Από την Αναγέννηση στο Διαφωτισμό

Του
Σάββα Σκουφαρίδη*

 

Αναντίρρητα, η Μεσόγειος Θάλασσα, κατά την εκάστοτε ιστορική περίοδο, υπήρξε ένας χώρος συνονθυλεύµατος ιδεών, εµπορικών ανταλλαγών, οικονοµικής άνθισης, εξαίρετης τέχνης και καινοτόµων τεχνολογικών και πνευµατικών επιτευγµάτων. Ωστόσο, η άνευ προηγουµένου εδαφική επέκταση στον κοινώς αποκαλούµενο «νέο κόσµο» (ενν. Αµερική, 1492) διεύρυνε τους οικονοµικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς ορίζοντες των Ευρωπαίων σε άγνωστο, µέχρι πρότινος, βαθµό. Έτσι η Μεσόγειος, εξαιτίας του ανοίγµατος της διατλαντικής διαδροµής και της εξέλιξης της παγκόσµιας οικονοµίας, έχασε την ηγεµονία των περασµένων αιώνων.

Η ψευδαίσθηση της ευρωπαϊκής υπεροχής

Η ανακάλυψη αυτή οδήγησε στο πρώτο παγκόσµιο δίκτυο, όχι αποκλειστικά περί πρώτων υλών κι εν γένει υλικών αγαθών, αλλά και περί ιδεών, νοοτροπιών και κουλτουρών, που συναποτελούσαν µια πρωτοφανή πολιτισµική ανταλλαγή. Παρά τα πλεονεκτήµατα, τα οποία άνοιξαν το δρόµο σε µια κατακόρυφη τεχνολογική πρόοδο, πρέπει να έχουµε εν νώ τον βίαιο τρόπο αντιµετώπισης των ιθαγενών του «νέου» κόσµου από τους Ευρωπαίους. Ο διευρυµένος και προφανώς σηµαντικός ρόλος της Αναγέννησης υπήρξε το κύριο ερέθισµα που υποκρύπτεται πίσω από αυτές τις απάνθρωπες πράξεις που έλαβαν χώρα κατά τον 15ον και τον 16ον αιώνα στην Αµερική. Το κίνηµα της Αναγέννησης, µέσω της οικειοποίησης του ελληνορωµαϊκού παρελθόντος, ως µια κοινή ρίζα των Ευρωπαίων, επηρέασε τον τρόπο µε τον οποίο έγινε αντιληπτή η ευρωπαϊκή ταυτότητα, ενώ ταυτόχρονα γέννησε και κατοχύρωσε το πνεύµα της ευρωπαϊκής υπεροχής. […] Στο αίσθηµα της ευρωπαϊκής ανωτερότητας συγκαταλεγόταν και η πεποίθηση θρησκευτικής υπεροχής (Χριστιανισµός), πράγµα που καθιστούσε περαιτέρω εµφανή τα δυσοίωνα µελλούµενα των ντόπιων (επιβολή του Χριστιανισµού). Εξαιτίας των ανωτέρω, για αρκετές δεκαετίες (µετά το 1492) πολλά πλοία διέσχιζαν τον Ατλαντικό Ωκεανό προς τη Μεσόγειο µεταφέροντας ανθρώπινο δυναµικό (σκλάβους).

Ευρωπαϊκή πρόοδος και στασιµότητα

Αντιθέτως, η ανακάλυψη -και η συνακόλουθη εκµετάλλευση- του «νέου» κόσµου συνέβαλε στην οικονοµική ανάπτυξη της Ευρώπης. Η ικανότητα της παγκόσµιας χαρτογράφησης και η πρωτοπόρος τεχνολογική εξειδίκευση (ναυπήγηση, πυξίδα) υπήρξαν µερικές από τις θετικές πτυχές που αφορούσαν, σαφώς, µόνο την ευρωπαϊκή ελίτ (βασιλιάδες, ευγενείς, µεγαλεµπόρους κ.λπ.). Ο απλός κόσµος συνέχισε να ζει υποσιτισµένος, σε µικρά χωριά, εξασφαλίζοντας τα προς το ζην µέσω της καλλιέργειας της γης.

Καθίσταται εµφανές πως η πρώιµη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία αποτελεί καµπή στην εν γένει ιστορική πορεία, όχι µόνο για την περιοχή της Μεσογείου, η οποία επηρεάστηκε από τους θρησκευτικούς πολέµους (Μεταρρύθµιση), τις συνεχείς µάχες µεταξύ των βαθµίδων της κοινωνικής πυραµίδας και τις αλλεπάλληλες επεκτατικές συγκρούσεις σε θάλασσα και ξηρά, αλλά για ολόκληρο τον κόσµο. Η ανακάλυψη της Αµερικής και η εκµετάλλευση του φυσικού και ανθρώπινού της πλούτου αποτέλεσαν το κρηπίδωµα επάνω στο οποίο βασίστηκαν ο Ιµπεριαλισµός και η Αποικιοκρατία, έννοιες που συναντούµε στους προσεχείς αιώνες (19ος – 20ος).

Ο δρόµος προς το 1789

Συν τοις άλλοις, η συνθήκη της Βεστφαλίας (1648) σηµατοδότησε την επικράτηση ενός δικαίου βασιζόµενου στον κώδικα λογικής που θα αποτελούσε µόνιµη βάση συνεργασίας µεταξύ των κρατών, µε τον κοσµικό λόγο να υπερισχύει έναντι του θρησκευτικού. Επιπλέον, η Αναγέννηση άνοιξε το δρόµο για τα κοσµικά πανεπιστήµια, τα οποία απελευθερώθηκαν από τη δικαιοδοσία του Πάπα, καθιστώντας την πτώση της καθολικής ηγεµονίας ταχύτερη. Το έδαφος, λοιπόν, κατέστη πρόσφορο για τη σταδιακή ανάδυση του ∆ιαφωτισµού, ενός πνευµατικού κινήµατος που χρονικά τοποθετείται µεταξύ του 17ου και 18ου αιώνα, το οποίο εκδηλώθηκε ποικιλοτρόπως στην ευρωπαϊκή ήπειρο. […] Ως εκ τούτων, τα χρόνια µεταξύ της Αναγέννησης και του ∆ιαφωτισµού µεταµόρφωσαν τον τρόπο ζωής, τα γεωγραφικά και πνευµατικά σύνορα, το γεωστρατηγικό κέντρο βάρους (από τη λεκάνη της Μεσογείου στον Ατλαντικό Ωκεανό), το νοµοθετικό πλαίσιο, το οικονοµικό σύστηµα, την ταυτότητα των Ευρωπαίων και, δυστυχώς, των ιθαγενών του «νέου» κόσµου. Επρόκειτο, λοιπόν, για µια νέα πραγµατικότητα που επηρέασε τις περιόδους που έπονται της Πρώιµης Νεότερης Ευρώπης σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης και προόδου.

* Τριτοετής Προπτυχιακός Φοιτητής, Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Πανεπιστήµιο Κύπρου

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy