Άρης Χατζηστεφάνου: Τα κυρίαρχα ΜΜΕ διασπείρουν την παραπληροφόρηση

«Ας μην ξεχνάμε πως τους τελευταίους μήνες το χειρότερο περιστατικό παραπληροφόρησης ήταν από το Associated Press», με τα θραύσματα πυραύλου στην Πολωνία, και «φτάσαμε να μιλάμε για παγκόσμιο πυρηνικό πόλεμο», λέει στην εφημερίδα «Πριν» και τον Γιάννη Ελαφρό ο δημοσιογράφος Άρης Χατζηστεφάνου, με αφορμή το νέο του βιβλίο «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση, πώς τις εντοπίζουμε», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος.

Μπορεί ένα γράφημα, ένα βίντεο ή μια φωτογραφία να μας παραπλανά χωρίς να λέει ψέματα; Με ποιους μηχανισμούς προωθούνται οι διαρροές της αστυνομίας, της κυβέρνησης και των επιχειρήσεων;

Πώς «ξεπλένονται» τα εγκλήματα εταιρειών και ολόκληρων κρατών; Μπορούν τα μέσα ενημέρωσης να καθοδηγήσουν τον αναγνώστη αλλάζοντας τη σύνταξη μιας πρότασης ή να αλλοιώσουν μια δημοσκόπηση μεταβάλλοντας απλώς τη σειρά των ερωτήσεων;

Ο Άρης Χατζηστεφάνου παρουσιάζει έναν πρακτικό οδηγό που μας βοηθά να εντοπίζουμε τεχνικές παραπληροφόρησης και προπαγάνδας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, στα social media αλλά και στον καθημερινό λόγο πολιτικών, διαφημιστών και συμβούλων επικοινωνίας.

Σε μια αποκαλυπτική συνέντευξη ο Άρης Χατζηστεφάνου αναδεικνύει τα κόλπα της συστημικής παραπληροφόρησης και τις δύο κύριες πηγές της: τις κατευθύνσεις των πολιτικών κέντρων και τη λειτουργία των ΜΜΕ ως καπιταλιστικών επιχειρήσεων.

Εδώ και χρόνια έχεις διαμορφώσει την ιστοσελίδα info-war, τώρα το βιβλίο με τίτλο «Προπαγάνδα και παραπληροφόρηση, πώς τις εντοπίζουμε». Είναι ο «πόλεμος της ενημέρωσης» από τις πιο σημαντικές μάχες σήμερα;

Υπάρχει σίγουρα μια μάχη ενημέρωσης σε εξέλιξη, από τις πιο σκληρές που έχουμε δει τις τελευταίες δεκαετίες. Υπάρχει όμως ένα πρόβλημα, ίσως είναι και ο λόγος που με ώθησε να γράψω το βιβλίο. Ότι έβλεπα πως κάθε κριτική σε θέματα παραπληροφόρησης ή προπαγάνδας -με την καθημερινή έννοιαστρεφόταν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Αυτό κρύβει πίσω του μια ατζέντα. Δηλαδή, όταν αμφισβητήθηκε το status quo της ενημέρωσης από τα νέα Μέσα, βρήκε ο κόσμος μέσο έκφρασης -αλλά και οι δημοσιογράφοι, πέρα από τα μεγάλα ΜΜΕ που δούλευαν- κι αποφάσισαν κάποιοι να χτυπήσουν τα νέα Μέσα με πρόσχημα πως εκεί έχει γίνει μια ζούγκλα παραπληροφόρησης. Αυτό που αναδεικνύω στο βιβλίο είναι ότι οι βασικές μορφές παραπληροφόρησης ξεκινούν ακόμα και σήμερα από τα κυρίαρχα ΜΜΕ.

