Λούλα Αναγνωστάκη: σημειώσεις για ένα μάθημα

Ανοιχτός ορίζοντας

Για να τιμήσουμε μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του νεοελληνικού θεάτρου, τη συγγραφέα Λούλα Αναγνωστάκη, παρουσιάζουμε ένα μικρό αφιέρωμα που περιλαμβάνει σημειώσεις που μας παραχώρησε η θεατρολόγος Άντρη Χ. Κωνσταντίνου από μαθήματά της στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Παραθέτουμε επίσης την παραστασιογραφία των έργων της Αναγνωστάκη στην Κύπρο που συνέλεξε. Επισημαίνουμε δε πόσο δυσανάλογη με το μέγεθος της συγγραφέως είναι η παρουσία της στις σκηνές της Κύπρου: ο ΘΟΚ, κυρίως, που παρουσίασε μόνο ένα έργο της, αλλά και τα άλλα θέατρα ας μελετήσουν ξανά κι ας ανεβάσουν τα τόσο αξιόλογα έργα της, πολλά από τα οποία αποτελούν σταθμούς στην ιστορία του μεταπολεμικού θεάτρου της Ελλάδας.

Λούλα Αναγνωστάκη: σημειώσεις για ένα μάθημα

Το θέατρο της Αναγνωστάκη: Γενικές εκτιμήσεις

• Ανατροπή του ρεαλιστικού θεάτρου, μια προσωπική ματιά πάνω στην πραγματικότητα, εν πολλοίς ρεαλιστικά διαγεγραμμένα πρόσωπα, σε μυστηριώδεις, συμβολικές και ενίοτε νοσηρές καταστάσεις. Έντονη η παρουσία του ονείρου και του εφιάλτη, τα οποία παρεισφρέουν στην πραγματικότητα. Η πραγματικότητα υποχωρεί, το όνειρο και η φαντασία την υπερκαλύπτουν.

• Βασικά θέματα: η βία ή η απειλή της και ο καταναγκασμός, ανάμεσα στα πρόσωπα, σωματικός ή ψυχικός. Μοναξιά, απουσία επικοινωνίας, παράλληλοι μονόλογοι χωρίς ακροατές ουσιαστικά.
• Έχει ήδη προηγηθεί ο Βασίλης Ζιώγας που εμφανίζεται στο θέατρο το 1960 με το «παράλογο» Προξενιό της Αντιγόνης στη Δωδέκατη Αυλαία.
• Ήδη στην Ευρώπη έχει συμβεί η μεγάλη ανατροπή στο θέατρο, με το Θέατρο του Παραλόγου. Στο θέατρο της Αναγνωστάκη διακρίνουμε συγγένειες με το ύφος του Harold Pinter, χωρίς να υπάρχει απαραίτητα επιρροή. Στον Πίντερ: θέμα ασαφούς απειλής, βίας και καταναγκασμού, καθώς και υποβλητική ατμόσφαιρα και μυστήριο.
• Δύο πόλοι, με ισότιμη ανάπτυξη, ενίοτε αντιστικτικά: Συνύπαρξη του προσωπικού και του συλλογικού, το πρώτο εντάσσεται στο δεύτερο (αυτό το στοιχείο εντοπίζεται στο σύνολο του έργου της). Τα πρόσωπα ιδιόρρυθμα αλλά ενταγμένα σε κοινωνικό περίγυρο, εν πολλοίς συγκεκριμένο.
• Μυστηριακή ατμόσφαιρα, αλλά και αναφορές στην πραγματικότητα.

«Το δυνατότερό της σημείο είναι η πολιτική παρατήρηση που καταγράφει τις περίπλοκες αλλαγές στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα, το γεγονός ότι αφουγκράζεται τον αυθεντικό διάλογο, και η τόλμη με την οποία πειραματίζεται με νέες φόρμες, οι οποίες εκφράζουν καλύτερα τις διακυμάνσεις των ανθρώπων και την ιστορική ακαμψία που θυματοποιεί όλα τα ανθρώπινα πλάσματα». Sakellaridou Elizabeth («Levels of victimization in the plays of Loula Anagnostaki», Journal of Modern Greek Studies, 14/1, May 1996)

«Το φαντασιακό και μυστηριακό των προσώπων εντάσσεται σε συγκεκριμένο λίγο-πολύ κοινωνικό περίγυρο, καθημερινότητα και ρεαλιστικό διάλογο. Δυσκολία στην επικοινωνία των προσώπων, δυσκολία ένταξής τους στο χώρο όπου βρίσκονται, νοσταλγία άλλου τόπου ή άλλης εποχής. Γραφή ποιητική, ελλειπτική, ματιά σε βάθος, ένας ιδιαίτερος λυρισμός. Ο Κουν την παρακολούθησε βήμα προς βήμα». Ελένη Βαροπούλου («Η γλώσσα είναι το όπλο», στο πρόγραμμα της παράστασης του έργου της Λ. Αναγνωστάκη Σ’ εσάς που μ’ ακούτε, Η Νέα Σκηνή, Αθήνα 2003)

