Αδιαπραγμάτευτα τα δικαιώματα των ηλικιωμένων

Η φροντίδα των ηλικιωμένων δεν πρέπει να εξαντλείται στο φαγητό και τη διαμονή  – Αδιαπραγμάτευτα θα έπρεπε να ήταν τα δικαιώματα των ανθρώπων της τρίτης ηλικίας

Tης Ελένης Κωνσταντίνου

Ο πρόσφατος τραγικός θάνατος ενός ηλικιωμένου σε στέγη ευγηρίας έφερε στο προσκήνιο μια σειρά από ερωτηματικά σε σχέση με τη λειτουργία των χώρων φιλοξενίας ατόμων τρίτης ηλικίας. Την ίδια ώρα συνέπεσε και η δημοσιοποίηση από πλευράς της Επιτρόπου Διοικήσεως στα πλαίσια του Εθνικού Μηχανισμού Πρόληψης των βασανιστηρίων και άλλων μορφών σκληρής απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης, έκθεσης που αφορά επισκέψεις σε στέγες ηλικιωμένων κατά την περίοδο Μαΐου-Σεπτεμβρίου 2018.

Οι αιφνίδιες επισκέψεις πραγματοποιήθηκαν με αφορμή ορισμένα (μεμονωμένα) περιστατικά θανάτου ατόμων σε στέγες ηλικιωμένων, καθώς και καταγγελίες που είχε, κατά καιρούς, δεχθεί το γραφείο της επιτρόπου για ταπεινωτική μεταχείριση ηλικιωμένων που διαμένουν σε στέγες φιλοξενίας ηλικιωμένων ατόμων. Κατά τις επισκέψεις επιθεωρήθηκαν οι κτιριακές εγκαταστάσεις και οι προσωπικοί ιατρικοί φάκελοι των ενοίκων. Να σημειώσουμε πως έγιναν επισκέψεις σε εννέα στέγες στις επαρχίες Λευκωσίας, Λεμεσού και Λάρνακας, κοινοτικές αλλά και ιδιωτικές.

Ανομοιομορφία μεταξύ των στεγών

Σε ό,τι αφορά τα κτιριακά δεδομένα αυτά παρουσιάζουν ανομοιομορφίες. Ορισμένες στέγες θα μπορούσαν να αποτελέσουν πρότυπο και παράδειγμα προς μίμηση, οι περισσότερες παρουσίαζαν μία γενικά ικανοποιητική εικόνα και κάποιες έδειχναν ότι ήταν παραμελημένες και έχρηζαν σημαντικής αναβάθμισης/ανακαίνισης.

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις των περισσότερων στεγών στις οποίες έγιναν οι επισκέψεις, αν και παλιές, ήταν σε καλή κατάσταση και καλά συντηρημένες. Σε δύο μόνο στέγες διαπιστώθηκε ότι οι εγκαταστάσεις ήταν πολύ παλιές και έχρηζαν σημαντικής αναβάθμισης. Παρά ταύτα, σε όλες ανεξαιρέτως τις στέγες, το επίπεδο καθαριότητας ήταν, κατά κανόνα, ικανοποιητικό και δεν παρατηρήθηκαν δυσάρεστες μυρωδιές.

Και ιδιοκτήτρια και φροντιστής

Σε όλες τις στέγες, παρά το γεγονός ότι παρατηρήθηκε επάρκεια προσωπικού σε σχέση με τον αριθμό των ενοίκων, διαπιστώθηκε ότι αυτό δεν διαθέτει κανένα άλλο προσόν και δεν λαμβάνει οποιαδήποτε εκπαίδευση κατά την ανάληψη των καθηκόντων του.

Ενδεικτικά μία εκ των φροντιστριών ανέφερε στους λειτουργούς του ΕΜΠ πως η τελευταία φορά που παρακολούθησε κάποια εκπαίδευση για τα καθήκοντά της είχε αντικείμενο την παροχή βασικών πρώτων βοηθειών. Ως αποτέλεσμα, τα καθήκοντα των φροντιστών περιορίζονταν σε μια στενή ερμηνεία του όρου «φροντίδα», περιλαμβάνοντας στην πράξη την παροχή φροντίδας για κάλυψη βασικών αναγκών των ηλικιωμένων χωρίς να έχουν τις δεξιότητες να παρέχουν ουσιαστική και πολύπλευρη φροντίδα μέσω της παροχής δημιουργικής απασχόλησης και προστασίας.

Από την πλευρά της η Επίτροπος τονίζει την ανάγκη για αρχική, επαναληπτική και ειδική εκπαίδευση των ατόμων αυτών. Επιπλέον, οι περισσότεροι ιδιοκτήτες/διευθυντές ιδιωτικών στεγών σημείωσαν κατά τη διάρκεια των συζητήσεων ότι η εξεύρεση προσωπικού ήταν μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν και ότι τα τελευταία χρόνια πολλές θέσεις εργασίας στον συγκεκριμένο τομέα της αγοράς εργασίας πληρούνται από κοινοτικούς εργαζόμενους (λόγω και της έλλειψης ενδιαφέροντος από Κύπριους εργαζόμενους). Ανέφεραν, επίσης, ότι η προσφορά υψηλότερων μισθών για να προσελκύσουν προσωπικό θα είχε δυσμενή επίδραση στα οικονομικά αποτελέσματα των επιχειρήσεών τους.