Πώς το εννοείς αυτό;

Ακόμα και σε θέματα που φαίνονται ως διάδοση θεωριών συνωμοσίας και θεωρούμε πως δεν θα τα βρούμε στα κυρίαρχα ΜΜΕ, πολλές φορές ξεκινούν από εκεί. Για παράδειγμα, την περίοδο της πανδημίας μού έλεγαν γιατροί σε εμβολιαστικά κέντρα πως «το αντιεμβολιαστικό κίνημα στήθηκε μέσα από τα δελτία ειδήσεων», καθώς τα μέσα ενημέρωσης γιγάντωναν την ανησυχία για την ασφάλεια των εμβολίων.

Αυτό δεν το έκαναν με όρους πολιτικής ατζέντας. Το έκαναν με όρους μιας καπιταλιστικής επιχείρησης που χρησιμοποιούσε την είδηση ως προϊόν κι έπρεπε να την πουλήσει με οποιονδήποτε τρόπο -και ο θάνατος πουλά καλύτερα απ’ όλα. Γράφοντας το βιβλίο, συνειδητοποίησα αυτό που θεωρητικά ήξερα, πως αυτός ο πόλεμος που καταλήγει στην παραπληροφόρηση έχει δύο όψεις. Η μία είναι της πολιτικής σκληρής προπαγάνδας που ξέρουμε: ένα πολιτικό ή ένα οικονομικό κέντρο λέει «βγείτε και πείτε αυτά».

Η άλλη είναι η προπαγάνδα που δημιουργείται από τον τρόπο της λειτουργίας του ίδιου του Μέσου στο καπιταλιστικό σύστημα. Καμία δεν είναι πιο αθώα. Αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να επαναφέρω τη συζήτηση στις ευθύνες τις συστημικές, τις ευθύνες των μεγάλων ΜΜΕ και όχι των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης.

Καταγράφεις κάποια παραδείγματα στο βιβλίο;

Ένα παράδειγμα είναι το πως τα κυρίαρχα ΜΜΕ δημιουργούν περσόνες που εμφανίζονται ως «περίεργοι», ως αντισυμβατικοί και νομίζεις πως είναι δημιούργημα των σόσιαλ μίντια, αλλά έχουν στηθεί από συγκεκριμένα κέντρα. Από τη μια έχουμε το πολύ σοβαρό παράδειγμα του Τραμπ, ο οποίος παρουσιάστηκε ως αουτσάιντερ της φιλελεύθερης Αμερικής αλλά ήταν γέννημα-θρέμμα του Μανχάταν, των μεγάλων ΜΜΕ όπως το NBC, στο οποίο είχε εκπομπή με τη μορφή τηλεπαιχνιδιού. Από την άλλη, έχουμε πιο γελοία θέματα, όπως το κίνημα οπαδών της επίπεδης γης. Θα πει κανείς πως είναι η «αμόρφωτη μάζα» που μιλάει. Δεν είναι καθόλου έτσι. Στο βιβλίο έχω ένα παράδειγμα από το Channel 4 στην Αγγλία, που έβγαλε τον εκπρόσωπο της τοπικής οργάνωσης οπαδών της επίπεδης γης και του έδωσαν μισή ώρα πράιμ τάιμ! Η περίπτωση Τραμπ είναι μια πιο κεντρική επιλογή, το άλλο είναι οι νόμοι της αγοράς, που είναι εξίσου επικίνδυνοι.

Στο βιβλίο σου παρουσιάζεις και τρόπους εντοπισμού της παραπληροφόρησης…

Ναι, γιατί για όλα αυτά χρειάζεται μια γνώση για να μπορείς να τα εντοπίσεις, ειδικά στο εξωτερικό. Ακόμα και ο τίτλος ενός άρθρου λέει πολλά, μπορείς να καταλάβεις τη θέση της εφημερίδας, εάν έχει χρησιμοποιήσει ενεργητική ή παθητική φωνή, για παράδειγμα.

