Ο βρόμικος πόλεμος της καπνοβιομηχανίας για την Αφρική

Οι καπνιστές στην Αφρική αγγίζουν τα 77 εκατομμύρια.

British American Tobacco (BAT) και άλλες καπνοβιομηχανίες απειλούν ευθέως τις κυβερνήσεις οκτώ κρατών της Αφρικής απαιτώντας -εκτός των άλλων- τη μείωση, ακόμη και κατάργηση των προειδοποιήσεων για την υγεία που αναγράφονται και απεικονίζονται στα πακέτα των τσιγάρων, τις οποίες και χαρακτηρίζουν ως «αδικαιολόγητο εμπόδιο στο διεθνές εμπόριο».
Η έρευνα του Guardian έφερε στο φως έγγραφο με το οποίο η BAT απαιτεί από το ανώτατο δικαστήριο της Κένυας «να ακυρώσει στο σύνολό τους» τους ισχύοντες κανονισμούς. Μεταξύ αυτών είναι και η πρόταση για ένα νέο φόρο 2%, τον οποίον η ΒΑΤ χαρακτηρίζει «αυθαίρετο, ιδιότροπο, απρόσιτο», απειλώντας ότι η επιβολή του «θα έχει σημαντικό αντίκτυπο στους κατασκευαστές και στους εισαγωγείς τσιγάρων και θα θέσει σε κίνδυνο περαιτέρω επενδύσεις, αλλά και άμεσες και έμμεσες ευκαιρίες απασχόλησης στην Κένυα».
Αφού έχασε στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο, η British American Tobacco προσέφυγε στο ανώτατο δικαστήριο της χώρας. Η απόφαση αναμένεται τον επόμενο μήνα.
Η Κένυα δεν είναι η μοναδική περίπτωση. Η ΒΑΤ στην Ουγκάντα ισχυρίζεται -σύμφωνα με άλλο έγγραφο- ότι ο νόμος για τον έλεγχο του καπνού (Tobacco Control Act) είναι «ασυμβίβαστος με και κατά παράβαση του συντάγματος».
Στο πλαίσιο της έρευνας, ο Guardian παραθέτει επίσης επιστολές, μεταξύ των οποίων και τρεις με αποστολέα τη ΒΑΤ, προς τις κυβερνήσεις της Ουγκάντα, της Ναμίμπια, του Τόγκο, της Γκαμπόν, της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, της Αιθιοπίας και της Μπουρκίνα Φάσο, στις οποίες αποκαλύπτονται οι τακτικές εκφοβισμού που χρησιμοποιούν οι καπνοβιομηχανίες.
Στις επιστολές αυτές, οι πολυεθνικές κατηγορούν τις κυβερνήσεις ότι παραβιάζουν την ίδιά τους τη νομοθεσία, αλλά και τις διεθνείς εμπορικές συμφωνίες, προειδοποιώντας για απώλειες στην οικονομία. Αποδέκτες ήταν οι Υπουργοί Υγείας, ενώ σε μία περίπτωση, στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η ΒΑΤ έστειλε την επιστολή απευθείας στον Πρόεδρο της χώρας!
Η ΒΑΤ αρνείται ότι αντιτίθεται στο σύνολο των κανονιστικών ρυθμίσεων που αφορούν το εμπόριο καπνού, αλλά σημειώνει ότι διατηρεί το δικαίωμα να ζητάει δικαστική παρέμβαση όταν κατά την εκτίμησή της οι κανονισμοί δεν είναι σύμφωνοι προς τον νόμο.
Μέχρι το τέλος του μήνα, η BAT θα είναι η μεγαλύτερη εταιρεία καπνού στον κόσμο, καθώς βρίσκεται στο τελευταίο στάδιο του deal για την απόκτηση της μεγάλης αμερικανικής καπνοβιομηχανίας Reynolds -μία συμφωνία αξίας 49 δισ. δολαρίων- και υπάρχουν φόβοι για τον βαθμό στον οποίον ο κολοσσός αυτός θα επιβληθεί στα Υπουργεία Υγείας των φτωχότερων, των ασθενέστερων οικονομικά κρατών. Η ψηφοφορία για τη συμφωνία των μετόχων και των δύο εταιρειών θα πραγματοποιηθεί στις 19 Ιουλίου 2017, ταυτόχρονα στο Λονδίνο (έδρα της ΒΑΤ) και τη Βόρεια Καρολίνα (έδρα της Reynolds).

