Αύρα Σιδηροπούλου: Στο θέατρο να αντανακλάται αλλά και να καθαίρεται ο τρόμος που βιώνουμε ως άτομα και κοινωνίες.

Συναντήσεις/ Ορίζοντας/ Φωτογραφία: Φίλιππος Χρήστου

Αύρα Σιδηροπούλου: Στο θέατρο να αντανακλάται αλλά και να καθαίρεται ο τρόμος που βιώνουμε ως άτομα και κοινωνίες.

O Αντώνης Γεωργίου συναντά την Αύρα Σιδηροπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα  Θεατρικές Σπουδές του Ανοιχτού Πανεπιστημίου Κύπρου και μιλάνε για το Διεθνές Συνέδριο με τίτλο «Το θέατρο σε καιρούς παγκόσμιας κρίσης».

To Συνέδριο διοργανώνεται στο πλαίσιο του Ερευνητικού Προγράμματος Mapping… Stage του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου, που διευθύνει η κυρία Σιδηροπούλου και παρουσιάζεται στο  Buffer Fringe 2020.

Η τέχνη ήταν και είναι θεμελιώδης ανάγκη σε κάθε περίοδο ευημερίας αλλά και κρίσεων

Τι αποκαλούμε «Θέατρο κρίσης»;

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για το πολιτικό θέατρο του 21^ου αιώνα. Ειδολογικά, το θέατρο αυτό εγκαταλείπει τις κυρίαρχες αισθητικές αναζητήσεις της φορμαλιστικής γραφής και σκηνικής πράξης, προβάλλοντας μια κοινωνική προοπτική. Το «Θέατρο κρίσης» πρωτοπαρουσιάζεται στην τρίτη χιλιετία ως αντίδραση στη συσσώρευση των  πολλαπλών οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων της εποχής μας. Θεμελιώδεις παγκόσμιες κρίσεις όπως η κλιματική αλλαγή, η μετανάστευση, η οικονομική κρίση, η διεθνής τρομοκρατία, ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, και φυσικά, η πρωτόγνωρη υγειονομική τραγωδία της παρούσης πανδημίας, δοκιμάζουν τα όρια της ζωής αλλά και της τέχνης.

Με ποιους τρόπους η έννοια της «κρίσης» διαμόρφωσε και διαμορφώνει το τοπίο των παραστατικών τεχνών παγκοσμίως τον 21^ο αιώνα;

Tο υφιστάμενο κλίμα της ακραίας υγειονομικής, κοινωνικής και πολιτισμικής αστάθειας μπορεί να αποτελέσει υλικό ενός νέου, σύγχρονου είδους τραγωδίας, ως προς το μέγεθος αλλά και τον αντίκτυπο του. Πρόκειται για μία κρίση ανθρωπισμού αλλά και ταυτότητας, ένα τραύμα που επηρεάζει και φιλτράρει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε στη ζωή αλλά και δημιουργούμε στην τέχνη. Το θέατρο σήμερα καλείται να δημιουργήσει εναλλακτικές αισθητικές και παραστασιακές φόρμες μέσα από τις οποίες να αντανακλάται αλλά και καθαίρεται ο τρόμος που βιώνουμε ως άτομα και κοινωνίες.

Η πολιτική τέχνη μάς αναγκάζει να αναλογιστούμε τη δική μας ευθύνη για τις τραγωδίες που συμβαίνουν γύρω μας και τις οποίες επιμένουμε να αγνοούμε ή να μεταθέτουμε σε άλλα πρόσωπα, σε άλλες ιδεολογίες, σε άλλες γενιές.

