Η Κύπρια γυναίκα στους εργατικούς αγώνες

Του Παντελή Βαρνάβα*
Πολλά γράφτηκαν και πολλά ειπώθηκαν μέχρι σήμερα για το ρόλο της γυναίκας στους αγώνες για μια καλύτερη, ανθρώπινη ζωή. Με όσα γράφτηκαν και με όσα ειπώθηκαν, το αδιαμφισβήτητο συμπέρασμα είναι ότι η γυναίκα σ’ εκείνους τους αγώνες δεν έμεινε πίσω. Ίσως λόγω της προκατάληψης, κυρίως στα παλιά χρόνια, να μην της δόθηκαν οι ευκαιρίες που έπρεπε για να διαδραματίσει ακόμα καλύτερα, όπως η ίδια θα’ θελε, το ρόλο της. Η διαπίστωση όμως παραμένει. Ότι η γυναίκα στους αγώνες, όχι μόνο δεν έκοψε πίσω, αλλά σε πολλές περιπτώσεις ο ηρωισμός και η αυτοθυσία της ενέπνεαν, συγκινούσαν και παραδειγμάτιζαν και τους άνδρες.
Σ’ αυτό το σημείωμα και με την ευκαιρία της 8ης του Μάρτη, της γιορτής της γυναίκας, θα κάνουμε μια σύντομη αναφορά για το ρόλο που η γυναίκα – εργάτρια, σύζυγος, μάνα, κόρη και αδελφή – διαδραμάτισε σε μερικούς από τους αγώνες της κυπριακής εργατικής τάξης και του συνδικαλιστικού της κινήματος.

 

Η γυναίκα από τα πρώτα βήματα του συνδικαλισμού

Το ρόλο της γυναίκας στους εργατικούς αγώνες τον συναντούμε από τα παλιά χρόνια και ο ρόλος της ήταν όχι μόνο σημαντικός, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και αποφασιστικός. Το συναντούμε από τότε που το κυπριακό συνδικαλιστικό κίνημα έκαμνε τα πρώτα του βήματα σε περιόδους που η εργατική τάξη με αποφασιστικότητα και ηρωισμό- και μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες- έδινε τις πιο σκληρές μάχες για το δικαίωμα της οργάνωσης και για τη λύση των προβλημάτων της.
Στους απεργιακούς αγώνες του μεταξουργείου της Γεροσκήπου το 1927, του νηματουργείου Π. Ιωάννου στην Αμμόχωστο το 1938, των κουμποποιείων της Λεμεσού και της Λάρνακας το 1942 και το 1945 αντίστοιχα, των μεταλλείων του Μαυροβουνιού-Ξερού και του Αμιάντου το 1948, στους κλάδους της ένδυσης, υπόδησης, των οικοδομών και γεωργίας και σε τόσους άλλους στις δεκαετίες του ’50 και του ’60, η γυναίκα έδωσε μαζικά, μαχητικά, άξια και παραδειγματικά το “παρών” της.
Το 1927, 250 εργάτριες, πολλές κοριτσάκια των 11 και των 12 χρονών, που εργάζονταν στο μεταξουργείο της Γεροσκήπου, μη αντέχοντας τις άθλιες συνθήκες, τις πολλές ώρες δουλειάς (γέννημα ήλιου ώς τις πέντε το απόγευμα) και τα εξευτελιστικά μεροκάματα των 5 και των 6 γροσιών, κατέβηκαν σε τρίωρη στάση εργασίας (από τις αναμνήσεις της Ζυμπουλούς Νεοφύτου και της Περιεκτιόνης Μιχαήλ από τη Γεροσκήπου που πήραν μέρος στη στάση εργασίας).
Το 1929, όταν ξέσπασε η απεργία «εξέγερση» των έξι χιλιάδων εργατών στο μεταλλείο Αμιάντου, με την οποία οι εργάτες διαμαρτύρονταν για την κατάσχεση των ψωμιών που έφερναν από τα χωριά τους από την εταιρεία για να τα αγοράζουν υποχρεωτικά από τον φούρνο της, αρκετοί από τους απεργούς ήταν γυναίκες. Η απεργία εκείνη χαρακτηρίστηκε ως «η απεργία για το ψωμί».

