Πολιτικά κόμματα: έκλεισε ο κύκλος τους;

Της Παναγιώτας Άρνου*

«Τα πολιτικά κόμματα μόνο κακά μας έφεραν», «δεν χρειαζόμαστε τα πολιτικά κόμματα», «τα πολιτικά κόμματα εξυπηρετούν μόνο τα συμφέροντα τους» … Τοποθετήσεις και αντιλήψεις σαν τις πιο πάνω αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη απήχηση στην κυπριακή κοινωνία. Η δυσαρέσκεια απέναντι στα πολιτικά κόμματα και η απονομιμοποίηση τους αναγνωρίζεται και από τα ίδια τα πολιτικά κόμματα ως πρόβλημα. Τα αυξημένα ποσοστά αποχής στις εκλογές ερμηνεύονται, ανάμεσα σε άλλα, και ως απόρροια των πιο πάνω.
Πριν όμως ρίξουμε τα βέλη μας, ας ανατρέξουμε για λίγο στην ευρύτερη εικόνα, προς αναζήτηση μιας άλλης διάστασης στην προσπάθεια ερμηνείας όσων μας προβληματίζουν.

Αποτελεί το φαινόμενο της απονομιμοποίησης των πολιτικών κομμάτων ένα κυπριακό φαινόμενο; Μια ανασκόπηση σε ανάλογες συζητήσεις στον ευρωπαϊκό και όχι μόνο χώρο, καταδεικνύει ακριβώς ότι ορισμένα ζητήματα που απασχολούν την κυπριακή κοινωνία και πολιτική δεν αποτελούν αποκλειστικά κυπριακούς προβληματισμούς. Η απομάκρυνση των πολιτών από τους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας έχει καταστεί τις τελευταίες δεκαετίες βασικό χαρακτηριστικό του πολιτικού συστήματος πολλών κοινωνιών.

Στόχος μας είναι η προσπάθεια απάντησης ορισμένων ερωτημάτων. Πώς απονομιμοποιείται ο κατεξοχήν θεσμός του σύγχρονου πολιτεύματος, της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας; Ποιος είναι ο ρόλος που διαδραματίζουν τα πολιτικά κόμματα; Και ακόμη, γιατί οι ίδιοι οι πολίτες απεμπολούν το – κατά τα άλλα «αναφαίρετο» – δικαίωμα ψήφου, μια θεμελιώδη κοινωνική κατάκτηση των σύγχρονων δημοκρατιών και αποτέλεσμα σκληρών και αιματηρών αγώνων;

Τα πολιτικά κόμματα κατέχουν ένα κεντρικό ρόλο στις σύγχρονες δημοκρατίες διότι επιτελούν μια ιδιαίτερη, μοναδική λειτουργία. Είναι ο μόνος θεσμός που από τη μια αντιπροσωπεύει το εκλογικό σώμα, αντιπροσωπεύει δηλαδή θέσεις και συμφέρονται που διαμορφώνονται στην κοινωνία, αλλά από την άλλη είναι και ένας θεσμός που κυβερνά ή που δύναται να κυβερνήσει. Τα πολιτικά κόμματα κατέχουν δηλαδή ένα διττό ρόλο, αντιπροσωπεύουν και κυβερνούν. Δεν υπάρχει άλλος θεσμός στον οποίο να συνυπάρχουν αυτά τα χαρακτηριστικά.

Η δυσαρέσκεια απέναντι στα πολιτικά κόμματα ενδεχομένως να οφείλεται στο ότι οι πολίτες θεωρούν ότι τα πολιτικά κόμματα αναλαμβάνουν ανεπαρκώς, ανεπιτυχώς ή με προβληματικό τρόπο τον ρόλο τους. Δηλαδή, τα πολιτικά κόμματα φαίνεται ότι ούτε αντιπροσωπεύουν, ούτε κυβερνούν σύμφωνα με τις προσδοκίες της κοινωνίας. Αφού όμως δεν υπάρχει άλλος θεσμός που να κατέχει αυτό το διπλό ρόλο, και στο βαθμό που ο θεσμός αυτός χάνει τη νομιμοποίησή του, δημιουργείται ένα μεγάλο κενό στην καρδιά των σύγχρονων δημοκρατιών.

Ποια είναι όμως η λύση στο πρόβλημα αυτό; Τα πιθανά σενάρια μπορούν να αναζητηθούν προς τρεις κατευθύνσεις: πρώτον, στην επαναφορά των κομμάτων στον αρχικό τους ρόλο, δεύτερον, στη δημιουργία ενός άλλου θεσμού που να κατέχει τον διπλό αυτό ρόλο – ή στη μετεξέλιξη του υφιστάμενου θεσμού, και τρίτον, στην κατάργηση οποιουδήποτε θεσμού που να κατέχει αυτό το διπλό ρόλο.

Οι τοποθετήσεις του τύπου «δεν χρειαζόμαστε τα πολιτικά κόμματα» παραπέμπουν στην τρίτη επιλογή, υπονοούν δηλαδή ότι οι σύγχρονες δημοκρατίες δεν χρειάζονται πλέον ένα θεσμό που να μπορεί και να αντιπροσωπεύει και να κυβερνά. Αυξάνονται, όντως, οι φωνές για λήψη αποφάσεων από τους «ειδικούς», τους «άριστους» ή τους «τεχνοκράτες», δηλαδή από μη εκλεγμένους.

