Άυλη πολιτιστική κληρονομιά: Από την τερατσιά μέχρι το αθηενίτικο λουκούμι

Του Τάσου Περδίου

Σ’ έναν τόπο με τόσο μακρά και πολυπολιτισμική ιστορία όπως ο δικός μας, είναι φυσιολογικό η παράδοση να απλώνεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής. Αυτό είναι εμφανές μέσα από τις τελευταίες εγγραφές στον Εθνικό Κατάλογο της UNESCO σε ό,τι αφορά στοιχεία της παράδοσης τα οποία έχουν ανακηρυχθεί άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Οι επτά νέες εγγραφές και οι φορείς που προώθησαν τις σχετικές αιτήσεις παρέλαβαν τα σχετικά διπλώματα την περασμένη Τρίτη 14 Μαΐου 2019 στην εκδήλωση με θέμα «Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά και Μουσεία: Το μέλλον της Παράδοσης», η οποία πραγματοποιήθηκε στη Λεβέντειο Πινακοθήκη. Στον κατάλογο φιγουράρουν στοιχεία από τη φύση μέχρι τη γαστρονομία και τον λαϊκό πολιτισμό του τόπου.

Αθηενίτικο λουκούμι του γάμου

Αιτητής: Δήμος Αθηένου και Καλλινίκειο Δημοτικό Μουσείο Αθηένου
Ανάμεσα στις πολλές παραλλαγές, η Αθηένου διατηρεί τα σκήπτρα στην παραδοσιακή συνταγή. Η παραγωγή του αθηενίτικου λουκουμιού και η διάθεσή του στους γάμους συναντάται στον 20ό αιώνα στην Αθηένου, όταν οι κοπέλες μαζεύονταν στα σπίτια για την ετοιμασία του, αποτελώντας ένα από τα παραδοσιακά έθιμα του γάμου. Οι γυναίκες της κάθε οικογένειας βοηθούσαν στην προετοιμασία του και στο ψήσιμο στους φούρνους, στις αυλές των σπιτιών. Τα υλικά που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν ήταν: αλεύρι από ντόπιο σιτάρι, σιμιγδάλι χοντρό, μπέικιν πάουτερ, μίλλα του σιοίρου [χοιρινό λίπος], βούτυρο, ζουμί από ξύλα κανέλας, ροδόσταγμα και κονιάκ. Στη μέση έβαζαν κούννες αμυγδάλου από την Αθηένου, τις οποίες έκοβαν με το μαχαίρι, τις κασιάνιζαν [καβούρδιζαν] και τις ανακάτευαν με κανέλα. Σήμερα το αθηενίτικο λουκούμι του γάμου εξακολουθεί να παρασκευάζεται με τα ίδια αγνά υλικά. Το μόνο υλικό που δεν χρησιμοποιείται είναι το χοιρινό λίπος, γνωστό ως μίλλα του σιοίρου, το οποίο δεν καταναλώνεται πλέον στην Κύπρο. Έτσι, το αθηενίτικο λουκούμι του γάμου αποτελεί ένα γλυκό, το οποίο καταναλώνεται και σε περιόδους νηστειών. Επίσης, ανάλογα με τις προτιμήσεις των μελλοντικών νεονύμφων, για τη γέμιση του αθηενίτικου λουκουμιού χρησιμοποιείται και χαλεπιανό ή ανάμεικτο αμύγδαλο και χαλεπιανό.