Σε μία, τουλάχιστον, ιδιωτική στέγη, η ιδιοκτήτρια/διευθύντριά της είχε πολλαπλούς ρόλους: διευθύντρια, φροντίστρια, καθαρίστρια, υπεύθυνη για τη χορήγηση φαρμακευτικών σκευασμάτων, μαγείρισσα και «λογίστρια». Ο σύζυγός της τη βοηθούσε κυρίως στις εξωτερικές εργασίες (π.χ. ψώνισμα, τράπεζα, πληρωμές) και η κόρη της εργαζόταν επίσης στη στέγη.

Ψυχικά ασθενείς εντός στεγών

Οι εν λόγω επισκέψεις ανέδειξαν για ακόμη μια φορά το φαινόμενο της διαμονής ατόμων με θέματα ψυχικής υγείας εντός των στεγών ηλικιωμένων. Παρότι η σχετική νομοθεσία επιτρέπει τη διαμονή ατόμων άνω των 18 ετών με ψυχική αναπηρία σε στέγες ηλικιωμένων, έχουν επανειλημμένα εκφραστεί έντονες επιφυλάξεις όσον αφορά τη συμβατότητα της πρακτικής αυτής με τα διεθνώς κατοχυρωμένα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες.

Επιπλέον, ο συγχρωτισμός των ατόμων αυτών με άτομα προχωρημένης ηλικίας σε ένα τέτοιο περιβάλλον τούς αποστερεί τη δυνατότητα να αναπτύξουν μια σειρά ικανοτήτων και δεξιοτήτων τις οποίες θα απορούσαν να αποκτήσουν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και προϋποθέσεις πραγματικής αποΐδρυματοποίησης.

Επίσης, ιδιαίτερο προβληματισμό προκαλεί το γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της παραμονής των ψυχικά ασθενών σε στέγες, δεν παρέχεται καμία θεραπευτική παρέμβαση από τις αρμόδιες Αρχές, παρά μόνο ακολουθείται φαρμακευτική αγωγή που συνταγογραφείται από Ψυχίατρο, χωρίς όμως να προηγείται ενδελεχής αξιολόγηση της κατάστασης και της εξέλιξής τους σε τακτά χρονικά διαστήματα. Οι επισκέψεις στις στέγες αναδεικνύουν τον φαύλο κύκλο που πολλοί ψυχικά ασθενείς διανύουν μεταξύ της νοσηλείας τους στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθαλάσσας και της διαμονής τους σε στέγες ηλικιωμένων. Η απουσία ικανοποιητικών δομών για την παροχή ολοκληρωμένης φροντίδας στα άτομα με αναπηρίες ή ψυχικές διαταραχές εντός της κοινότητας οδηγεί στη διαιώνιση του κύκλου αυτού με εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες για τα άτομα αυτά και τις οικογένειές τους.

Περαιτέρω, το προσωπικό των στεγών καλείται να ανταποκριθεί σε ανάγκες για τις οποίες δεν έχει εκπαιδευτεί κατάλληλα και δεν τυγχάνει της απαραίτητης στήριξης.

Φιλότιμες προσπάθειες, αλλά…

Ένα άλλο σημείο το οποίο διαπιστώθηκε από τις επισκέψεις στις διάφορες στέγες φιλοξενίας ηλικιωμένων είναι πως στις περισσότερες περιπτώσεις τόσο η διεύθυνση όσο και το προσωπικό των στεγών είναι άτομα που καταβάλλουν φιλότιμες προσπάθειες για την παροχή φροντίδας στους ενοίκους.

Ωστόσο ορισμένοι από τους πάροχους των υπηρεσιών φροντίδας πιστεύουν ότι οι ανάγκες των ηλικιωμένων που διαμένουν στις στέγες ικανοποιούνται και εξαντλούνται με την παροχή καλού φαγητού, ικανοποιητικού επιπέδου καθαριότητας και ενός σχετικά άνετου χώρου για διαμονή και κατάκλιση. Αυτό δείχνει έλλειψη εξειδικευμένης εκπαίδευσης στον τομέα των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ηλικιωμένων και των Ατόμων με Αναπηρίες (ΑμεΑ) και την απουσία ενημέρωσης για το σύνολο των αναγκών και των δυνατοτήτων τους, καθώς και για τους τρόπους κάλυψής τους.

Οι ελλείψεις αυτές καθιστούν αδύνατη την εφαρμογή μιας προσέγγισης που να βασίζεται στα ανθρώπινα δικαιώματα στο πλαίσιο της μακρόχρονης φροντίδας. Η δικαιωματική αυτή προσέγγιση τοποθετεί το άτομο (τον ηλικιωμένο ή ΑμεΑ) στο κέντρο της προσοχής των παροχών φροντίδας και αντιμετωπίζει τους ηλικιωμένους (αποδέκτες των υπηρεσιών) ως φορείς δικαιωμάτων και το προσωπικό των Στεγών (παροχείς των υπηρεσιών) ως φορείς αντίστοιχων υποχρεώσεων για διασφάλιση και ουσιαστική απόλαυση των δικαιωμάτων αυτών.