 

Οι πρώτες Κύπριες γυναίκες-εργάτριες στη φυλακή

Αναφέρουμε χαρακτηριστικά την απεργία στο νηματουργείο Π. Ιωάννου το 1938 στην οποία η ηγεσία του συνδικαλιστικού κινήματος τότε (δες Πρακτικά Β’ Παγκύπριας Συντεχνιακής Συνδιάσκεψης 16.11.1941) προσέδωσε ιδιαίτερη σημασία, γιατί η απεργία κηρύχτηκε σε περίοδο που επικρατούσε ακόμα το φασιστικό Παλμερικό καθεστώς με τους ανελεύθερους νόμους και τα αντιδημοκρατικά διατάγματα του, γιατί η απεργία ουσιαστικά κηρύχτηκε και καθοδηγήθηκε από εργάτριες που ήταν και η πλειοψηφία στο νηματουργείο και οι οποίες περιφρούρησαν με σθένος, ηρωισμό και αυτοθυσία την απεργία τους ξυλοκοπώντας μάλιστα τους απεργοσπάστες που ήταν άνδρες.
Γι’ αυτή την πράξη τους, τρεις εργάτριες- η Κλειώ Φωτίου, η Χριστίνα Βασίλη και η Καλλιόπη Χελώνα- καταδικάστηκαν από δύο μήνες φυλακή, ενώ άλλες με εγγύηση. Ήταν οι πρώτες γυναίκες-εργάτριες που καταδικάστηκαν σε φυλάκιση σε απεργιακούς εργατικούς αγώνες.
Η απεργία κράτησε δυόμισι μήνες και έκλεισε με αποτυχία, αλλά άνοιξε το δρόμο για την ίδρυση της συντεχνίας στο νηματουργείο και για τη λύση μερικών σοβαρών προβλημάτων όπως ήταν η καλύτερη συμπεριφορά της διεύθυνσης και των επιστατών έναντι των εργατριών, η 8ωρη εργασία, οι αυξήσεις των μεροκαμάτων κ.ά. (από τις αναμνήσεις της Χρισταλλένης Μηλιώτη που πήρε μέρος στην απεργία).
Τον Μάη του 1940 η εργάτρια οικοδομών Διαμαντού Χαραλάμπους κτυπήθηκε άγρια από την Αστυνομία, γιατί πήρε μέρος σε διαδήλωση των ανέργων οικοδόμων στη Λευκωσία με την οποία οι εργάτες ζητούσαν από την αποικιοκρατική κυβέρνηση το άνοιγμα δουλειών για να εργαστούν οι άνεργοι.

Η πρώτη απεργία στην Κύπρο με μεγάλη συμμετοχή Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων εργατριών

Ιδιαίτερη σημασία είχε επίσης η απεργία στο κουμποποιείο Λάρνακας το 1945, γιατί σ’ αυτή πήραν μέρος 900 εργαζόμενοι, Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι, από τους οποίους οι 700 ήταν γυναίκες. Η απεργία κράτησε 29 μέρες και έκλεισε με πλήρη επιτυχία. Κερδήθηκαν αυξήσεις των μεροκαμάτων, λήψη προστατευτικών μέτρων για τον περιορισμό των εργατικών ατυχημάτων, ταμείο προνοίας και άλλα. Για τη συντήρηση της απεργίας ξοδεύτηκαν χίλιες λίρες που μαζεύτηκαν από εράνους.
Ήταν η πρώτη απεργία που έγινε στην Κύπρο με τόσο μεγάλη συμμετοχή Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων εργατριών (από τις αναμνήσεις του Κώστα Παφίτη, του Δημήτρη Κατσώνη και της Ελένης Μούζουρα που εργάζονταν στο κουμποποιείο).
Τα στοιχεία λέγουν ότι το ένα τρίτο της οργανωμένης δύναμης του συνδικαλιστικού μας κινήματος είναι γυναίκες. Μάλιστα σε μερικούς κλάδους όπως της ένδυσης, της υπόδησης, του εμπορίου, της γεωργίας και στις υπηρεσίες η γυναίκα είναι πλειοψηφία. Πολλές από τις γυναίκες εκλέγονται και σε διάφορα καθοδηγητικά σώματα, όπως είναι οι εργοστασιακές και άλλες τοπικές επιτροπές, τα επαρχιακά και κεντρικά συμβούλια και αντιπρόσωποι στα συντεχνιακά συνέδρια, συνδιασκέψεις κ.ά.
Γι’ αυτό και στους αγώνες που γίνονταν από το συνδικαλιστικό κίνημα για τα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα των εργαζομένων, η συμμετοχή της γυναίκας ήταν και παραμένει άμεση και ουσιαστική.