Τι εννοείς;

Ας δούμε ένα παράδειγμα από το Παλαιστινιακό, που είναι από τα θέματα που εκδηλώνονται τέτοιες πρακτικές. Είναι πολύ διαφορετικό να πεις «Τρία παιδιά σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια συγκρούσεων με ισραηλινούς στρατιώτες» (παθητική σύνταξη) κι άλλο «Ισραηλινοί στρατιώτες σκότωσαν τρία παιδιά κατά τη διάρκεια συγκρούσεων» (ενεργητική σύνταξη). Στην πρώτη περίπτωση έχω απομακρύνει την ευθύνη από τους δράστες, που είναι οι Ισραηλινοί στρατιώτες. Στη δεύτερη τούς καταγγέλλω.

Προφανώς είναι πολύ διαφορετικά πράγματα. Μετά είναι τα στερεότυπα, όπως είναι το victim blaming κατά των γυναικών, στις γυναικοκτονίες, στους βιασμούς, τακτικές που έρχονται από το κοινωνικό ρεπορτάζ αλλά μπαίνουν και στο πολιτικό.

Ακόμα, αξίζει να μάθουμε πότε σε μια φωτογραφία ή ένα βίντεο χρησιμοποιείται κάποιος συγκεκριμένος φακός, για παράδειγμα ευρυγώνιος ή τηλεφακός, για να επηρεάσει την αντίληψή μας για αυτό που βλέπουμε ή πώς να διαβάζουμε μια δημοσκόπηση και να αντιλαμβανόμαστε ότι μπορεί να είναι «στημένη» χωρίς να λέει ψέματα –π.χ. πώς οδηγούν σε συγκεκριμένες απαντήσεις αλλάζοντας τη σειρά των ερωτήσεων.

Βεβαίως, στο βιβλίο εξετάζω και ευρύτερα θέματα. Για παράδειγμα, τα μεγάλα λόμπι κατάφεραν να αλλάξουν την ορολογία και να μιλάμε για κλιματική αλλαγή από τη δεκαετία του ΄90, στη θέση της υπερθέρμανσης του πλανήτη, γιατί θεώρησαν πως η «υπερθέρμανση» ακούγεται πολύ επικίνδυνη, στρέφει εναντίον τους όλη την κριτική, οπότε επέβαλαν τον όρο κλιματική αλλαγή που ακούγεται πιο ουδέτερος.

Το τελευταίο διάστημα βλέπουμε πολλά προγράμματα αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης από τις ΗΠΑ, την ΕΕ, επίσημους θεσμούς κ.λπ. Τι συμβαίνει;

Έχω αρχίσει πλέον όπου βλέπω τη λέξη disinformation, να μου κτυπάει κόκκινο καμπανάκι! Είτε είναι σε επίπεδο ελεγκτών περιεχομένου στο Facebook ή αλλού, είτε σε ακαδημαϊκό επίπεδο, ακόμα και σε συνέδρια διεθνών οργανισμών, περισσότερο είναι επίθεση στην ελευθερία του λόγου παρά έλεγχος της παραπληροφόρησης, η οποία εξακολουθεί να προέρχεται από τα κυρίαρχα Μέσα.

Και γίνεται πολύ συντεταγμένα αυτό. Πριν από χρόνια το Facebook έφτιαξε μια επιτροπή σοφών που συμμετείχαν ακροδεξιά και νεοφιλελεύθερα ιδρύματα, όπως το Cato. Βασικός ελεγκτής ήταν το Ατλαντικό Συμβούλιο, που αποτελεί παράπλευρο θινκ τανκ του ΝΑΤΟ. Αυτοί ορίστηκαν ως οι ελεγκτές και οι «σοβαροί» που θα αντιμετωπίσουν την κρίση παραπληροφόρησης.

Στο βιβλίο αναφέρεται πως σε προηγούμενες δεκαετίες, μέχρι το ’70, αυτό γινόταν μέσω της CIA που χρηματοδοτούσε ΜΜΕ σε όλο τον κόσμο και πλήρωνε και Αμερικανούς δημοσιογράφους. Υποτίθεται πως από τα μέσα της δεκαετίας του ’70 το αντιμετώπισαν. Τίποτα δεν έκαναν, απλά σταμάτησαν να υπάρχουν οι σχετικές αποκαλύψεις, γιατί όλα γίνονται πιο επαγγελματικά.

