Από το σχέδιο Μακμίλαν στην ανεξαρτησία

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Ο αγώνας της ΕΟΚΑ που είχε ως στόχο την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, από το 1957 άρχισε να απομακρύνεται από αυτό το στόχο. Από τη στιγμή που οι Βρετανοί ενέπλεξαν στο Κυπριακό την Τουρκία και την Ελλάδα, μετατρέποντάς το σε ελληνοτουρκική διαφορά, το αποτέλεσμα ήταν ήδη προδιαγεγραμμένο. Τον Αύγουστο του 1955 οι Βρετανοί συγκάλεσαν τη λεγόμενη τριμερή Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας για να συζητήσουν το μέλλον της Κύπρου, αφήνοντας ουσιαστικά εκτός διαπραγμάτευσης την Κύπρο, ιδιαίτερα μετά την εξορία του Μακαρίου στις Σεϊχέλες. Η κατάληξη στη λύση της ανεξαρτησίας δεν ήταν καθόλου τυχαία, ούτε πρόκειται για καταπάτηση του όρκου που έδωσε ο Μακάριος για την ένωση, ούτε ο Μακάριος οδηγήθηκε σε αυτή την απόφαση για να ικανοποιήσει προσωπικές φιλοδοξίες, όπως ισχυρίζονται διάφοροι.

Το σχέδιο Μακμίλαν στο προσκήνιο

Η στροφή στην ανεξαρτησία μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια επιλογή αδήριτης ανάγκης, αφού τέθηκε στο προσκήνιο σε μια προσπάθεια να αποτραπεί το σχέδιο Μακμίλαν, το οποίο προνοούσε τριχοτόμηση της Κύπρου με τριμερή συγκυριαρχία στην Κύπρο μεταξύ Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας. Η επιλογή της ένωσης είχε ήδη φύγει από το τραπέζι και εφόσον η Ελλάδα δεν συμφωνούσε με την τριπλή κυριαρχία, ο Μακμίλαν ήταν έτοιμος να εφαρμόσει μονομερώς το σχέδιό του. Με την πολιτική που εφάρμοσαν οι Βρετανοί αποικιστές δεν υπήρχε άλλη διέξοδος.

Η ένωση είχε πεθάνει και οι επιλογές ήταν δύο, τριχοτόμηση ή ανεξαρτησία. Πέραν τούτων, οι δικοινοτικές συγκρούσεις στην Κύπρο που κορυφώθηκαν το 1958, καθώς και οι δολοφονίες αριστερών Ε/κυπρίων και Τ/κυπρίων από την ΕΟΚΑ και την ΤΜΤ, ενέτειναν τις ανησυχίες ότι η κατάσταση θα μπορούσε να τεθεί εκτός ελέγχου με απρόβλεπτα αποτελέσματα.

Το δίλημμα του Μακαρίου

Αυτά τα δεδομένα προκάλεσαν μεγάλα διλήμματα στον Μακάριο σε σημείο που τον έφεραν σε απόγνωση, ιδιαίτερα με την απειλή για εφαρμογή του σχεδίου Μακμίλαν να επικρέμεται πάνω από τα κεφάλια των Κυπρίων. Ο Μακάριος θεωρούσε το σχέδιο ως άκρως επικίνδυνο και καταστροφικό για την Κύπρο, αφού θα απέκλειε διά παντός την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Ουσιαστικά η ελληνική πλευρά με τη λανθασμένη επιλογή της ένοπλης δράσης και χωρίς την κατάλληλη προετοιμασία, ιδιαίτερα στον διπλωματικό τομέα, οδήγησε σε αυτό το μεγάλο δίλημμα.

