτσι ο κάθε μεγαλοκαρχαρίας έβγαλε άδειες οικοδομής μέσα σε μια νύχτα, μάλιστα με τις ευλογίες του κράτους, πολλές φορές και προβάλλοντας την πράξη το ως καλό παράδειγμα πάταξης της γραφειοκρατίας. Μιας γραφειοκρατίας που συνεχίζει να υφίσταται μόνο για τους πολλούς.

Το ενδιαφέρον είναι ότι στο παιγνίδι “κατά” της γραφειοκρατίας συχνά βασικός συμπαίκτης, του μεγάλου κεφαλαίου και της κοινής αφέλειας, είναι το ίδιο το κράτος συνεπικουρούμενο από την ΕΕ. Είναι εξάλλου καλά γνωστό ότι η ΕΕ είναι ίσως ο πιο γραφειοκρατικός οργανισμός που υπάρχει στον πλανήτη. Όχι γιατί διοικείται από μη εκλεγμένους αξιωματούχους, όπως συχνά είναι η κριτική (άστοχη κατά την άποψη μου) αλλά επειδή ο μηχανισμός στήριξης του πολιτικού πλαισίου λήψης αποφάσεων είναι τέτοιος στη βάση του που μέσα από τη γραφειοκρατία “φιλτράρει” ή καθορίζει ποιος κερδίζει και ποιος χάνει χωρίς να υπάρχει ποτέ πολιτικό κόστος. Αυτό συμβαίνει και σε αρκετά κράτη.

Συνεπώς η γραφειοκρατία είναι αφενός μηχανισμός του κράτος. Είναι αφετέρου και τρόπος σκέψης στήριξης της νεοφιλελεύθερης πολιτικής. Ως τέτοιος μπορεί και προσφέρει σταθερή στήριξη ακόμα και όταν οι κυβερνήσεις δεν είναι νεοφιλελεύθερες!
Υπάρχουν κοινές και ορατές πρακτικές στο πως εδραιώνεται η γραφειοκρατία σε ένα οργανισμό ή ένα κράτος. Για παράδειγμα, το κομμάτιασμα της παραγωγικής διαδικασίας ή της θεματικής ενότητας εργασίας, αν μιλάμε για υπηρεσίες, βοηθά στην αποξένωση από το ουσιαστικό αποτέλεσμα. Η λογική ενθάρρυνσης των πρότζεκτς (με αρχή και τέλος) είναι κλασική πρακτική εδραίωσης της γραφειοκρατίας. Η γραφειοκρατία συχνά επικεντρώνεται στην παραγωγή προσχέδιων (templates) για το κάθε τι. Οργανώνει την εργασία με πρώτη έγνοια τη διατήρηση της και όχι την αποπεράτωση της. Συχνά το ένα μάτι βλέπει και προσβλέπει στην αξιολόγηση. Στη γραφειοκρατία ο προγραμματισμός (planning) ως τρόπος κατανομής ευθυνών είναι ευαγγέλιο στο οποίο η συνεργασία υφιστάμενου και προϊστάμενου είναι συνήθως εικονικά εξαιρετική αλλά ανούσια. Συνήθως ενισχύεται με ακριβοπληρωμένα προγράμματα επιμόρφωσης για το κάθε τι (training). Κατ’ ακρίβεια ο τζίρος για τον ιδιωτικό τομέα λόγω ύπαρξης της γραφειοκρατίας είναι τεράστιος.

Η γραφειοκρατία δεν είναι ανεξάρτητη από τον τρόπο λειτουργίας του αστικού κράτους και προφανώς η απονεύρωση της δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς την εξάλειψη των λόγων που την προκαλούν. Αντίσταση όμως στο γραφειοκρατικό τρόπο σκέψης ως εργαλείου των νεοφιλελευθέρων και όχι ως εικονικός εχθρός πάσης ευθύνης, μπορεί να υπάρξει και χρειάζεται. Αυτή η αντίσταση είναι στρατηγικής σημασίας για ένα κοινωνικό κράτος που αν χαθεί μάλλον η ήττα στη διαχείριση του δημόσιου πλούτου προς δημόσιο όφελος θα είναι μη αναστρέψιμη.