Ας μην ξεχνάμε πως τους τελευταίους μήνες το χειρότερο περιστατικό παραπληροφόρησης (disinformation) ήταν από το Ασοσιέιτεντ Πρες, που είπε πως τα θραύσματα πυραύλου που έπεσαν στην Πολωνία και σκότωσαν δύο ανθρώπους προέρχονταν από τη Ρωσία, με βάση ανώνυμη πηγή. Μετά από λίγες ώρες, με βάση άλλη ανώνυμη πηγή, είπε πως τελικά ήταν ουκρανικός.

Πέντε μέρες μετά απέλυσαν τον συντάκτη που είχε γράψει το κομμάτι κι έγραψαν ένα τηλεγράφημα που ανακοίνωναν την απόλυση, πάλι σύμφωνα με ανώνυμες πηγές του ΑΠ! Φτάσαμε να μιλάμε για παγκόσμιο πυρηνικό πόλεμο από καθαρό disinformation του ΑΠ.

Στον πόλεμο στην Ουκρανία συνθλίβεται η ενημέρωση…

Αυτό είναι δεδομένο σε κάθε πόλεμο, και σε κάθε πόλεμο οι πρώτοι που συνθλίβονται είναι οι δημοσιογράφοι εάν δεν πάρουν τη μια ή την άλλη πλευρά. Το ζήσαμε με τον Μιλόσεβιτς, που όταν καταδικάζαμε τις ΝΑΤΟϊκές επεμβάσεις ήμασταν «δικοί του», ή το αντίστροφο. Αυτό που περισσότερο με τρομάζει και θεωρώ πως είναι αλλαγή ιστορικού παραδείγματος, είναι η παρέμβαση της ΕΕ και της ελληνικής κυβέρνησης για να κλείσουν ΜΜΕ. Είναι τρομακτικό να κλείνουν τα ρωσικά ΜΜΕ στην ΕΕ. Μας επανέφερε σε μορφές ελέγχου της πληροφορίας που νομίζαμε πως είχαν ξεπεραστεί.

Ακόμα και στον Ψυχρό Πόλεμο δεν έγινε αυτό…

Το είχε πει και ο Τσόμσκι: Υπήρχε μια κεραία ραδιοφώνου στα βραχέα που κάτι μάθαινες. Τώρα πρέπει να έχεις μια εφαρμογή τύπου vpn για να παρακάμψεις την απαγόρευση, αλλά αυτό μας φέρνει σε καταστάσεις που ζουν οι πολίτες στη Βόρεια Κορέα, που κατηγορεί η Δύση ως αυταρχικό καθεστώς. Η ΕΕ είναι σε πολύ πιο βαθύ σκοτάδι από τις ΗΠΑ.

Στη Νέα Υόρκη μπορώ να διαβάσω το Russia Today ή άλλα ρωσικά Μέσα, τα οποία είναι απόλυτα ανοικτά. Αισθάνονται πιο ασφαλείς στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη φτάσαμε σε πολύ πιο σκοτεινές καταστάσεις. Βεβαίως, η προπαγάνδα των ρωσικών ΜΜΕ είναι πολλές φορές πολύ πιο χυδαία απ’ ό,τι μπορεί κανείς να φανταστεί, αλλά δεν μπορεί να αποφασίζουν οι Βρυξέλλες τι θα διαβάζουμε.

Στις παρουσιάσεις πολλοί σε ρωτούν «τι κάνουμε» στο χώρο των ΜΜΕ;

Ας απαντήσουμε σε δύο επίπεδα. Ποιος είναι ο τελικός στόχος και τι κάνεις σε επίπεδο αντάρτικου για να υπάρξεις σήμερα και να το παλέψεις. Ο τελικός στόχος προσδιορίζεται από την άποψη πως η πληροφορία είναι δημόσιο αγαθό κι έτσι πρέπει να αντιμετωπίζεται. Δεν θα αλλάξει όμως αύριο το σύστημα, και πρέπει να ενημερώσεις τον κόσμο και να ενημερωθείς. Άρα, να στηριχθείς σε υπάρχοντα Μέσα που ανοίγουν δρόμους, τα οποία δεν είναι λίγα. Υπάρχουν σοβαρές δημοσιογραφικές προσπάθειες από μικρές ομάδες που κινούνται με τη στήριξη του κόσμου, ακόμα και το θέμα των υποκλοπών βγήκε απ’ αυτές.

