Τίνα Μανδηλαρά: Ο Κούντερα άλλαξε άρδην τον τρόπο που προσεγγίζαμε τη λογοτεχνία

Συνέντευξη στον Αντώνη Γεωργίου

Το Βιβλιοτρόπιο ολοκληρώνει μια πλούσια δραστηριότητα για το 2017, με μια εκδήλωση για έναν από τους σημαντικότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα, τον Μίλαν Κούντερα. Εισηγητές θα είναι η Τίνα Μανδηλαρά, δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και ο Σωτήρης Μετεβελής, ιστορικός, υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων των εκδόσεων Εστία.

Η κυρία Μανδηλαρά με την οποία μιλάμε αναφέρει ότι ο Κούντερα «επανέφερε τις φωνές που έμεναν στο περιθώριο -και ειδικά τους προβοκάτορες και τους μεγάλους χιουμορίστες- στην πρώτη γραμμή», καταδεικνύοντας ότι η ελαφρότητα είναι πιο σοβαρή από τη λεγόμενη βαρύτητα και ότι «η απουσία της ελαφρότητας καλλιεργεί το φόβο, την καχυποψία και τον τρόμο». Θεωρεί τη σχέση ανάμεσα στον δοκιμιογράφο Κούντερα και τον μυθιστορηματογράφο Κούντερα «άμεση και αλληλοσυνδεόμενη», αφού «στο βασικό εισηγητικό του πλάνο είχε διακηρύξει την κατάργηση της λογοτεχνικής φόρμας με την αλληλεμπλοκή αποσπασμάτων, δοκιμίων, σκέψεων, παρεκβάσεων στη μυθοπλασία».

Η εκδήλωση: Μίλαν Κούντερα: Η αβάσταχτη σοβαρότητα του Αστείου, θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 13/12, στις 19:30, στο Πλουμιστό Ψωμί στη Λεμεσό

ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ

• Ο Κούντερα άλλαξε άρδην τον τρόπο που προσεγγίζαμε τη λογοτεχνία

• Η απουσία της ελαφρότητας καλλιεργεί το φόβο, την καχυποψία και τον τρόμο

Γιατί να ασχοληθούμε με τον Μίλαν Κούντερα;Τι πρόσφερε στη λογοτεχνία, ποια η παρακαταθήκη του;

Γιατί άλλαξε άρδην τον τρόπο που προσεγγίζαμε τη λογοτεχνία σπάζοντας τον δυτικό κανόνα: μέχρι τότε τα μεγάλα μυθιστορήματα των σπουδαίων λογοτεχνών -Μπαλζάκ, Προυστ, Ντοστογιέφσκι -διακρίνονταν από τα υπόλοιπα. Ανατρέποντας αυτή την οπτική ο Κούντερα επανέφερε τις φωνές που έμεναν στο περιθώριο -και ειδικά τους προβοκάτορες και τους μεγάλους χιουμορίστες- στην πρώτη γραμμή, απαντώντας με αυτό τον τρόπο στον Μπλουμ και στους αρτηριοσκληρωτικούς κριτικούς λογοτεχνίας. Τόλμησε μάλιστα να δηλώσει ότι προτιμάει τον Ντιντερό από τον Ντοστογιέφσκι, γράφοντας σχετικό θεατρικό, και ότι βρίσκει ανιαρό και ανούσιο τον λυρισμό. Επιπλέον αναγνώρισε ως πρωταρχικό λογοτεχνικό υλικό την ειρωνεία και το χιούμορ, αντιστρέφοντας τους όρους χαμερπές και υψηλό.

Ποια η σημασία του αστείου, του χιούμορ, της «ελαφρότητας» στο έργο του Κούντερα;

Ακριβώς αυτό που έλεγα προηγουμένως: είναι οντολογικό εργαλείο και στηρίζει τον βασικό ιστό του έργου του. Από το παιχνίδι των Προσωκρατικών μέχρι το γέλιο του αγαπημένου του Νίτσε -αυτού του χορευτή- για τον Κούντερα δεν υπάρχει άλλος τρόπος να ανατραπεί η ντετερμινιστική πορεία του πεπρωμένου και της ψυχής από το γέλιο. Είναι εκπληκτική η σκηνή στην «Αβάσταχτη Ελαφρότητα» με την Τερέζα να φαντάζεται ότι συναντά τη μητέρα της και τις νεκρές της φίλες «γυμνή μαζί τους γύρω από την πισίνα» αφήνοντας μια ηχηρή πορδή -με τον τρόπο αυτό δείχνει αλληλεγγύη στα άψυχα όντα και γίνεται και η ίδια άυλη. Καταργεί έτσι τη βαρύτητα. Θαρρώ πως είναι η Νέκυια του Κούντερα αυτή η σκηνή.