Αιχμή του δόρατος στη μάχη κατά του καπνίσματος η Αφρική και η Νότια Ασία.

Ο καθηγητής Καρδιοχειρουργικής, Peter Odhiambo, επικεφαλής του κρατικού συμβουλίου για τον έλεγχο καπνού (Tobacco Control Board) στην Κένυα, δήλωσε στον Guardian ότι «Η BAT έχει κάνει ό, τι μπορεί για να μας μπλοκάρει».
Σύμφωνα με τους αναλυτές και λαμβάνοντας υπόψιν τα δημογραφικά στοιχεία, η Αφρική και η νότια Ασία αποτελούν αυτή τη στιγμή την αιχμή του δόρατος στη μάχη κατά του καπνίσματος.
Παρά τη μείωση στα ποσοστά του καπνίσματος και τους εντατικούς ελέγχους -αν όχι σε όλες, τουλάχιστον σε ορισμένες από τις πλουσιότερες χώρες- σύμφωνα με τον ΠΟΥ το κάπνισμα εξακολουθεί να σκοτώνει ετησίως περισσότερους από 7 εκατ. ανθρώπους παγκοσμίως και υπάρχουν φόβοι ότι οι τακτικές της καπνοβιομηχανίας θα ανεβάσουν τα ποσοστά θανάτου στα φτωχότερα κράτη.
Αυτή τη στιγμή υπολογίζεται ότι οι καπνιστές στην Αφρική αγγίζουν τα 77 εκατομμύρια και οι αριθμοί προβλέπεται να αυξηθούν κατά 40% (από τα επίπεδα του 2010) έως το 2030. Εάν οι προβλέψεις επαληθευθούν θα πρόκειται για τη μεγαλύτερη αύξηση που έχει καταγραφεί ποτέ σε διεθνές επίπεδο.
Στην Κένυα, η ΒΑΤ έχει καταφέρει να μπλοκάρει τους κανονισμούς για τον περιορισμό της προώθησης και πώλησης τσιγάρων επί 15 χρόνια με αλλεπάλληλες δικαστικές μάχες.
Τον περασμένο Φεβρουάριο προσέφυγε στο ανώτατο δικαστήριο. Οι έλεγχοι σταμάτησαν, πιθανότατα μέχρι τις εθνικές εκλογές της χώρας που θα διεξαχθούν τον Αύγουστο (όπως γράφει ο Guardian, υπάρχουν βουλευτές οι οποίοι έχουν συνδέσει το όνομά τους με δωροδοκίες από την πολυεθνική).
Οι νομικές προσφυγές που έχουν κάνει οι θυγατρικές της BAT σε Κένυα και Ουγκάντα έχουν την έγκριση του Globe House, του αρχηγείου της πολυεθνικής στο Λονδίνο. Άλλωστε, τα μεγαλύτερα κέρδη της προέρχονται από την Αφρική. Η αντίδρασή της εταιρείας σε αυτό που η έκθεση του 2016 περιέγραφε ως «κίνδυνο» ήταν μια «στρατηγική δέσμευσης και δικαστικής προσφυγής συντονισμένη και ευθυγραμμισμένη σε ολόκληρο τον Όμιλο».