Σε πρόσφατη μελέτη του Ευρωπαϊκού Δικτύου των Εθνικών Οργανισμών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (European Network of National Human Rights Institutions ENNHRI) αναφέρεται, ενδεικτικά, ότι τα ηλικιωμένα άτομα που έχουν ανάγκη μακροπρόθεσμης φροντίδας έχουν και αναπαλλοτρίωτα δικαιώματα, όπως, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα στη ζωή, της μεταχείρισης χωρίς βασανιστήρια, και χωρίς οποιαδήποτε μορφή σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης/συμπεριφοράς, της ελεύθερης έκφρασης, σκέψης και συνείδησης και στην αξιοπρεπή μεταχείριση.

Η μελέτη τόνισε επίσης ότι τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας που έχουν πρόσβαση σε μακροχρόνια φροντίδα, έχουν δικαίωμα ίσης πρόσβασης σε οικονομικά προσιτές υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης και δικαίωμα διαβεβαίωσης ότι οι υπηρεσίες αυτές είναι προσιτές, μέσω κοινωνικών παροχών, εάν τούτο είναι απαραίτητο.

Δένουν ηλικιωμένους με κομμάτια ύφασμα και ζώνες με τη σύμφωνο γνώμη των συγγενών τους

Αίσθηση προκαλεί την ίδια ώρα η χρήση μέτρων σωματικού περιορισμού σε ηλικιωμένους που διαμένουν σε στέγες.

Με κομμάτια υφάσματος ή και ζώνες οι υπεύθυνοι κάποιων στεγών επιχειρούν να περιορίσουν σωματικά τα ηλικιωμένα άτομα υπό το φόβο της πτώσης, όπως αναφέρουν. Συγκεκριμένα στην έκθεση καταγράφεται πως κατά τη διάρκεια των επισκέψεων παρατηρήθηκε η χρήση πρόχειρων μέσων σωματικού περιορισμού σε αρκετές περιπτώσεις, με τη χρήση υλικών όπως ρούχα, κομμάτια υφάσματος, ζώνης, σεντονιών, σάρπας. Σε δύο μόνο στέγες σημειώθηκε η χρήση ειδικής ζώνης την οποία, όμως, είχαν προμηθεύσει οι συγγενείς των ενοίκων.

Όπως ανέφεραν οι υπεύθυνοι των στεγών και/ή οι φροντίστριες που εργάζονται σε αυτές, ο σωματικός περιορισμός αποφασίζεται κατόπιν διαβούλευσης με τους συγγενείς των ηλικιωμένων, ως μέτρο προστασίας τους, για την αποφυγή πτώσης από το κάθισμά τους. Επίσης, όπως αναφέρει η Επίτροπος, σε καμιά Στέγη δεν τηρείται μητρώο καταγραφής της εφαρμογής του μέτρου του σωματικού περιορισμού και ως εκ τούτου, δεν καταγράφονται οι λόγοι, η διάρκεια και ο τρόπος επαναξιολόγησής του.

Ενώ για τον σωματικό περιορισμό υπογραμμίζει πως πρόκειται για ένα εξαιρετικά περιοριστικό μέτρο της ελευθερίας του ατόμου το οποίο καταργεί την απόλαυση του δικαιώματος ελεύθερης διακίνησης. Ως εκ τούτου, τυχόν εφαρμογή του απαιτείται να γίνεται μόνο όταν υπάρχουν εξαιρετικά σοβαροί λόγοι και με τρόπο που να συνάδει με την αρχή της αναλογικότητας σύμφωνα με την οποία το μέτρο είναι αναγκαίο και ανάλογο του επιδιωκόμενου σκοπού για την προστασία του ατόμου. «Η επίκληση ενός γενικού και αόριστου κίνδυνου πτώσης ή ο φόβος για την ασφάλεια των ηλικιωμένων, είτε εκφράζεται από τους συγγενείς είτε από τον υπεύθυνο της στέγης, δεν μπορεί να δικαιολογήσει την αυθαίρετη εφαρμογή του σωματικού περιορισμού, όταν αυτό γίνεται χωρίς να ακολουθείται οποιοδήποτε πρωτόκολλο και χωρίς να έχει προηγηθεί η εξέταση άλλων εναλλακτικών μέτρων που να επηρεάζουν τον ένοικο σε πολύ λιγότερο βαθμό από τη στέρηση της ελευθερίας των κινήσεών του.

Η πρακτική που εφαρμόζεται σήμερα, δεν συνάδει με τις βασικές αρχές μεταχείρισης ατόμων σε χώρους περιορισμού της ελευθερίας και δύναται υπό τις προϋποθέσεις του δυσανάλογου του αγαθού που δύναται να προστατέψει να ισοδυναμεί με εξευτελιστική ή απάνθρωπη μεταχείριση»