Δεν θεωρώ ότι προσεγγίζει τα ζητήματα με ελαφρότητα με την έννοια της απερισκεψίας -εξάλλου κατακρίνει αυτή την πλευρά στη Γιορτή της Ασημαντότητας- απλώς καταδεικνύει ότι η ελαφρότητα είναι πιο σοβαρή από τη λεγόμενη βαρύτητα, γιατί είναι σύστοιχη με την ίδια τη φύση του ανθρώπου: η απουσία της ελαφρότητας καλλιεργεί το φόβο, την καχυποψία και τον τρόμο.

Αυτή η «ελαφρότητα» (και ο κυνισμός για κάποιους) με την οποία προσεγγίζει «σοβαρά» ζητήματα: ο χρόνος, η μνήμη, ο έρωτας, η ιστορία, ο νόστος, θεωρείτε πως συνεχίζει να προσφέρει μια (λογοτεχνική) οδό προς την ουσία των πραγμάτων;

Δεν θεωρώ ότι προσεγγίζει τα ζητήματα με ελαφρότητα με την έννοια της απερισκεψίας -εξάλλου κατακρίνει αυτή την πλευρά στη Γιορτή της Ασημαντότητας– απλώς καταδεικνύει ότι η ελαφρότητα είναι πιο σοβαρή από τη λεγόμενη βαρύτητα γιατί είναι σύστοιχη με την ίδια τη φύση του ανθρώπου: η απουσία της ελαφρότητας καλλιεργεί το φόβο, την καχυποψία και τον τρόμο. Η βαρύτητα δημιουργεί τον κανόνα και καταργεί το παιχνίδι πόσο παιχνίδι μπορεί κανείς να βρει στον Μπετόβεν; φέρεται να αναρωτιέται διαρκώς ο Κούντερα. Και από τη στιγμή που υπάρχει ο κανόνας, εξαλείφεται, στη συνέχεια, το τυχαίο, αφού όλα είναι δεδομένα και καθορισμένα εκ των προτέρων.

Και όπως έλεγε με πολύ όμορφο τρόπο ο ίδιος στην «Ελαφρότητα»: «Για να μείνει αλησμόνητος ένας έρωτας, πρέπει να μαζευτούν πάνω του απ’ την πρώτη στιγμή τα τυχαία, σαν τα πουλιά πάνω στους ώμους του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης». Γιατί αυτά «τα μαγικά τα κάνει το τυχαίο, όχι η αναγκαιότητα».

Υπάρχει κάποια εξέλιξη στη λογοτεχνική του πορεία από το Αστείο στη Γιορτή της Ασημαντότητας; Κάποιοι θεωρούν ότι υπάρχει μια φθίνουσα πορεία στο έργο του, ποια η δική σας γνώμη;

Είναι αστείο, όπως θα έλεγε και ο Κούντερα, να μιλάμε για εξέλιξη στη λογοτεχνία και μάλιστα για έναν συγγραφέα που εξ αρχής το πλάνο του ήταν να την καταργήσει: δεν πίστευε ούτε στην εξέλιξη ούτε στην πρόοδο.

Με τη Γιορτή της Ασημαντότητας ο Κούντερα επιστρέφει, πολλά χρόνια μετά το Αστείο, σε μια τεράστια φάρσα, ένα γκροτέσκο κατασκεύασμα που μάλιστα επικαλείται και πάλι, σε κάποια από τις ιστορίες με τις πέρδικες, τον Στάλιν. Νομίζω ότι είναι από τα μυθιστορήματα που εσκεμμένα συγγράφει, ώστε να μοιάζουν με αυτά της πρώτης περιόδου του. Δεν είναι, επίσης, τυχαίο ότι στη σχετικά πρόσφατή του Συνάντηση επανέρχεται στους αρχικούς του συνομιλητές προφανώς για να αποδείξει ότι δεν έχει μεταλλαχθεί η σκέψη του -ούτε οι ήρωές του έχουν αποκατασταθεί από άλλους.