Κυπριακή χαρουπιά: παραδοσιακές τεχνικές καλλιέργειας, συγκομιδής, επεξεργασίας

Αιτητής: Μουσείο Κυπριακών Τροφίμων και Διατροφής – Κοινότητα Ανώγυρας –
Πανεπιστήμιο Κύπρου

Η χαρουπιά είναι ένα αείφυλλο, μακρόβιο δέντρο με πλούσια βλάστηση. Ανήκει στην οικογένεια Leguminosae και καλλιεργείται ευρέως στην περιοχή της Μεσογείου, όπου θεωρείται σημαντικό συστατικό της βλάστησης για οικονομικούς και περιβαλλοντικούς λόγους. Το επιστημονικό όνομά της, Ceratonia siliqua, προέρχεται από την ελληνική λέξη κέρας και τη λατινική siliqua, υποδηλώνοντας το σχήμα και τη σκληρότητα του κεράτου. Στο νησί μας, τα χαρούπια είναι πιθανό να εμπλούτιζαν το διαιτολόγιο ανθρώπων και ζώων ήδη από τη Νεολιθική Εποχή. Με το πέρασμα των χρόνων, ωστόσο, η επεξεργασία του καρπού τους απέκτησε μεγαλύτερη αξία, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε μία από τις βασικές δραστηριότητες της κυπριακής οικονομίας.

Επί Αγγλοκρατίας για πολλές αγροτικές περιοχές, τα χαρούπια και τα παράγωγά τους αποτελούσαν σημαντική πηγή εισοδήματος. Στα μεγάλα κέρδη που απέφεραν οι εξαγωγές τους οφείλεται ο χαρακτηρισμός «Ο μαύρος χρυσός της Κύπρου», που αποδόθηκε στο χαρούπι.

Γνωστά παραδοσιακά παρασκευάσματα από χαρούπι είναι το παστέλλι και το τερατσόμελο. Πληθώρα εδεσμάτων με βάση το χαρουπόμελο, όπως τα τερτζελλούθκια ή λουλλούθκια, τα σουππούθκια, ο χαλουβάς ο κουβαρκαστός κ.ά., παρασκευάζονται σε περιοχές της Κύπρου όπου φύονται χαρουπιές.
Η χαρουπιά ήταν δέντρο ιθαγενές της Συρίας, ωστόσο εδώ και αιώνες απαντάται αυτοφυόμενο και καλλιεργείται στις μεσογειακές χώρες: Ελλάδα, Μ. Ασία, Βόρειο Αφρική, Ιταλία, Ισπανία, Πορτογαλία, νησιά της Μεσογείου, περιλαμβανομένης και της Κύπρου.

Πασχαλινά έθιμα

Αιτητής:
Λαογραφικός Όμιλος «ΚΤΗΜΑ»

Τα έθιμα του Πάσχα τα συναντάμε στην πόλη τηςΠάφου και σχεδόν σε όλα τα χωριά της επαρχίας (Γιόλου, Κάθηκας, Λέμπα, Λετύμπου, Μηλιού, Παναγιά, Χολέτρια), καθώς και σε άλλες περιοχές της Κύπρου.
Το Πάσχα θεωρείται η μεγαλύτερη γιορτή της Ορθοδοξίας και κάθε χρόνο οι πιστοί παρακολουθούν με κατάνυξη την πορεία του Κυρίου από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι και την Ανάστασή του. Κατά τη διάρκεια της Αγίας Εβδομάδας, οι πιστοί συγκεντρώνονται στους ναούς για να παρακολουθήσουν τη λειτουργία. Παράλληλα με τη συμμετοχή τους στη λειτουργία, οι κυπριακές οικογένειες βιώνουν τις άγιες αυτές μέρες μέσα από μια σειρά εθίμων, τα οποία αποτελούν κληροδότημα των παλαιότερων γενιών στις νεότερες. Δεν υπάρχει πόλη ή χωριό της ελεύθερης Κύπρου που να μην πραγματοποιεί κάποια από τα έθιμα του Πάσχα, παράλληλα ή ταυτόχρονα με τις εκκλησιαστικές ακολουθίες: μικροί και μεγάλοι συμμετέχουν στην αναπαράσταση της Βαϊοφόρου, στο στόλισμα και την περιφορά του Επιταφίου, στην παρασκευή των πασχαλινών ζυμωμάτων, στην ετοιμασία της λαμπρατζιάς, την πρώτη Ανάσταση το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου και το αποκορύφωμα το βράδυ της Ανάστασης όπου όλοι οι πιστοί σπεύδουν να ακούσουν τον «Καλό Λόγο».