«Από την εποχή που με τη Νίκη έκανε τη μεγάλη της στροφή προς τον ποιητικό ρεαλισμό, εγκαταλείποντας τη μουσική γραφή και την ασάφεια των περιγραμμάτων, προχωρεί με νηφάλια βήματα προς ένα ρεαλισμό της διαύγειας, χωρίς ούτε μια στιγμή να παρασύρεται από τη γραφικότητα και την οικειότητα που τάχα μιμείται την αυθεντική ζωή […]. Παρ’ όλη λοιπόν την πορεία της αντίθετα προς το κυρίαρχο ρεύμα του θεάτρου μας (οι άλλοι προχωρούν από το νατουραλισμό προς την αφαίρεση, εκείνη από την αφαίρεση και το συμβολισμό στο συγκεκριμένο και το ρεαλιστικό) έχει πάντα την έγνοια ότι το θέατρο είναι τόπος μαγείας, πυκνή και βαθιά διατύπωση του συγκεχυμένου της καθημερινότητας. Στο θέατρό της υπάρχει επίσης μια πορεία από το συλλογικό στο ατομικό, από τη μνήμη στη δράση».Κώστας Γεωργουσόπουλος («Σε αναζήτηση άλλου ρυθμού», εφ. Τα Νέα, 20/11/1990)

«Το έργο της Λούλας Αναγνωστάκη είναι μια σειρά ηρωικών ασμάτων προς την έξοδο, μια σειρά ταπεινών ύμνων για την ελευθερία. Το κέντρο της δραματουργίας της είναι ο άνθρωπος και η ανάγκη του να υπάρχει ελεύθερος, να νιώθει πως έχει ακόμα τη δύναμη να αλλάξει τη ζωή του, να ξαναβρεί τον προσανατολισμό του. Τα πρόσωπά της είναι κομμάτι της γης, άνθρωποι παγιδευμένοι σε ένα πλέγμα κοινωνικών και προσωπικών σχέσεων από το οποίο προσπαθούν να βρουν διαφυγή. Είναι άνθρωποι βασανισμένοι, βιοπαλαιστές πολλοί από αυτούς, μόνοι, όμως ταυτόχρονα πνεύματα σε διέγερση, ευαίσθητα, ερεθισμένα. Και παρά το γεγονός πως βρίσκονται μπροστά σε ένα αδιέξοδο, πως είναι ή πως αισθάνονται απομονωμένοι, πως παλεύουν για να σωθούν, φέρουν μια διακριτή ποιότητα που σε κάνει όχι να τους λυπάσαι -ποτέ δεν αισθάνεσαι οίκτο για αυτούς, αλλά να τους σέβεσαι. Η δραματουργία της Αναγνωστάκη είναι μια πινακοθήκη ανθρώπων με αξιοπρέπεια». Ειρήνη Μουντράκη (The Greek Play Project)

Αναδρομή στις φάσεις του έργου της

• Έγραψε συνολικά οκτώ μεγάλα έργα, τρία μονόπρακτα (τριλογία) και ένα μονόλογο.
• Τα έργα της έχουν παιχτεί, πέρα από το Θέατρο Τέχνης και από άλλους ελληνικούς θιάσους και δημοτικά περιφερειακά θέατρα. Έργα της έχουν ανέβει σε Κύπρο, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Πολωνία και σε άλλες χώρες.

• Στην πρώτη ομάδα έργων: τριλογία Η πόλη (1965), Η συναναστροφή (1967), Αντόνιο ή Το μήνυμα (1972): ελλειπτικότητα, εφιάλτης, στοιχεία παραλόγου.
• Μεταβατικό έργο η Νίκη (1978): όπου διατηρείται κάποια αποσπασματικότητα και αφαίρεση, αλλά είναι έντονο το ρεαλιστικό στοιχείο: οικογενειακή τραγωδία. Η τοποθέτηση του έργου πολύ πιο συγκεκριμένη: Έλληνες μετανάστες στη Γερμανία, κυνηγημένοι από την ελληνική πραγματικότητα, για οικονομικούς λόγους και πολιτικούς λόγους.
• Ρεαλιστικά έργα, τοποθετημένα στη σύγχρονη Αθήνα: Η κασέτα (1982), Ο ήχος του όπλου (1987). Οι επιπτώσεις της εκάστοτε κοινωνικής πραγματικότητας πάνω στο άτομο και ιδιαίτερα τους νέους.
• Διαμάντια και μπλουζ (1990), Το ταξίδι μακριά (1995), σε ρεαλιστικό πλαίσιο, έμφαση στις σχέσεις και στα υπαρξιακά αδιέξοδα. Πιο περιορισμένη η επαφή με κοινωνικό περιβάλλον.
• Ο ουρανός κατακόκκινος μονόλογος (1998), Σ’ εσάς που με ακούτε (2003): σε ρεαλιστική βάση, σε προσδιορισμένα ιστορικά συμφραζόμενα αλλά μοντέρνα έργα: αποσπασματικότητα, ανολοκλήρωτες προσωπικές ιστορίες. Ουρανός: οι πληγές του παρελθόντος. Σ’ εσάς: ο σύγχρονος άνθρωπος σε ένα ενοποιημένο-διεθνές περιβάλλον, αλλά σ’ έναν κατακερματισμένο κόσμο.