Διαλεκτικός Υλισμός – Γνωσιολογία: Υποκείμενο και αντικείμενο

Η γνώση δεν υπάρχει στο ανθρώπινο κεφάλι από τη µέρα γέννησης του ατόµου, αλλά αποκτάται σταδιακά σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του και αποτελεί αποτέλεσµα της διαδικασίας κατανόησης των πραγµάτων και των φαινοµένων, που διασφαλίζει τον εµπλουτισµό και τη διεύρυνση των γνώσεων. Ενώ φαινοµενικά υποκείµενο της γνώσης απλά είναι ο άνθρωπος, εντούτοις υπάρχουν στοχαστές,

α) οι οποίοι από θέση αρχής απορρίπτουν τη δυνατότητα κατανόησης του κόσµου, αρνούµενοι έτσι αυτό το ίδιο το υποκείµενο της γνώσης και

β) άλλοι δηλώνουν ότι η γνώση, ιδιαίτερα η επιστηµονική σκέψη, χαρακτηρίζει όχι µόνο τον άνθρωπο, αλλά και από τον ίδιο κατασκευασµένες µηχανές, όπως οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, η ροµποτική κ.ά.

∆εν αρκεί όµως µια απλή διαβεβαίωση ότι ο άνθρωπος αποτελεί το υποκείµενο της γνώσης, αλλά αποτελεί αναγκαιότητα να επεξηγηθεί µε ποιον τρόπο ο άνθρωπος αποκτά αυτή τη συγκεκριµένη χαρακτηριστική ιδιότητα. Παράλληλα της ιδιότητας του φυσικού οργανισµού, που µεταξύ άλλων εξασφαλίζει και την ευαισθησία, ο άνθρωπος δηµιουργεί µια δεύτερη φύση, την κοινωνική (τέχνη, πολιτισµός µε την ευρύτατη σηµασία των λέξεων), στηριζόµενη στην εργασία, που µε τη συµβολή της αυτοδηµιουργείται όχι µόνο χρησιµοποιώντας πράγµατα της φύσης, αλλά τροποποιώντας τα σύµφωνα µε τις ανάγκες του. Αυτό επιτυγχάνεται µόνο αν ο άνθρωπος είναι κοινωνικός οργανισµός, ευρισκόµενος σε µια συγκεκριµένη σχέση µε τα οµοειδή του. Εποµένως ο άνθρωπος δεν είναι κάτι το αφηρηµένο, κάπου έξω από τον κόσµο, αλλά ένα συµµαζευµένο άτοµο µέσα στον κόσµο των ανθρώπων –το κράτος, την κοινωνία. Άρα έξω από την κοινωνία δεν υπάρχει άνθρωπος µε τη διττή του ιδιότητα, εποµένως δεν µπορεί ένα τέτοιο άτοµο να αποτελεί υποκείµενο της γνώσης.

Φυσικά στην κοινωνία υπάρχουν ξεχωριστά άτοµα που σκέπτονται, παράγουν, κατέχουν προσωπικές ιδιαιτερότητες και δυνατότητες. Όµως αυτά τα ξεχωριστά άτοµα µπορούν να είναι υποκείµενα της γνώσης, γιατί βρίσκονται µεταξύ τους σε κοινωνικές σχέσεις, κατέχουν εργαλεία και µέσα παραγωγής, προσιτά σ’ αυτούς στη δοσµένη κοινωνική οργάνωση.

Η διαδικασία της γνώσης προσδιορίζεται από την ιστορικά δοµηµένη συγκεκριµένη κοινωνία, των γνωστικών δυνατοτήτων του ανθρώπου, το επίπεδο ανάπτυξης της γνώσης, που µε τη σειρά του προσδιορίζεται από τις υφιστάµενες κοινωνικές συνθήκες. Όσο µεγαλοφυής κι αν ήταν ο Νεύτωνας, στις συνθήκες της εποχής που έζησε, µε κατ’ ουδένα λόγο δεν θα µπορούσε να αναπτύξει τη θεωρία της σχετικότητας.

Ο αντικειµενικός ιδεαλισµός µε τον ισχυρισµό του για την ανεξαρτησία της συνείδησης, της νόησης από τα πραγµατικά άτοµα, που συναποτελούν την κοινωνία, µυστικοποιεί εκείνο το χαρακτηριστικό γνώρισµα της συνείδησης, το οποίο αντιπροσωπεύει την κοινωνική της διάσταση. Αποτυπώνοντας το σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας σε µορφές συνείδησης, ο ιδεαλισµός την παρουσιάζει ως µια ανεξάρτητη ουσία, κινούµενη µε τη δική της λογική. Έτσι διαχωρίζει τη συνείδηση από τον συγκεκριµένο κοµιστή της -τον άνθρωπο- αλλά ταυτόχρονα και από το αντικείµενο -τα ευρισκόµενα εκτός του υποκειµένου της γνώσης πράγµατα και φαινόµενα.

Για τη γνώση όµως είναι απαραίτητο όχι µόνο το υποκείµενο, αλλά και το αντικείµενο, µε το οποίο το υποκείµενο (ο άνθρωπος) αλληλοεπενεργεί. Τα φαινόµενα, οι διαδικασίες της αντικειµενικής πραγµατικότητας, υπάρχουν ανεξάρτητα από τη συνείδηση. Π.χ. το ηλεκτρόνιο, όχι µόνο στην εποχή του ∆ηµόκριτου και του Αριστοτέλη, αλλά και στην εποχή ακόµα του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα, αν και υπήρχε στην πραγµατικότητα, εντούτοις δεν ενέπεσε στα πλαίσια της τότε γνωστικής δραστηριότητας του ανθρώπου, ο οποίος απλώς δεν µπορούσε τότε να το θέσει ως αντικείµενο της σκέψης και δράσης του. Εποµένως το εύρος της γνωστικής ικανότητας του ανθρώπου σχετίζεται µε το επίπεδο ανάπτυξης της ίδιας της κοινωνίας. Αυτό σηµαίνει ότι όσο περισσότερα νέα φαινόµενα της φύσης στη διάρκεια της τροχιάς ύπαρξής τους µετατρέπονται σε αντικείµενα δράσης του ανθρώπου, άλλο τόσο διευρύνεται και εµβαθύνεται ο ανθρώπινος κόσµος.

Συµπερασµατικά, το σηµαντικότερο µέρος των αντικειµένων της γνώσης το αποτελούν φαινόµενα της φύσης, µεταµορφωµένα από τον άνθρωπο, τα οποία βρίσκονται σε κάποια εξάρτηση από την ανθρώπινη πρακτική δραστηριότητα, µέσω της οποίας δηµιουργείται ο πολιτισµός, αναπόσπαστο στοιχείο του οποίου είναι η γνώση.