Θεωρείτε πως ισχύει ότι το θέατρο επηρεάζεται και ταυτόχρονα αντανακλά την εποχή του; Αυτή η περίοδος που εξετάζεται επιβεβαιώνει αυτή τη θέση ή διαφοροποιείται από αυτήν και πως;

Το θέατρο ανέκαθεν συμβάδιζε με τα γεγονότα και τους ρυθμούς της εκάστοτε εποχής, καταγράφοντας τις μετατοπίσεις της. Οι κάθε είδους αναταράξεις στο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό τοπίο μιας χώρας κάθε άλλο παρά αφήνουν ανεπηρέαστο τον θεατρικό καλλιτεχνικό κόσμο. Άλλωστε, η μεγάλη τέχνη γεννιέται μέσα από τις πιο σκοτεινές συνθήκες. Η περίοδος που διανύουμε επιβεβαιώνει αυτή την θέση. Σήμερα, τα έκτακτα περιοριστικά μέτρα για την αντιμετώπιση του Covid-19 αναγκάζουν τους ανθρώπους του θεάτρου όχι μόνο να προσαρμοστούν στη νέα, παράδοξη πραγματικότητα της κοινωνικής αποστασιοποίησης μέσα σε έναν χώρο που κατεξοχήν προάγει την κοινωνική συνύπαρξη και επαφή· οι καλλιτέχνες αναζητούν διαρκώς νέους τρόπους να δημιουργήσουν, κυρίως μέσα από τη χρήση της τεχνολογίας και λιγότερο «ζωντανών» εργαλείων όπως για παράδειγμα, τη διαδικτυακή προβολή, το ψηφιακό θέατρο, τις σκηνικές συνθέσεις μέσω zoom, κ.ο.κ.

Πείτε μας λίγο περισσότερα για το πρόγραμμα «Χαρτογραφώντας το ‘Θέατρο Κρίσης’ στη Σύγχρονη Ευρωπαϊκή Σκηνή: Θεατρικές Αναπαραστάσεις του Προσφυγικού/ Μεταναστευτικού Προβλήματος, της Παγκόσμιας Τρομοκρατίας, και της Παγκόσμιας Οικονομικής Κρίσης».

Το ερευνητικό αυτό εγχείρημα εξετάζει το ρόλο του θεατρικού καλλιτέχνη σε δυτικές –πρωτίστως—κοινωνίες που έχουν πολλαπλώς πληγεί από διάφορες μορφές κρίσεων. Εξετάζει τη σημασία που πρέπει να αποδοθεί στο «θέατρο της κρίσης» ως ένα είδος «σύγχρονης τραγωδίας» που διερευνά τη δυστοπική κατάσταση του ατόμου μέσα στις συλλογικές κοινωνικές καταστροφές που βιώνουν οι κοινωνίες του εικοστού πρώτου αιώνα. Το βασικό ερευνητικό ερώτημα που μας απασχόλησε είναι με ποιον τρόπο μπορεί το σύγχρονο θέατρο σε επίπεδο τόσο δραματουργίας όσο και παράστασης να μας βοηθήσει να επανορίσουμε τη θέση μας ως ερευνητές του θεάτρου, καλλιτέχνες, αλλά και Ευρωπαίοι πολίτες σε έναν κόσμο που απειλείται καθημερινά από φυσική, οικονομική, κοινωνική, πολιτισμική και ηθική παρακμή.

Υπάρχουν κάποια ευρήματα από το αναφερόμενο Πρόγραμμα που μπορείτε εν συντομία να μας αναφέρετε;

Το πρόγραμμα αναλύει και ταξινομεί τους τρόπους με τους οποίους οι κοινωνικές συνέπειες των παραπάνω κρίσεων διαπερνούν τη συγγραφή, τη σκηνοθεσία, τις επιλογές ρεπερτορίου, τον προγραμματισμό αλλά και την πολιτική των Ευρωπαϊκών θεατρικών θεσμών. Aυτό που γίνεται αντιληπτό μέσα από την έρευνά μας είναι ότι η θεατρική γραφή έχει πλέον μετατοπιστεί από το προσωπικό στο συλλογικό, από το «οικόσιτο», «αστικό» στοιχείο στις έννοιες της κοινότητας και της παγκοσμιοποιημένης ταυτότητας. Οι παραστάσεις τείνουν να γίνουν περισσότερο συμμετοχικές και πολυπρισματικές, εφαρμόζοντας πολυπρισματικές τεχνικές αφήγησης, που επιτρέπουν στις προσωπικές ιστορίες να «διευρυνθούν», να οδηγήσουν σε απόπειρες ερμηνείας καίριων ιστορικών φαινομένων. Το θέατρο γίνεται ευκαιρία αλλά και υποχρέωση να καταστεί ο θεατής μέρος του «προβλήματος», είτε αυτό σχετίζεται με τον διαλυμένο πολιτικό χάρτη της Ευρώπης, είτε με τις ιστορικές και πολιτισμικές διαστάσεις που διαπερνούν την πραγματικότητα των ρημαγμένων μεγαλουπόλεων της ανεργίας, της κοινωνικής εξαθλίωσης και των εξεγέρσεων και του φυλετικού αποκλεισμού.