Οι Ελληνίδες και Τουρκάλες στην απεργία των μεταλλωρύχων το 1948

Στον μεγάλο απεργιακό αγώνα των μεταλλωρύχων στο μεταλλείο του Μαυροβουνιού-Ξερού της αμερικάνικης μεταλλευτικής εταιρείας το 1948, όλες οι γυναίκες, Ελληνίδες και Τουρκάλες, ζούσαν καθημερινά τον τετράμηνο αγώνα και έπαιρναν ενεργά και μαχητικά μέρος σ’ εκείνο τον αγώνα. Στάθηκαν σταθεροί συμπαραστάτες στους άνδρες.
Όπως έγραφε και ο Τεύκρος Ανθίας, απεσταλμένος της εφημερίδας «Δημοκράτης», εκφραστικού οργάνου του ΑΚΕΛ: «Οι ίδιες γυναίκες, μαζεμένες στη μια πτέρυγα της απεργιακής συγκέντρωσης, ήρεμες, στωικές, καρτερικές με αίσθημα περηφάνιας ότι και αυτές μετέχουν με αυταπάρνηση και ηρωισμό στον αγώνα της τιμής, που είναι και αγώνας για μια καλύτερη ζωή του σπιτιού τους, ιδιαίτερα των αγαπημένων τους παιδιών».
Και για το ρόλο της γυναίκας-Τουρκάλας σ’ εκείνο τον αγώνα ο Γιώργης Λέρνης, αρχισυντάκτης της ίδιας εφημερίδας, έγραψε: «Ώστε οι Τουρκάλες δεν σκεπάζουν πια το πρόσωπό τους με φερετζέ όπως τις θέλει ο θρύλος. Κι αυτές λοιπόν στον αγώνα, πλάι στον άνδρα για τα δικαιώματα στη ζωή».