Λαϊκά παραμύθια της Κύπρου

Αιτητής: Μουσείο Παραμυθιού Λτδ
Κυπριακός Σύνδεσμος Παιδικού – Νεανικού Βιβλίου
Πολιτιστικό Κέντρο Πανεπιστημίου Κύπρου Αξιοθέα

Τα παραμύθια αποτελούν επιβιώσεις αρχαίας προφορικής παράδοσης, της οποίας η χρονική αφετηρία δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Η γεωγραφική διασπορά των κυπριακών παραμυθιών καλύπτει ολόκληρη την επικράτεια του νησιού μας, εφόσον έχουν συλλεχθεί αφηγήσεις από πόλεις και χωριά πριν από την τουρκική εισβολή. Ενδεικτικά παρατίθεται κατάλογος χωριών από τα οποία έχουν καταγραφεί παραμύθια:
Λευκωσία και επαρχία: Άγιος Ανδρόνικος Κυθραίας, Αλάμπρα, Γαληνή, Γούρρι, Ευρύχου, Κάμπος Τσακκίστρας, Μουτουλλάς, Παλαιχώρι, Πυρόι, Σκυλλούρα, Σινά Όρος, Τύμπου, Φιλιά κ.ά.
Αμμόχωστος και επαρχία: Ακανθού, Άσσια, Βαθύλακας, Βασίλι, Γαϊδουράς, Γιαλούσα, Καρπασία, Λευκόνοικο, Λεονάρισσος, Μαραθόβουνος, Παραλίμνι, Ριζοκάρπασο, Τρίκωμο κ.ά.
Λεμεσός και επαρχία: Αγρός, Άγιος Μάμας, Ασγάτα, Κάτω Αμίαντος, Πάχνα, Φοινί κ.ά.
Πάφος και επαρχία: Γουδί, Κελοκέδαρα, Κρίτου Τέρρα, Μαμμώνια, Παναγιά και Πάνω Παναγιά, Παχύαμμος, Πολέμι, Πόλη Χρυσοχούς, Σαλαμιού, Στατός κ.ά.
Κερύνεια και επαρχία: Βασίλεια, Καλογραία κ.ά.
Λάρνακα και επαρχία: Κάτω Δρυς, Κάτω Λεύκαρα, Κόρνος, Ορά.

Το πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας στη Δευτερά

Αιτητής: Εκκλησιαστική Επιτροπή του Ιερού Σπηλαίου Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας Κάτω Δευτεράς, Εκκλησιαστική Επιτροπή Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, Κοινοτικό Συμβούλιο Κάτω Δευτεράς, Χριστιανικός Σύνδεσμος Γυναικών «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα», Λαογραφικός Όμιλος Ενορίας «Παναγία Χρυσοσπηλιώτισσα»