Focus στις αναδυόμενες αγορές

Παρόλο που οι περισσότερες χώρες της Αφρικής έχουν υπογράψει τη συνθήκη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για τον έλεγχο του καπνού, ούτε μία δεν έχει ακόμη εφαρμόσει πλήρως τους κανονισμούς που περιλαμβάνει.
Ο ΠΟΥ προβλέπει ότι μέχρι το 2025 τα ποσοστά καπνίσματος θα αυξηθούν σε 17 από τις 30 χώρες της Αφρικής (από τα επίπεδα του 2010). Σε ορισμένες χώρες η αύξηση αναμένεται να είναι υψηλή. Σε Κονγκό-Μπραζαβίλ από 13,9% σε 47,1% και στο Καμερούν από 13,7% σε 42,7%. Στη Σιέρρα Λεόνε θα είναι 41,2% (74% στους άνδρες) και στο Λεσόθο 36,9%.
Αντίθετα, σύμφωνα με έρευνα που διενεργήθηκε πριν από έναν χρόνο, στη Βρετανία καπνίζει μόνο το 16,9% των ενηλίκων. Επίσης, σύμφωνα με στοιχεία του περασμένου μήνα, οι θάνατοι από καρδιαγγειακά νοσήματα στη Βρετανία μειώθηκαν κατά 20% μετά την απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους.
«Η καπνοβιομηχανία στρέφει τώρα την προσοχή της στις αναδυόμενες αγορές της υποσαχάριας Αφρικής, εκμεταλλευόμενη την ιδιότυπη κατάσταση που επικρατεί στην ήπειρο, το συνονθύλευμα των κανονισμών ελέγχου στο εμπόριο καπνού και τους περιορισμένους πόρους που διαθέτουν τα κράτη για να αντιμετωπίσουν το μάρκετινγκ των κολοσσών», εξηγεί η δρ Emmanuela Gakidou από το Ινστιτούτο Μετρήσεων και Αξιολόγησης της Υγείας στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ, σε ανάλυση που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Lancet τον Απρίλιο για το κάπνισμα στον παγκόσμιο γενικό πληθυσμό.
Όπως αναφέρεται στην επιστολή της ΒΑΤ προς τον πρόεδρο της κοινοβουλευτικής επιτροπής για την Υγεία στην Ουγκάντα «η Ουγκάντα ωφελήθηκε… σημαντικά από την καπνοβιομηχανία της ΒΑΤ, η οποία απασχολεί 200 άτομα στο εργοστάσιο και 1.500 επιπλέον στην αγορά καπνού, γεγονός που βοήθησε στην άμβλυνση της φτώχειας και στην ευημερία των αστικών και αγροτικών περιοχών …» (14 Απριλίου 2014)