Η λήψη των αποφάσεων να βασίζεται δηλαδή στην «ορθότητα» και την «αντικειμενικότητα», και όχι σε εκλογικές πιέσεις. Σε ένα τέτοιο σενάριο, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα έκφρασης άποψης μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες (δημόσια διαβούλευση, συλλογή υπογραφών κ.α) και αντιπροσωπευτικούς θεσμούς (οργανώσεις, ομάδες πίεσης), χωρίς όμως να συμμετέχουν ή να εκπροσωπούνται στην ίδια τη λήψη των αποφάσεων. Στο πλαίσιο της λογικής αυτής, οι πολίτες απεμπολούν βασικά πολιτικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων μέσω αντιπροσώπων, χάριν του δικαιώματος «έκφρασης άποψης». Ένα τέτοιο σενάριο αλλάζει θεμελιωδώς τον χαρακτήρα των σύγχρονων δημοκρατιών.

Προς αποφυγή αντιδημοκρατικών λύσεων, κάποιοι αναζητούν λύσεις στα αδιέξοδα της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σε επιλογές άμεσης δημοκρατίας, όπως στην αυξημένη χρήση δημοψηφισμάτων, στην αποκέντρωση της λήψης αποφάσεων για να διευκολύνονται διαδικασίες άμεσης δημοκρατίας κ.α. Οι επιλογές αυτές είναι χρήσιμες και σημαντικές, και άξιες περαιτέρω διερεύνησης, με όραμα την ουσιαστική επέκταση των δημοκρατικών κατακτήσεων.

Σήμερα όμως έχουμε απτά προβλήματα ενώπιών μας και το ζήτημα της αποδυνάμωσης των δημοκρατικών θεσμών τίθεται επιτακτικά: όσο δεν υπάρχουν άλλοι εναλλακτικοί θεσμοί με δημοκρατική κατεύθυνση, η απομάκρυνση των πολιτών από τους υφιστάμενους θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας καταλήγει στον περιορισμό του ρόλου των δημοκρατικών θεσμών ως οι κατεξοχήν χώροι πολιτικών αποφάσεων, αφήνοντας χώρο για μη δημοκρατικούς ή λιγότερο δημοκρατικούς τρόπους λήψης αποφάσεων.

Τα πολιτικά κόμματα φέρουν τις δικές τους ευθύνες. Η σοσιαλδημοκρατία στην Ευρώπη, συντασσόμενη με νεοφιλελεύθερες πολιτικές από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, έχασε το διακριτό της πολιτικό ρόλο. Η έμφαση στον ένα από τους δύο ρόλους που κατέχουν τα κόμματα, ιδιαίτερα η ενίσχυση του χαρακτήρα των κομμάτων ως μηχανισμοί εξουσίας και η υποβάθμιση του αντιπροσωπευτικού τους ρόλου, είναι επίσης ένας παράγοντας που απομάκρυνε τους πολίτες από αυτά. Αποτελεί όμως λύση η εγκατάλειψη των πολιτικών κομμάτων και η διακυβέρνηση από άτομα ή σώματα διορισμένα και απαλλαγμένα από τη λαϊκή εντολή; Σε τι διαφέρει αυτό από το φασισμό;

Επιπλέον, δεν είναι αφελές να θεωρούμε ότι μπορεί να υπάρξει οποιαδήποτε εξουσία απαλλαγμένη από την επιρροή οποιωνδήποτε συμφερόντων; Η ύπαρξη αντικρουόμενων συμφερόντων είναι χαρακτηριστικό των ταξικών κοινωνικών στις οποίες ζούμε, και αν οι πολίτες απεμπολούν το δικαίωμα συμμετοχής τους στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων, έστω με τους όποιους περιορισμούς έχει η σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αφήνουν ελεύθερο το πεδίο στα εκάστοτε ισχυρά οικονομικά συμφέροντα να καθορίζουν τις αποφάσεις.

Ενδεχομένως η λύση να έγκειται στους ίδιους τους πολίτες αλλά και στα ίδια τα πολιτικά κόμματα, για εξεύρεση τρόπων αποκατάστασης της σχέσης αντιπροσώπευσης ανάμεσα στην κοινωνία και τα πολιτικά κόμματα. Ο ίδιος ο θεσμός του πολιτικού κόμματος, όπως κάθε κοινωνικό φαινόμενο, δεν είναι κάτι στατικό και χρήζει αλλαγών ανάλογα με τα κοινωνικά δεδομένα και τους εκάστοτε συσχετισμούς δυνάμεων. Το ζητούμενο είναι η όποια κριτική και οι όποιες προσπάθειες αλλαγής ή ακόμη «μετεξέλιξης» να κινούνται προς την κατεύθυνση διασφάλισης και υπεράσπισης της δημοκρατίας, και όχι να ανοίγουν το δρόμο σε αντιδημοκρατικά μονοπάτια.

* Πολιτική Επιστήμονας