Ανάμεσα στα πιο γνωστά και πολυπληθή πανηγύρια που γιορτάζονται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στην Κύπρο είναι και εκείνο της Κοίμησης της Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου. Ο εορτασμός της Κοίμησης, της μεγαλύτερης απ’ όλες τις θεομητορικές γιορτές στην Κύπρο και την Ελλάδα, ονομάζεται και «Πάσχα του Καλοκαιριού». Είναι μία από τις επίσημες αργίες στην Κύπρο. Στην κοινότητα της Κάτω Δευτεράς, η Κοίμηση της Θεοτόκου γιορτάζεται με την πραγματοποίηση πολυήμερου πανηγυριού στον Σπήλαιο Ναό – Ασκητήριο της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας. Το σπήλαιο της Παναγίας είναι λαξευμένο σε βράχο ύψους 34 περίπου μέτρων, στην ανατολική όχθη του Πεδιαίου ποταμού. Αποτελείται στο σύνολό του από τρία λαξευμένα σπήλαια, τα οποία επικοινωνούν μέσω λαξευτής σήραγγας. Εκκλησιαστικά υπάγεται στον Ιερό Ναό Αγίου Νικολάου Κάτω Δευτεράς, της Ιεράς Μητρόπολης Ταμασού και Ορεινής.
Το πανηγύρι της Παναγίας Χρυσοσπηλιώτισσας αρχίζει στις 7 Αυγούστου, αμέσως μετά τη γιορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα της 16ης Αυγούστου. Θεωρείται ως το μεγαλύτερο σε έκταση και διάρκεια θρησκευτικό πανηγύρι στην Κύπρο σήμερα, προσελκύοντας κάθε χρόνο ογδόντα χιλιάδες περίπου πιστούς και προσκυνητές από όλα τα μέρη της Κύπρου, αλλά και το εξωτερικό.

Το πανηγύρι του Αποστόλου Λουκά στην Αραδίππου

Αιτητής: Δήμος Αραδίππου

Η πανήγυρις του Αποστόλου Λουκά εντοπίζεται στον Δήμο της Αραδίππου.
Αναπτύχθηκε με τα χρόνια γύρω από την εκκλησία του πολιούχου Αγίου της Αραδίππου και είναι γνωστή από πολύ παλιά τόσο για το πλήθος των επισκεπτών που συγκεντρώνει όσο και για τις παραδόσεις με τις οποίες συνδέεται μέχρι σήμερα. Αποτελεί μια ευκαιρία διατήρησης εθίμων τα οποία μεταφέρονται από γενιά σε γενιά, αναλλοίωτα στο χρόνο. Οι κάτοικοι τα βιώνουν με ιδιαίτερη θρησκευτική ευλάβεια και κατάνυξη και η πανήγυρις, η οποία με το πέρασμα των χρόνων επεκτάθηκε σε παρακείμενους δρόμους, παραμένει μέχρι και σήμερα μια μεγάλη γιορτή για την Αραδίππου. Σημειώνεται επίσης ότι προσέρχονται πολλοί επισκέπτες από όλη την Κύπρο, για να προσκυνήσουν και να δοξάσουν τον Άγιο, Απόστολο και Ευαγγελιστή Λουκά, αλλά και να χαρούν ταυτόχρονα στη μεγάλη πανήγυρη. Σε αυτή συμμετέχουν ανελλιπώς οργανωμένα πολιτιστικά σύνολα, λαϊκοί τραγουδιστές και ποιητές, χορευτικά σύνολα, καθώς και πλήθος αποδήμων που συρρέουν κάθε χρόνο στην Αραδίππου για να χαρούν μαζί με τις οικογένειες και τους χωριανούς τους τη μεγάλη αυτή γιορτή.

Το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου στο Παραλίμνι

Αιτητής: Μητροπολιτικός Ναός Αγίου Γεωργίου Παραλιμνίου

Κάθε χρόνο, την ημέρα εορτής του Πολιούχου Αγίου και Προστάτη του Παραλιμνίου, Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου, στις 23 Απριλίου, διοργανώνεται «Το παναΰριν τ’ Αϊ-Γιωρκού». Πρόκειται για μια μεγάλη παραδοσιακή καλλιτεχνική εκδήλωση μέσα από την οποία αναβιώνουν έθιμα, που τελούνταν από παλιά στο Παραλίμνι τέτοιες μέρες. Περιλαμβάνει δρώμενα, που αναπαριστούν σκηνές από την παράδοσή μας, παραδοσιακά τραγούδια και χορούς από τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Ανεμόεσσα», του Μητροπολιτικού Ναού Αγίου Γεωργίου Παραλιμνίου, καθώς και άλλους συμμετέχοντες.