Μπροστά στις σφαίρες – Μαζί στις φυλακές

Στις 3 του Μάρτη 1948, όταν η Αστυνομία στο συνοικισμό του Μαυροβουνιού, κοντά στη Λεύκα, πυροβόλησε το πλήθος των απεργών και των οικογενειών τους για ν’ ανοίξει δρόμο για να μεταφέρει απεργοσπάστες στο μεταλλείο, οι γυναίκες με τα παιδιά στην αγκαλιά δεν πανικοβλήθηκαν και δεν τράπηκαν σε φυγή. Μέσα στο πανδαιμόνιο των πυροβολισμών των αστυνομικών αντιστάθηκαν μαζί με τους άνδρες απεργούς και έκοβαν κομμάτια-ρούχα από τα φουστάνια τους και από τα ρούχα των μωρών τους για να δέσουν τις πληγές των πληγωμένων απεργών.
Οταν στις 8 του Μάρτη 1948 η Αστυνομία για δεύτερη φορά πυροβόλησε τους απεργούς κοντά στην αποβάθρα του Ξερού, οι γυναίκες πάλι δεν πανικοβλήθηκαν. Μέσα στη φωτιά και το σίδερο που σκορπούσαν οι πυροβολισμοί και οι σφαίρες και με άμεσο κίνδυνο να σκοτωθούν, όρμησαν πάνω στους αστυνομικούς και τους άρπαξαν, άλλους από τον γιακά και από άλλους τις κάννες των φονικών τους όπλων για να μην σημαδεύουν και πυροβολούν τους συντρόφους τους.
Στις 16 του Μάρτη, στο ενδιάμεσο της σιδηροδρομικής γραμμής Μαυροβουνιού-Ξερού, μια ομάδα από δέκα γυναίκες, ύστερα από παγίδα που οι ίδιες έστησαν, σταμάτησαν τη μηχανή του τρένου με τα βαγόνια και ξυλοκόπησαν τους 4-5 απεργοσπάστες και τον Άγγλο οδηγό, επίσης απεργοσπάστη. Σ’ αυτή την περίπτωση οι γυναίκες συνελήφθησαν από μεγάλες αστυνομικές δυνάμεις που μπλόκαραν την περιοχή και καταδικάστηκαν από δύο μήνες φυλακή. Οι σκηνές και στις τρεις περιπτώσεις ήταν σκηνές πίστης, αυτοθυσίας και αφάνταστου ηρωισμού.
Κατά την απεργία των μεταλλωρύχων το 1948 καταδικάστηκαν σε φυλάκιση μέχρι δύο χρόνια 76 Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι απεργοί και 17 γυναίκες εργάτριες ή σύζυγοι απεργών, Ελληνίδες και Τουρκάλες.
Στην πρωτοφανή κινητοποίηση των εργαζομένων το 1954 για τη θέσπιση Νομοθεσίας για τις Κοινωνικές Ασφαλίσεις, ιδιαίτερη σημασία είχε και η Παγκύπρια Συνδιάσκεψη των Τουρκοκυπρίων εργατών και εργατριών που έγινε στις 21 του Μάρτη 1954 με την πρωτοβουλία του Τούρκικου Γραφείου της ΠΕΟ και στην οποία πήραν μέρος 350 αντιπρόσωποι, άνδρες και γυναίκες, από όλη την Κύπρο. Η Τουρκοκύπρια εργάτρια Μπογιάμ Νεζιρέ είπε στην ομιλία της: «Η γυναίκα ζει καθημερινά το δράμα που εξελίσσεται στο σπίτι από έλλειψη προστασίας του άνδρα όταν μένει άνεργος ή όταν είναι άρρωστος. Το δράμα γίνεται ακόμα πιο μεγάλο όταν ο άνδρας σκοτωθεί ή όταν γίνει ανίκανος και δεν μπορεί να δουλέψει. Γι’ αυτό το λόγο ζητούμε Κοινωνικές Ασφαλίσεις».
Εκατοντάδες Ελληνοκύπριες και Τουρκοκύπριες εργάτριες, μαζί με τους άνδρες συναδέλφους τους, έλαβαν μέρος στους εργατικούς αγώνες για καλυτέρευση της ζωής τους.

Η θέση της κυπριακής εργατικής τάξης σήμερα – κατά συνέπεια και της εργαζόμενης γυναίκας – είναι αρκετά βελτιωμένη. Την βελτίωσε η ίδια με την οργάνωση και τους συνεχείς αγώνες της που άρχισαν από τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας.
Το δικαίωμα της οργάνωσης και της συλλογικής διαπραγμάτευσης, το επίπεδο των μισθών και των μεροκαμάτων και η αναπροσαρμογή τους ανάλογα με την άνοδο του τιμαρίθμου, η ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και τόσα άλλα που εξασφαλίζονται μέσω των συλλογικών συμβάσεων, η Εργατική Νομοθεσία με τους προστατευτικούς νόμους της- μέσω της οποίας εξασφαλίζεται βοήθεια και προστασία στις περιπτώσεις ανεργίας, ασθένειας, εργατικού ατυχήματος, ανικανότητας για εργασία, γήρατος, χηρείας, ορφάνιας, εγκυμοσύνης και τοκετού, απόλυσης από την εργασία, άδειες ανάπαυσης και επίσημες αργίες και τόσα άλλα- είναι επιτεύγματα πολύ σημαντικά που επιτρέπουν στους εργαζομένους – κατά συνέπεια και στη γυναίκα – να ζουν μια πιο αξιοπρεπή και ανθρώπινη ζωή.

* Από το αρχείο του βετεράνου συνδικαλιστή της ΠΕΟ