Ποιο βιβλίο του ξεχωρίζετε/αγαπάτε, αν υπάρχει κάποιο, και γιατί;

Ο Πέπλος και οι Προδομένες Διαθήκες: ειδικά το τελευταίο είναι το Αντι-Ευαγγέλιό μου: μου έμαθε το μεγαλείο του Σελίν, μου δίδαξε τη σχέση της μουσικής με τη λογοτεχνία και κυρίως το πόσο κακό είχε κάνει ο Μπροντ με τη λογοκρισία στον αγαπημένο μου Κάφκα. Άλλωστε ο Κούντερα είναι ο πρώτος που διέκρινε το χιούμορ στον Κάφκα, λέγοντας πως «ο Κάφκα μου έδωσε να καταλάβω ότι μπορεί κανείς να γράψει αλλιώς. “Αλλιώς” σημαίνει: δρασκελώντας τα σύνορα της αληθοφάνειας».

Ποια η σχέση πιστεύετε ανάμεσα στον δοκιμιογράφο Κούντερα και τον μυθιστορηματογράφο Κούντερα;

Άμεση και αλληλοσυνδεόμενη. Στο βασικό εισηγητικό του πλάνο -που εμπνεόταν από τον Μπροχ- είχε διακηρύξει την κατάργηση της λογοτεχνικής φόρμας με την αλληλεμπλοκή αποσπασμάτων, δοκιμίων, σκέψεων, παρεκβάσεων στη μυθοπλασία. Ποτέ δεν του άρεσαν οι καθαρόαιμες -και κάπως επικίνδυνες- καταστάσεις που μάλλον οδηγούν στον ολοκληρωτισμό.

Παντού και πάντα υπάρχουν σημαντικοί αρκεί να διαβάζεις και διαφωνώ κάθετα με όλους όσοι δεν βλέπουν τίποτα καλό στη χώρα τους. Αν δεν μάθεις να βρίσκεις του θησαυρούς στη γλώσσα σου δεν θα τους βρεις πουθενά

Πιστεύετε πως το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας χρειάζεται ένα Κούντερα;

Ναι, απαραίτητα. Τόσο για να σπάσει η σοβαροφάνεια, η προβλεψιμότητα και η αυτοναφορικότητα ενός βραβείου απολύτως πια προβλέψιμου ακόμα και στη μη προβλεψιμότητά του.

Ποιους θεωρείτε (παγκόσμια) ως σημαντικούς λογοτέχνες στις μέρες μας, τέτοιους που να αναμένετε με ανυπομονησία την έκδοση ενός νέου βιβλίου τους;

Ευτυχώς είναι ακόμα πολλοί εκτός από τον Κούντερα: Από τον Ντε Λίλλο μέχρι τον Μπλάνβιλ και από τον Μάγκρις έως τον νεαρό Μάρα.

Πώς κρίνετε το τοπίο στο χώρο του βιβλίου στην Ελλάδα;

Κάπως μουντό αλλά με αχτίδες φωτός: ο βασικός κορμός παράγει μετριότητες, αλλά είναι οι εξαιρέσεις που ευτυχώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

Υπάρχουν σήμερα σημαντικοί για σας, με οποία έννοια θέλετε να δώσετε στον όρο «σημαντικοί», μυθιστορηματογράφοι στην Ελλάδα;

Παντού και πάντα υπάρχουν σημαντικοί αρκεί να διαβάζεις και διαφωνώ κάθετα με όλους όσοι δεν βλέπουν τίποτα καλό στη χώρα τους. Αν δεν μάθεις να βρίσκεις του θησαυρούς στη γλώσσα σου δεν θα τους βρεις πουθενά: πρόσφατα διάβασα το αριστουργηματικό Δυο θεές της Γαλανάκη και σκέφτηκα πως μόνο μια Ελληνίδα με ρίζες από την Κρήτη θα μπορούσε να μιλήσει με τόσο ποιητικό τρόπο και σε τόσο χαλαρά ελληνικά για έναν σπουδαίο Έλληνα καλλιτέχνη όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς και για μια κεντρική εκπρόσωπο των ελληνικών μύθων όπως η Αριάδνη.