Είναι εξαιρετικά σημαντική η ταυτότητα και ο προσανατολισμός του Buffer Fringe Festival, ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας, όπως η δική μας.

Υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές στη θεατρική γραφή και στο θέατρο της περιόδου ανάμεσα στον Νότο και τον Βορρά της Ευρώπης; Οι Ευρωπαίοι θεατρικοί συγγραφείς πως στέκονται απέναντι στις πολιτικές ηγεσίες τους;

Η αγωνία της επιβίωσης είναι πιο εμφανής στα θεατρικά έργα του Ευρωπαϊκού Νότου, κάτι απολύτως λογικό αν σκεφτεί κανείς την παρατεταμένη οικονομική κρίση που αντιμετώπισαν χώρες όπως η Ελλάδα, η Κύπρος ή η Ισπανία. Το θέμα της μετανάστευσης είναι ιδιαίτερα προβεβλημένο στον Βορρά, κυρίως στη Γερμανία, όπου το λεγόμενο «μετα-μεταναστευτικό» θέατρο εμπλέκει άμεσα πρόσφυγες/αιτητές ασύλου και μετανάστες στην ίδια τη θεατρική πράξη. Από την άλλη, ζητήματα φυλετικής βίας, τρομοκρατικής απειλής και θρησκευτικών διακρίσεων είναι περισσότερο διαδεδομένα στα έργα συγγραφέων από χώρες όπως το Η.Β. ή η Γαλλία, όπου το πρόβλημα είναι πιο έντονο. Και στις δύο όμως περιπτώσεις (Βορρά και Νότου), ασκείται ανοιχτά ή συγκαλυμμένα κριτική στις αποτυχημένες πολιτικές του νεοφιλελευθερισμού.

Πέραν από τη θεματολόγια η «κρίση» επηρέασε και την μορφή/είδος θεάτρου που παρουσιάζεται;

Η αναπαράσταση της «κρίσης», μίας αντικειμενικά ολισθηρής και εν μέρει επικίνδυνης έννοιας, οδήγησε σε πιο ανοιχτές μορφές σκηνικής αναπαράστασης, όπου κυριαρχεί το συλλογικό βίωμα και η «χορικότητα». Στη θέση μίας γραμμικής εξιστόρησης κοινωνικο-πολιτικών και οικονομικών φαινομένων, επιχειρείται η βιωματική εμπλοκή του κοινού. Παράλληλα, επιστρατεύονται μη παραδοσιακά «θεατρικοί» αντιληπτικοί μηχανισμοί (ψηφιακά περιβάλλοντα, διαμεσολάβηση/διαμεσικότητα, διεπιστημονικότητα), έτσι ώστε ο θεατής να μετατραπεί σταδιακά σε συν-δημιουργό της παραστασιακής εμπειρίας αλλά και ενός ιδιότυπου δημόσιου αφηγήματος.

Θεωρείτε πως έχουν γραφτεί έργα αξιόλογα αυτή την περίοδο; Κάποιοι πιστεύουν πως δύσκολα μπορεί να γραφτεί ένα «καλό» έργο, σύγχρονο της εποχής του και των ζητημάτων που θίγει, τι πιστεύετε;