«Ο Αρχιεπίσκοπος είχε πολύ ταραχθεί και ανησυχήσει από την επιμονή των Άγγλων να εφαρμόσουν, έστω και χωρίς τους Ελληνοκυπρίους και την Ελλάδα, το σχέδιο Μακμίλαν. Σε μερικές μάλιστα από τις πολλές συνομιλίες που είχαμε τότε, έλεγε με τη διεισδυτική ανάλυση που ήταν σε θέση να κάνει, ότι αυτό το ελεεινό για μας σχέδιο γινόταν ακόμα χειρότερο χωρίς τη συμμετοχή μας. Γιατί ήταν μεν αλήθεια ότι η μη συμμετοχή μας το τραυμάτιζε βαριά, από το άλλο όμως μέρος καθιέρωνε στην πράξη τη συγκυριαχία της Τουρκίας (όχι των Τουρκοκυπρίων), έδινε στους τελευταίους και στον αντιπρόσωπο της Τουρκίας πολλά δικαιώματα, που εμείς απόν- τες δεν θα ασκούσαμε. Τέλος, το σχέδιο εφαρμοζόμενο θα προκαλούσε αφ’ ενός ταλαιπωρίες και αποκαρδίωση των δικών μας, αφ’ ετέρου μεγαλύτερη μαχητική αντίδραση, που σήμαινε περισσότερο αίμα και καταστροφές.

Για άνθρωπο που είχε αφιερώσει τη ζωή του στο Κυπριακό, και που το είχε προσωπικά ωθήσει στο διεθνές προσκήνιο αντίθετα προς τη θέληση όλων των Ελλήνων πολιτικών, η εξέλιξη αυτή έφερνε πραγματική απόγνωση».1

Η τέταρτη υποχώρηση μέσα σε τρία χρόνια

Πρέπει να σημειωθεί, προς ενίσχυση των όσων αναφέραμε πιο πάνω, ότι η στροφή στην ανεξαρτησία ήταν η τέταρτη από την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ. Έχοντας υπόψη ότι ο στόχος ήταν η ένωση και μόνο ένωση, η πρώτη υποχώρηση ήταν η υιοθέτηση του αιτήματος της αυτοδιάθεσης – ένωσης. Ακολούθησε η υιοθέτηση του αιτήματος της αυτοδιάθεσης (μπαίνοντας σε δεύτερη μοίρα η ένωση) εντός τακτής προθεσμίας και στη συνέχεια υιοθετήθηκε η αυτοδιάθεση χωρίς τακτή προθεσμία. Κι από το σημείο αυτό υπήρξε μετακίνηση στην υιοθέτηση της ανεξαρτησίας.

Μακάριος προς Μπ. Κασλ: Όχι σε εγγυήσεις από Ελλάδα και Τουρκία

Η απόφαση του Μακαρίου για στροφή στην ανεξαρτησία έγινε μέσω συνέντευξης στην αντιπρόεδρο του Εργατικού Κόμματος της βρετανικής αντιπολίτευσης, δημοσιογράφο Μπάρμπαρα Κασλ, στις 16 Σεπτεμβρίου 1958 στην Αθήνα.

Σύμφωνα με τον τότε Γενικό Εισαγγελέα Κρίτωνα Τορναρίτη, ο Μακάριος άρχισε να προσανατολίζεται προς αυτή τη θέση μετά την απελευθέρωσή του από τις Σεϊχέλες. Την ιδέα της ανεξαρτησίας, σύμφωνα με τον ίδιο, ο Μακάριος άρχισε να τη συζητά έστω και κατ’ αρχήν, ενώ ήταν ακόμα εξόριστος στις Σεϊχέλες το 1956 και 19572. Στη συνέντευξή του ο Μακάριος έλεγε τα εξής σημαντικά: «Στην προσπάθεια μας όπως καταδείξουμε για μιαν ακόμη φορά την καλή μας θέληση, προτείναμεν στη βρετανική κυβέρνηση σχέδιο οριστικής λύσης του κυπριακού ζητήματος, το οποίο προνοεί για καθεστώς ανεξαρτησίας.

