Αγία Σοφία – Ένα κτίσμα που ταλαιπωρείται στο διάβα των αιώνων

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Παρασκευή 24 Ιουλίου 2020. Για πρώτη φορά μετά το 1934 ο θρυλικός ναός αλλάζει χρήση.

Επαναλειτουργεί ως μουσουλμανικό τέμενος ύστερα από απόφαση του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Ο συγκεκριμένος ναός έχει προϊστορία την οποία συνήθως αποφεύγουμε να αναφέρουμε.

Για λόγους ιστορίας αναφέρουμε ότι ο πρώτος ναός, τύπου ξυλόστεγης βασιλικής, θεμελιώθηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο (τον επονομαζόμενο Μέγα) το 330 μ.Χ. όταν μετέφερε την πρωτεύουσα της παραπαίουσας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στη Νέα Ρώμη (Κωνσταντινούπολη).

Το έργο ολοκληρώθηκε από τον γιο του Κωνστάντιο και τα εγκαίνια έγιναν στις 15 Φεβρουαρίου 360.

Πυρπόληση από τους οπαδούς του Αγ. Χρυσοστόμου

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αρκαδίου, το 404, ο πρώτος ναός πυρπολήθηκε από εξαγριωμένους υποστηρικτές του Ιωάννη του Χρυσόστομου, τον οποίο είχε εξορίσει η αυτοκράτειρα Ευδοξία. Τότε είχε ξεσπάσει διαμάχη ανάμεσα στον Πατριάρχη Χρυσόστομο και τον αυτοκράτορα Αρκάδιο για το λεγόμενο γοτθικό ζήτημα. Ο Αρκάδιος εξόρισε τον Χρυσόστομο, αλλά αναγκάστηκε να τον επαναφέρει λόγω των αντιδράσεων των οπαδών του. Κατά τη διάρκεια αποκάλυψης αγάλματος για τον αυτοκράτορα ο Χρυσόστομος καταφέρθηκε με σκληρά λόγια για τον Αρκάδιο με αποτέλεσμα την επανεξορία του το 404. Οι οπαδοί του διώχθηκαν και ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων, αυτοί έκαψαν την Αγιά Σοφιά.

Ανοικοδόμηση και πάλι κάψιμο

Το 415 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’ (διάδοχος του Αρκάδιου) εγκαινιάζει τον νέο ναό που ανοικοδόμησε πάνω στα αποκαΐδια του προηγούμενου. Λίγο αργότερα θα καταστραφεί και πάλι από συγκρούσεις μεταξύ οπαδών του Θεοδόσιου και του Πατριάρχη. Ο ναός θα υποστεί νέες καταστροφές κατά τη «Στάση του Νίκα» το 532, όπου ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός θα καταστείλει την εξέγερση που στοίχισε 30 χιλιάδες νεκρούς.

Η ματαιοδοξία του Ιουστινιανού

Ο Ιουστινιανός θα δώσει εντολή για νέο κτίσμα το 532 μ.Χ. Επρόκειτο για έναν τεράστιο ναό που κτίστηκε για να ικανοποιήσει τη ματαιοδοξία και το υπερεγώ του αυτοκράτορα. Χρησιμοποίησε τους πιο καλούς αρχιτέκτονες και τεχνίτες, χρησιμοποιώντας και νέες μεθόδους αρχιτεκτονικής οι οποίες σε πολλούς είναι γνωστές. Η μεγαλομανία του Ιουστινιανού φάνηκε όταν εγκαινίασε τον νέο ναό στις 27 Δεκεμβρίου του 537 μ.Χ. ανεφώνησε το γνωστό «Νενίκησα σε Σολωμόν».

Καταστροφές κατά την «Εικονομαχία»

Το νέο κτίσμα δεν γλίτωσε από τις καταστροφές κατά τη διάρκεια της νέας σφοδρής σύγκρουσης μεταξύ χριστιανών κατά την περίοδο της «Εικονομαχίας» (είχε διεξαχθεί σε δύο περιόδους: το 726-787 μ.Χ. και το 815- 843 μ.Χ.).

Η διαμάχη μεταξύ αυτών που υποστήριζαν την ύπαρξη εικόνων και τη χρήση τους στη λατρεία κι εκείνων που ήταν αντίθετοι, οδήγησε στην καταστροφή πολλών εικόνων. Εκείνη την περίοδο, εκτός του ότι σκοτώθηκαν περίπου 100 χιλιάδες άνθρωποι, εξαφανίστηκαν πολλές εικόνες, μωσαϊκά και αγιογραφίες. Και κάτι σημαντικό.