Στο σύγχρονο θέατρο, η τραγωδία της κρίσης αφορά  μια κατάσταση οριακότητας και μετατόπισης, που μετασχηματίζεται σε δραματικό και παραστασιακό λόγο. Τα «καλά» έργα μας βοηθούν καταρχήν να κατανοήσουμε αυτό που λέει ο Aριστοτέλης: ότι δηλαδή η τραγωδία μας διδάσκει τη σχέση του αίτιου και του αιτιατού. H αναγνώριση οδηγεί με τη σειρά της στη γνώση και την αυτογνωσία, αρετές απαραίτητες για να μπορέσουμε να αντιδράσουμε και να παρέμβουμε με ουσιαστικό τρόπο στην κουλτούρα του μίσους, την ανελευθερία και τη βία απέναντι στους ανθρώπους, στα ζώα, στο περιβάλλον. Ένα «καλό» έργο, «σύγχρονο της εποχής του», είναι αυτό που θέτει επί τάπητος τα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και των οργανωμένων κοινωνικών συνόλων. Πιστεύω ότι έχουν γραφτεί τέτοια κείμενα και είμαι σίγουρη ότι μας περιμένει μία θεατρική (δραματουργική και παραστασιακή) αναγέννηση στην άκρη του σκοτεινού τούνελ που διανύουμε.

Το συνέδριο σε ποιες ενότητες χωρίζεται; Ποιοι συμμετέχουν;

Το συνέδριο χωρίζεται στις ενότητες «Το Ελληνικό Θέατρο ως Εργαστήρι της Κρίσης», «Κρίση, Παγκοσμιοποίηση και Τέχνη» και «Το Κυπριακό Θέατρο στο Μεταίχμιο». Στην πρώτη ενότητα ακαδημαϊκοί από την Ελλάδα παρουσιάζουν κάποιες βασικές παραμέτρους από την ελληνική καλλιτεχνική δημιουργία της κρίσης· στη δεύτερη,  ακαδημαϊκοί από χώρες του εξωτερικού συζητούν για τις θεατρικές μορφές της κρίσης σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, ενώ παράλληλα αναζητείται η ειδολογική ταυτότητα αυτού του νέου είδους θεάτρου. Την ίδια ημέρα πραγματοποιείται συζήτηση από συμμετέχοντες του Buffer Fringe Festival για τον τρόπο με τον οποίο οι ίδιοι οι καλλιτέχνες ανταποκρίθηκαν στην πανδημία. Τέλος, στην τρίτη ενότητα θα δοθεί έμφαση στο σύγχρονο κυπριακό θέατρο, με ακαδημαϊκές ομιλίες αλλά και στρογγυλές τράπεζες όπου θα συμμετέχουν Κύπριοι θεατρικοί συγγραφείς, σκηνοθέτες, αλλά και εκπρόσωποι καλλιτεχνικών φορέων.

 Το Βuffer Fringe είναι μια ευκαιρία να ακούσουμε αυτόν που βρίσκεται δίπλα μας αλλά και απέναντί μας, αυτόν που φοβόμαστε και που μας φοβάται.

Έχει μελετηθεί και θα εξεταστεί στο συνέδριο και το θεατρικό τοπίο στην Κύπρο στον 21^ο αιώνα, τόσο των Ελληνοκυπρίων όσων και των Τουρκοκυπρίων;

O αρχικός προγραμματισμός προέβλεπε να διεξαχθεί το συνέδριο στο «Σπίτι της Συνεργασίας», το οποίο διοργανώνει και το «Buffer Fringe Festival». Δυστυχώς, λόγω των περιοριστικών μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας, δεν ήταν πρακτικά δυνατόν να συμμετέχουν τελικά όσοι καλλιτέχνες θα θέλαμε από την Τουρκοκυπριακή κοινότητα, παρά το γεγονός ότι υπήρξε η επιθυμία και σχετική επικοινωνία. Θα συμμετέχουν φυσικά και κάποιοι Τουρκοκύπριοι στον πάνελ που αφορά το ίδιο το Φεστιβάλ, αλλά στην παρούσα φάση, το  συνέδριο θα εξετάσει τις πρακτικές του θεατρικού τοπίου κυρίως της Ελληνοκυπριακής κοινότητας.

Ένα «καλό» έργο, «σύγχρονο της εποχής του», είναι αυτό που θέτει επί τάπητος τα μεγάλα ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης αλλά και των οργανωμένων κοινωνικών συνόλων.