Σε μια τέτοια ανεξάρτητη Κύπρον, η οποία θα τελούσε υπό την εγγύηση των Ηνωμένων Εθνών, θα λαμβανόταν κάθε πρόνοια και θα παρεχόταν κάθε εγγύηση σε διεθνές πεδίο για την κατοχύρωση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων της τουρκικής μειονότητας, θα οδηγείτο δε με τον τρόπο αυτό η νήσος σταθερά στη γαλήνη και την ασφάλεια ολόκληρης της περιοχής».

Στη δήλωση του Μακαρίου περιέχονται κάποια ενδιαφέροντα σημεία όπως η θέση του για εγγύηση της ανεξαρτησίας από τον ΟΗΕ κι όχι από την Ελλάδα, την Τουρκία και τη Βρετανία, όπως οριστικοποιήθηκε αργότερα. Το δεύτερο ήταν πως οι Τ/κύπριοι θα απολάμβαναν καθεστώς μειονότητας με κατοχυρωμένα τα δικαιώματα τους ως μειονότητα. Ούτε αυτό τηρήθηκε, αφού στο τέλος οι Τ/κύπριοι αναβαθμίστηκαν μέσω των συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου σε κοινότητα πολιτικά ισότιμη με την ε/κυπριακή κοινότητα, η οποία με τη σειρά της έπαυε να έχει το ρόλο της πλειοψηφούσας κοινότητας.

Χωρίς συνεννόηση με την Ελλάδα

Η δημοσίευση της πρότασης του Μακαρίου εξέπληξε τους πάντες σε Κύπρο και Ελλάδα και προκάλεσε πολλές αρνητικές αντιδρά- σεις. Ένας από τους πρώτους που αντέδρασε στην απόφαση του Μακαρίου ήταν ο εθναρχικός σύμβουλος Νίκος Κρανιδιώτης, ο οποίος, όπως αναφέρει, συζήτησε έντονα με τον Μακάριο. Πίστευε ότι ήταν άκαιρη η δήλωση, δεδο- μένης της αναμενόμενης προσφυγής στα Η.Ε. και ότι ήταν αρνητικό το ότι η πρόταση έγινε μέσω στελέχους της βρετανικής αντιπολίτευσης.

Ο Μακάριος, φαίνεται να συμφώνησε με τον Κρανιδιώτη ως προς τις επισημάνσεις του. Ύστερα από αυτό ο Αρχιεπίσκοπος τού είπε ότι την επομένη θα υπέβαλλε επίσημα τη πρόταση του στην αγγλική κυβέρνηση, μέσω της βρετανικής πρεσβείας Αθηνών 3. Και η ελληνική κυβέρνηση αιφνιδιάστηκε. Ο Δημήτρης Μπίτσιος σημειώνει: «Έκπληκτοι κοιταχθήκαμε με τον Πρωθυπουργό. Ήταν δυνατό ν’ αποφασίσει ο Αρχιεπίσκοπος να εγκαταλείψει οριστικά το αίτημα της αυτοδιαθέσεως, χωρίς να συνεννοηεί προηγουμένως με την ελληνική κυβέρνηση;

Ήταν γεγονός πως ο Μακάριος στην έγγραφο απάντησή του προς τον Φουτ, που προανέφερα, είχε δηλώσει ότι παραμερίζει την αυτοδιάθεση και δέχεται να διαπραγματευθεί σύνταγμα αυτοκυβερνήσεως. Εκείνο όμως ήταν ελιγμός, ήταν προσωρινή αντιμετώπιση μιας κρίσιμης καταστάσεως. Εδώ η κ. Κασλ μάς μιλούσε για ένα μόνιμο καθεστώς εγγυημένης ανεξαρτησίας. Και αν το είχε αποφασίσει ο Αρχιεπίσκοπος, θα το έλεγε έτσι απλά και απερίφραστα προς την κ. Κασλ, σε μια δημοσιογραφική συνέντευξη, χωρίς να επιδιώξει να το διαπραγματευθεί;»4