Μπορούν να γίνουν πράγματα, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η πληροφορία έχει ένα κόστος που πρέπει να το πληρώσουμε, γιατί αλλιώς θα το πληρώσει κάποιος άλλος (μια μεγάλη εταιρεία μέσω διαφημίσεων, η κυβέρνηση μέσω λιστών κ.λπ.) ή θα γίνουμε εμείς το προϊόν. Πρέπει να δημιουργήσουμε μικρούς θύλακες, χωρίς την τεχνοφοβία που έχει χαρακτηρίσει την Αριστερά και συνεχίζει να τη χαρακτηρίζει.

Παρεμβαίνουμε παντού: Εάν πρέπει να φτιαχτεί κανάλι στο τικ-τοκ και να τα πούμε χορευτικά, ας το δοκιμάσουμε κι αυτό, γνωρίζοντας τι είναι το τικ-τοκ, πως ελέγχεται από την Κίνα κ.λπ. Πολύ σημαντικό όμως είναι να θυμόμαστε ότι δεν απεμπολούμε το δικαίωμά μας να διεκδικήσουμε τις δημόσιες συχνότητες, πράγματα που είναι δικά μας κι έχουν ιδιωτικοποιηθεί.

Να καταλάβουμε ότι και στα ΜΚΔ έχουν υψωθεί ταξικοί διαχωρισμοί εδώ και πάρα πολλά χρόνια

Όσον αφορά τα λεγόμενα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στο ίντερνετ, πού βρισκόμαστε σήμερα;

Σίγουρα υπήρχε μια τεράστια αλλαγή, δεν πιστεύω πως η τεχνολογία αλλάζει τις κοινωνικές ισορροπίες, αλλά επιταχύνει διεργασίες κι έδωσε λόγο σε ανθρώπους που δεν είχαν φωνή και γι’ αυτό κάποιοι φοβήθηκαν. Η ίδια η αγορά κατέληξε να μας δώσει μονοπώλια, τις μεγάλες πλατφόρμες, που άρχισαν να λειτουργούν σαν τις «μεγάλες δυνάμεις» στο 1984 του Όργουελ: Μία ήπειρος αποκλεισμένη, σε πόλεμο με την άλλη, που παρέχει τα πάντα στους χρήστες.

Η απάντηση που προτείνει η φιλελεύθερη Αμερική σε αυτό είναι να σπάσουμε αυτά τα μονοπώλια και να έχουμε πολλές μικρές πλατφόρμες που δεν θα ελέγχουν το χώρο. Διαφωνώ με αυτή την άποψη και θεωρώ πως αυτά τα μέσα έχουν χαρακτηριστικά φυσικού μονοπωλίου, όπως λέμε για το δίκτυο ύδρευσης ή ηλεκτροδότησης, όπου δεν θες να υπάρχουν δέκα διαφορετικοί σωλήνες που φέρνουν νερό. Χρειάζονται συγκεντρωμένα δίκτυα, αλλά να ελέγχονται από την κοινωνία με άλλες μορφές.

Τα ΜΚΔ δεν μπορεί να είναι υπό κρατικό έλεγχο, δεν μπορεί να είναι υπό εθνικό έλεγχο, γιατί ποια θα είναι η χώρα αφού είναι διεθνή; Σε κάποιους κύκλους έχει ξεκινήσει μια συζήτηση για έναν «ΟΗΕ του διαδικτύου», για μια ανεξάρτητη Αρχή. Μπορεί η αναφορά σε ΟΗΕ να μη μας προδιαθέτει θετικά, αλλά πρέπει να συζητήσουμε για μορφές ελέγχου αυτών των δικτύων με δημοκρατική νομιμοποίηση.

Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορεί να αποφασίζει μια ιδιωτική εταιρεία. Να μην μπορεί ένας Έλον Μασκ να αποφασίζει ποιος θα γράφει στο τουίτερ και ποιος όχι. Κι αυτό το πρόβλημα υπήρχε και πριν τον Μασκ. Όταν το τουίτερ έκοψε το λογαριασμό του Τραμπ, είπα ότι ήταν λάθος.

Όχι γιατί δεν έπρεπε να κοπεί, ήταν μια περίοδος στην οποία σχεδόν καλούσε τους πολίτες να πίνουν απορρυπαντικά για τους περάσει ο κορονοϊός, δηλαδή ήταν ένας άνθρωπος που μπορούσε να σκοτώσει με αυτά που έλεγε. Με προβληματίζει όμως που μια ιδιωτική επιχείρηση έκοψε έναν εκλεγμένο Πρόεδρο, ακόμα κι αν θεωρούμε πως είναι ο χειρότερος στην Ιστορία. Ένα άλλο σημείο, είναι να ξεπεράσουμε την αρχική μαγεία πως έχουμε όλοι ίσες δυνατότητες μέσα στο διαδίκτυο και να καταλάβουμε τους ταξικούς διαχωρισμούς που έχουν υψωθεί εδώ και πάρα πολλά χρόνια.

Από το πώς φτιάχνεις μια σελίδα, από το εάν υπάρχεις για την Google, εάν βγαίνεις στην αναζήτηση στην πρώτη σελίδα ή στη 10η είναι θέμα χρημάτων -π.χ. πόσα θα ρίξεις για να έχεις ένα ελαφρύ και γρήγορο σάιταλλά και περιεχομένου που θα αρέσει στους αλγόριθμους. Οι αλγόριθμοι είναι ταξικοί! Πρέπει να το καταλάβουμε, όχι για να αμφισβητήσουμε το Μέσο, αλλά για να κινηθούμε μέσα σε αυτό.

Τι αλλαγές μπορεί να φέρει ο έλεγχος του τουίτερ από τον Μασκ;

Έχει γραφεί με πάρα πολλούς τρόπους, αλλά νομίζω καλύτερα το έθεσε ο οικονομολόγος Ντιν Μπέικερ όταν έλεγε ότι δεν μπορούμε «να αφήσουμε το τουίτερ σε έναν δεξιό μαλάκα»! Σε κανέναν δεν μπορούμε να το αφήσουμε. Όχι μόνο στο φασιστοειδές Μασκ, ένα γέννημα-θρέμμα του απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής, σε κανέναν.

Ο Μασκ απλώς μας βοήθησε να το καταλάβουμε καλύτερα, επειδή είναι ακραίος στις απόψεις του, επειδή είναι χυδαίος στον τρόπο που συμπεριφέρεται κ.λπ. Αφότου ανέλαβε, επανήλθαν νεοφασιστικοί και νεοναζιστικοί λογαριασμοί στο τουίτερ ή λογαριασμοί που προωθούν θεωρίες συνωμοσίας, ενώ κόβονται συνεχώς λογαριασμοί από αριστερά ΜΜΕ.

Δεν το κάνει αναγκαστικά ο ίδιος, δεν παίρνει προσωπικά την απόφαση, προκύπτει όμως από τις οικονομικές αποφάσεις του. Για παράδειγμα όταν έκλεισε όλα τα τμήματα που έκαναν έναν έλεγχο σε τέτοιες ακραίες περιπτώσεις, είχε σαν αποτέλεσμα να επανέλθουν οι φασίστες και αυτοί χρησιμοποιώντας bots και κάνοντας οργανωμένες επιθέσεις σε αριστερούς λογαριασμούς, τους έκλεισαν.

Ο Έλον Μασκ κατήργησε κάθε μορφή ρύθμισης κι έτσι μπόρεσε να εκδηλωθεί αυτός ο ιντερνετικός τραμπουκισμός.