Συνεργάζεστε με το Buffer Fringe Festival. Ποια η γνώμη σας για τέτοιου είδους φεστιβάλ;

Είναι πολύ σημαντικό να διεξάγονται φεστιβάλ όπως το Buffer Fringe, το οποίο έχει δι-κοινοτικό χαρακτήρα και διεξάγεται σε διαφορετικές πόλεις της Κύπρου. Φέτος, το θέμα του συνεδρίου αφορά την «Μετα-τόπιση» (Displacement). Είναι σαφής η πολιτική σημασία αυτής της  επιλογής, τόσο σε παγκόσμιο, όσο και σε εθνικό/τοπικό επίπεδο, δεδομένου ότι ο λαός της Κύπρου βίωσε από πρώτο χέρι τη σκληρότητα της επιβεβλημένης μετατόπισης και παραμένει τραυματισμένος από το δράμα του ξεριζωμού. Ταυτόχρονα, το νησί αποτελεί πλέον βασικό σημείο κινητικότητας και μετακίνησης πληθυσμών από χώρες που είτε βρίσκονται σε εμπόλεμη κατάσταση είτε αδυνατούν να στηρίξουν οικονομικά τον εγχώριο πληθυσμό. Είναι, θεωρώ, εξαιρετικά σημαντική η ταυτότητα και ο προσανατολισμός του Buffer Fringe Festival, ιδιαίτερα σε περιόδους κοινωνικής και πολιτικής αστάθειας, όπως η δική μας. Mέσα από τις δράσεις του Βuffer Fringe αλλά και παρόμοιων φεστιβάλ μπορούν να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μία ουσιαστική διαδικασία επικοινωνίας ανάμεσα στον θεατή και την κοινότητα. Είναι μια ευκαιρία να ακούσουμε αυτόν που βρίσκεται δίπλα μας αλλά και απέναντί μας, αυτόν που φοβόμαστε και που μας φοβάται.

 Πόσο αναγκαίες είναι οι τέχνες σε περίοδο κρίσης αλλά και πανδημίας; Είναι μια αχρείαστη πολυτέλεια ή μια ουσιώδης ανάγκη;

Η τέχνη ήταν και είναι θεμελιώδης ανάγκη σε κάθε περίοδο –ευημερίας αλλά και κρίσεων. Κατά την περίοδο της πανδημίας που διανύουμε, η ανάγκη αυτή γίνεται εξαιρετικά επιτακτική, ιδίως όταν οι καλλιτέχνες, όπως και τόσοι άνθρωποι παγκοσμίως, αναγκάζονται να διαπραγματευτούν καθημερινά την ανάγκη για επιβίωση. Ο καλλιτέχνης αλλά και ο θεατής, που βιώνουν τον εγκλεισμό, αναζητούν τρόπους επικοινωνίας, συμμετοχής, δημιουργίας, επαφής. Η τέχνη, άλλωστε, αποτελεί μοναδική δυνατότητα υπέρβασης. Ο πόνος και ο φόβος, η προσωπική απώλεια και η οργή του καθενός μας γίνονται συλλογικό βίωμα. Η πολιτική τέχνη, ιδιαίτερα, προχωράει ένα βήμα παραπέρα: μάς αναγκάζει να αναλογιστούμε τη δική μας ευθύνη για τις τραγωδίες που συμβαίνουν γύρω μας και τις οποίες επιμένουμε να αγνοούμε ή να μεταθέτουμε σε άλλα πρόσωπα, σε άλλες ιδεολογίες, σε άλλες γενιές.

Το θέατρο σε καιρούς παγκόσμιας κρίσης

4 Δεκεμβρίου, 18:00 – 20:30, 

5 Δεκεμβρίου, 09:30 – 14:00,

6 Δεκεμβρίου, 09:30 – 14:00. 

Επικοινωνία: [email protected]  

Το συνέδριο θα πραγματοποιηθεί αποκλειστικά διαδικτυακά και θα μεταδίδεται ζωντανά μέσω της Πλατφόρμας Τηλεκπαίδευσης του ΑΠΚΥ  και μέσω του καναλιού του ΑΠΚΥ στο YouTube.