Αντίδραση από τον Γρίβα Ο αρχηγός της ΕΟΚΑ στρατηγός Γεώργιος Γρίβας αντέδρασε έντονα όταν έμαθε τα νέα. Ο Μακάριος τον είχε ενημερώσει με επιστολή εξηγώντας, ανάμεσα σε άλλα, ότι οι συνθήκες που δημιουργούνταν με την εφαρμογή του σχεδίου Μακμίλαν ήταν τέτοιες που για να αποτραπεί το ενδεχόμενο διχοτόμησης και να μεταβληθεί η κατάσταση, έπρεπε να παρουσιάσει νέες προτάσεις. Ο Γρίβας δεν πείστηκε από τα επιχειρήματα του Αρχιεπισκόπου και θύμωσε που ενήργησε μόνος του 5. Αρνητικές Τουρκία και Βρετανία Αρνητική προς τη δήλωση του Μακαρίου ήταν και η Τουρκία αλλά και οι Τ/κύπριοι, οι οποίοι δήλωναν ότι η πρόταση ήταν απλά μια υπεκφυγή του επικεφαλής των Ε/κυπρίων που στόχευε στην αναβολή της εφαρμογής του σχεδίου Μακμίλαν και τον εντυπωσιασμό του ΟΗΕ.

Στο Λονδίνο η αντίδραση ήταν σε δύο επί- πεδα. Από τη μια οι Εργατικοί είδαν θετικά την απόφαση του Μακαρίου, ενώ η κυβέρνηση ήταν αρνητική διότι εκτιμούσε ότι θα έφερνε τη Βρετανία σε δύσκολη θέση. Εκείνη την περίοδο η Βρετανία δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να δυσαρεστήσει την Τουρκία και τους Τουρκοκύπριους για δεύτε- ρη φορά. Η πρώτη ήταν λίγους μήνες πριν όταν η Βρετανία παρά τις υποσχέσεις που εί- χε δώσει, αποστασιοποιήθηκε από την πολιτική της διχοτόμησης, γεγονός που προκάλεσε διαδηλώσεις και συγκρούσεις των Τ/κυπρίων με την αποικιακή αστυνομία. Μάλιστα σε εκείνες τις συγκρούσεις σκοτώθηκαν επτά διαδηλωτές.

Η οδός προς την ανεξαρτησία Ωστόσο θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η πρόταση του Μακαρίου, παρά τις πρώτες αντιδράσεις, οδήγησε τελικά σε διαπραγματεύσεις και στην κατάληξη τον Φεβρουάριο του 1959 στις συμφωνίες Ζυρίχης Λονδίνου, οι οποίες επισφράγισαν την Κυπριακή Ανεξαρτησία.

Η Κύπρος ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος στις 16 Αυγούστου 1960. Και παρά τους πανηγυρισμούς και τις θριαμβολογίες για την απαλλαγή από τον αποικιακό ζυγό, η ανεξαρτησία δεν έγινε σεβαστή από τις δύο κοινότητες. Από την επόμενη κιόλας μέρα οι δύο κοινότητες, σχεδόν στο σύνολό τους, άρχισαν ένα αγώνα για ολοκλήρωση του ανεκπλήρωτου στόχου, οι Ε/κύπριοι της ένωσης και οι Τ/κύπριοι της διχοτόμησης.

Και μια σειρά γεγονότων οδήγησαν στο δίδυμο έγκλημα του 1974 και την τουρκική κατοχή του 37% του κυπριακού εδάφους.

1 Α. Φάντη «Ο ενταφιασμός της ένωσης».
2 http://www.papademetris.net
3 Στο ίδιο.
4 Δ. Μπίτσιου «Κρίσιμες ώρες», σελ. 86.

5 Αναστασία Γιάγκου (ειδική επιστήμων στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου)

«Ο Μακάριος υπέρ της ανεξαρτησίας», εφ. Καθημερινή 8.2.2015