Ήταν η πρώτη φορά που οι αγιογραφίες του ναού καλύφθηκαν από ασβέστη για να μη φαίνονται.

Κτίσμα επί αρχαίων ναών

Αρχαιολογικές έρευνες έδειξαν ότι ο ναός της Αγίας Σοφίας δεν κτίστηκε σε παρθένο έδαφος, αλλά κτίστηκε πάνω στα ερείπια τριών ναών της ελληνικής θρησκείας, οι οποίοι γκρεμίστηκαν από τους χριστιανούς.

Τόσο η Αγιά Σοφιά, λοιπόν, όσο και ο διπλανός ναός της Αγίας Ειρήνης κτίστηκαν πάνω στους ναούς της Αρτέμιδος, του Απόλλωνα και της Αφροδίτης.

Είναι δε σημαντικό να αναφερθεί πως για να μαζευτούν τα υλικά, δόθηκε εντολή να μαζευτούν αυτά από τις συλήσεις και τις καταστροφές ναών της ελληνικής θρησκείας απ’ όλη την αυτοκρατορία.

Έτσι είχαν μαζευτεί στην Κωνσταντινούπολη πολύτιμα υλικά, όπως χρυσός, ελεφαντόδοντο, κίονες, μωσαϊκά, μάρμαρα κι άλλα υλικά από διάφορες περιοχές ύστερα από την καταστροφή των ναών των Ελλήνων.

Υλικά έφτασαν από την Πέργαμο, τη Μίλητο, τους Δελφούς, ακόμα και από τη Μέση Ανατολή. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο χώρος που καλύπτει ο τρούλος του ναού στηρίζεται σε τέσσερις γρανιτένιους κίονες από την Έφεσο. Οι στρογγυλές εσοχές (σηκοί) στηρίζονται από πορφυρούς κίονες από το ναό του Απόλλωνα στην Ηλιούπολη του Μπάαλμπεκ, πόλη στην κοιλάδα Μπεκάα του Λιβάνου.

Η μετατροπή του ναού σε τζαμί

Κατά την περίοδο των Σταυροφοριών και συγκεκριμένα την περίοδο 1204-1261, ο ναός έγινε Ρωμαιοκαθολικός.

Ιδιαίτερα την περίοδο της άλωσης της Πόλης από τους Φράγκους ο ναός θα υποστεί σοβαρές ζημιές.

Περνά όμως οριστικά σε μη χριστιανικά χέρια με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 και μετατρέπεται σε μουσουλμανικό τέμενος.

Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας πραγματοποιήθηκαν στο ναό σημαντικές καταστροφές, καθώς ασβεστώθηκαν (για δεύτερη φορά) οι τοιχογραφίες εξαιτίας της ισλαμικής θεώρησης της απεικόνισης του ανθρώπινου σώματος ως βλασφημίας.

Ο σουλτάνος Μεχμέτ Β’ προστατεύει το ναό

Εκείνος που διέταξε την επισκευή του κτιρίου και τη μετατροπή του σε τζαμί ήταν ο Σουλτάνος Μεχμέτ Β’.

Ο Μεχμέτ Β’ προτίμησε να μην καταστρέψει τις πολυάριθμες βυζαντινές αγιογραφίες και μωσαϊκά διατάζοντας τους τεχνίτες του να τα καλύψουν με σοβά και από πάνω να γραφτούν ισλαμικές επιγραφές.

Αρκετές αγιογραφίες αποκαλύφτηκαν αργότερα και συντηρήθηκαν από τους Ελβετο-ιταλούς αρχιτέκτονες Γκασπάρε και Τζουζέπε Φοσσάτι.

Γιατί ο Κεμάλ Ατατούρκ μετέτρεψε το τζαμί σε μουσείο

Η τύχη του πολύπαθου κτιρίου αλλάζει όταν ιδρύεται το σύγχρονο τουρκικό κράτος υπό την ηγεσία του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ).

Οι ιστορικοί Νουρί Οζτούρκ και ο Αχμέντ Ακγιουντούζ είχαν παραθέσει μία σημαντική μαρτυρία που -σύμφωνα με αυτούς- επιβεβαιώνει πως ο Κεμάλ Ατατούρκ ήθελε να κάνει μουσείο την Αγιά Σοφιά. Χαρακτηριστικά είναι όσα λέει ο Βρετανός δημοσιογράφος Grace Mary Ellison, για τη συνάντηση που είχαν στην Άγκυρα.

Όπως υποστηρίζει ο Ellison, είχε πει στον Ατατούρκ πως ο Πάπας Πίος 11ος θέλει ειρήνη και μάλιστα του είχε προτείνει να του παραχωρήσει (σ.σ. στον Πάπα) την Αγιά Σοφιά, από τη στιγμή που ήταν χριστιανικός ναός.

Τότε ο Κεμάλ απάντησε: «Παρ’ όλο που η Αγιά Σοφιά αποτελεί, πλέον, μέρος της μουσουλμανικής παράδοσης, αυτό θα μπορούσε να είναι εφικτό, αν υπήρχε μόνο ένα παρακλάδι του χριστιανισμού. Όμως, στη χριστιανική εκκλησία υπάρχουν τόσα παρακλάδια, που είναι αδύνατον. Συνεπώς, μια τέτοια κίνηση, αντί για ειρήνη θα έφερνε περισσότερες εντάσεις. Επιπλέον, είναι τόσο μεγάλο το άγχος μας να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να τιμήσουμε τη χριστιανοσύνη στα μάτια του κόσμου, ώστε αν προσβάλουμε την Καθολική Εκκλησία με τη μετατροπή της Αγιάς Σοφιάς σε τζαμί, θα πρέπει να την μετατρέψουμε σε μουσείο ή να την κλείσουμε για πάντα.

Δεν θα πρέπει να δώσουμε το δικαίωμα ποτέ και σε κανέναν να πει ότι σκόπιμα πληγώσαμε τη Χριστιανική Εκκλησία».

Από τζαμί σε τέμενος

Ωστόσο, αυτή δεν έμελλε να ήταν η τελευταία μετατροπή που θα τύγχανε το θρυλικό κτίσμα. Ο Πρόεδρος της Τουρκίας έριξε την ιδέα για μετατροπή της Αγιά Σοφιάς σε τζαμί.

Η εισήγηση αυτή πέρασε από διάφορες επεξεργασίες και επανερχόταν συχνά στην επικαιρότητα και στα δελτία ειδήσεων. Ο Ταγίπ Ερντογάν, ως άλλος Ιουστινιανός που θέλει να ικανοποιήσει τις ματαιοδοξίες του, αποφάσισε εν τέλει από τις αρχές του 2020 τη μετατροπή του μουσείου σε τζαμί.

Παράλληλα ο Ερντογάν με την ενέργειά του αυτή ικανοποιεί και μια άλλη φιλοδοξία του που δεν είναι άλλη από το γκρέμισμα ακόμα μιας ψηφίδας από την ιστορική προσωπικότητα του Ατατούρκ τον οποίο θεωρεί ως τον μέγα εχθρό που εξέτρεψε την Τουρκία από τη θρησκεία, μετατρέποντάς την από θεοκρατικό σε κοσμικό κράτος.

Έτσι ο Ερντογάν με αυτό τον τρόπο εκδικείται ακόμα μια φορά τη μεγάλη αυτή προσωπικότητα της σύγχρονης τουρκικής ιστορίας.

Πηγές:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B3%CE
%AF%CE%B1_%CE%A3%CE%BF%CF%86%CE%AF
%CE%B1_(%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%83%C
F%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%B
D%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE
%B7)

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CE%B
3%CE%AF%CE%B1_%CE%A3%CE%BF%CF%86%C
E%AF%CE%B1_(%CE%9A%CF%89%CE%BD%CF%
83%CF%84%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%
CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%80%CE%BF%CE%
BB%CE%B7)

http://www.asfalistikonai.gr/sunaisthimatika/
item/87-agia-sofia-ena-mnimeio-pagkosmiaspolitistikis-klironomias

http://www.asfalistikonai.gr/
sunaisthimatika/item/87-agia-sofia-ena-mnimeiopagkosmias-politistikis-klironomias

https://www.newsit.gr/kosmos/agia-sofia-imartyria-gia-ton-kemal-atatourk-ithele-na-tin-kaneimouseio/3066566/

https://iyouthexperience.gr/101-istorika-gegonota-giatin-agia-sofia/

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CF%84%CE%
AC%CF%83%CE%B7_%CF%84%CE%BF%CF%85_