Στόχος τους παιδιά του δημοτικού

Ο αυξανόμενος αριθμός παιδιών και νέων στην Αφρική και η σταδιακή αύξηση του εισοδήματος σημαίνουν ότι ανοίγεται μια τεράστια μελλοντική αγορά για τη βιομηχανία καπνού.
Θεωρητικά οι εταιρείες δεν απευθύνονται σε παιδιά και δεν μπορούν να πουλήσουν πακέτα μικρότερα των 10 τσιγάρων, αλλά μελέτη που πραγματοποιήθηκε στο Ναϊρόμπι από τη Σχολή Δημόσιας Υγείας του Johns Hopkins στις ΗΠΑ και το δίκτυο πληροφόρησης καταναλωτών με έδρα την Κένυα διαπίστωσε ότι λιανοπωλητές πωλούν τσιγάρα κατά μήκος των διαδρομών που ακολουθούν τα μικρά παιδιά πηγαίνοντας στα δημοτικά σχολεία.
Οι πάγκοι έχουν πακέτα Dunhill, Embassy, Safari και άλλες μάρκες τσιγάρων της BAT, που κοστίζουν περίπου 4 σεντς το ένα, δίπλα σε γλυκά, μπισκότα και ανθρακούχα ποτά. Οι πωλητές χωρίζουν τα πακέτα των 20 τσιγάρων της BAT για να τα πουλήσουν ευκολότερα.
«Στοχεύουν τα παιδιά», δηλώνει ο Samuel Ochieng, διευθύνων σύμβουλος του δικτύου πληροφόρησης καταναλωτών. «Ανακατεύουν τσιγάρα με καραμέλες και τα πωλούν στους δρόμους που τα παιδιά πηγαίνουν σχολείο».
Η πώληση χύμα τσιγάρων στην Αφρική παραμένει ένα εξαιρετικά σοβαρό πρόβλημα επειδή πολύ απλά επιτρέπει στα παιδιά να τα αγοράσουν.
Η ΒΑΤ δήλωσε ότι τα προϊόντα της προορίζονταν μόνο για ενήλικες καπνιστές και ότι θα προτιμούσε οι πάγκοι να πωλούν ολόκληρα πακέτα αντί για μεμονωμένα τσιγάρα «δεδομένης της επένδυσής μας στα εμπορικά σήματα και λαμβάνοντας υπόψιν το γεγονός ότι στα πακέτα υπάρχουν σαφείς προειδοποιήσεις για την υγεία».
«Σε όλο τον κόσμο έχουμε πολύ αυστηρούς κανόνες για τη μη πώληση των προϊόντων μας από λιανοπωλητές που βρίσκονται κοντά σε σχολεία. Η BAT της Κένυας παρέχει υποστήριξη σε πολλούς από αυτούς τους ανεξάρτητους προμηθευτές, όπως πάγκους που δεν είναι βαμμένοι στα χρώματα της εταιρείας, καθώς και μηνύματα για την πρόληψη του καπνίσματος και τις προειδοποιήσεις για την υγεία. Εκπαιδεύουμε επίσης τους πωλητές να μην πωλούν προϊόντα καπνού κοντά σε σχολεία».
Η δικαστική απόφαση για την Κένυα αναμένεται μετά τις εκλογές της 8ης Αυγούστου και θεωρείται κρίσιμη για την εξέλιξη του θέματος σε όλη την ήπειρο. Αν η κυβέρνηση χάσει, οι άλλες αφρικανικές χώρες θα αποθαρρυνθούν με την προοπτική μιας μακράς και δαπανηρής νομικής διαμάχης με την πλούσια καπνοβιομηχανία.
Η ΒΑΤ ελέγχει το 70% της αγοράς της Κένυας. Νομικά -εναντίον του κράτους- έχει κινηθεί ωστόσο και η ανταγωνίστρια εταιρεία, η Mastermind.
«Εάν τεθούν σε εφαρμογή τα μέτρα αυτά, οι οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις θα είναι εξαιρετικά αρνητικές και θα μπορούσαν να απειλήσουν ακόμη το μέλλον του εργοστασίου μας που λειτουργεί στο Bobo Dioulasso για περισσότερα από πενήντα χρόνια με πάνω από 210 μισθωτούς». Απόσπασμα από την επιστολή της Imperial Tobacco προς τον Πρωθυπουργό της Μπουρκίνα Φάσο στις 25 Ιανουαρίου 2016 σχετικά με νέους κανονισμούς για τις συσκευασίες τσιγάρων και τις προειδοποιήσεις για την υγεία.
Ο Whistleblower της ΒΑΤ, Paul Hopkins, ο οποίος εργάστηκε στην Αφρική επί 13 χρόνια, δήλωσε σε βρετανική εφημερίδα ότι η εταιρεία του «αγόρασε» πληροφορίες τις οποίες μπορούσε να χρησιμοποιήσει εναντίον της ανταγωνίστριας Mastermind και ότι η BAT της Κένυας δωροδόκησε κυβερνητικούς αξιωματούχους στο Μπουρούντι, στη Ρουάντα και στις Νήσους Κομόρες για να μπλοκάρουν τους κανονισμούς που αφορούν τον έλεγχο του καπνού.
Ο Tih Ntiabang, περιφερειακός συντονιστής της Συμμαχίας για τη Συμφωνία με τον ΠΟΥ στην Αφρική, λέει ότι οι καπνοβιομηχανίες έχουν αποθρασυνθεί. «Στο παρελθόν η επέμβαση ήταν αόρατη, είναι ντροπή που σήμερα κοντράρουν τόσο φανερά και ανοιχτά τις πολιτικές δημόσιας υγείας, όπως συμβαίνει στην Κένυα αυτή τη στιγμή. Κάθε κυβέρνηση ενδιαφέρεται για την οικονομική ανάπτυξη. Οι εταιρείες καπνού γνωρίζουν την οικονομική δύναμή τους. Ο προϋπολογισμός των καπνοβιομηχανιών όπως η ΒΑΤ, ισοδυναμεί με τον προϋπολογισμό όλης της Αφρικής. Τα συστήματα υγείας δεν είναι καλά οργανωμένα. Οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής δεν μπορούν να δουν πόσο μεγάλο είναι το κόστος για την υγεία από την αδράνεια στον έλεγχο του καπνού».
Από την άλλη πλευρά, η φήμη της ΒΑΤ στην Αφρική είναι αυτή ενός εργοδότη που προσφέρει σταθερές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας, λέει ο Ntiabang από το Καμερούν. «Όταν ήμουν δέκα χρονών ονειρευόμουν να δουλέψω στη BAT» παραδέχεται.