Με αφορμή/ Ορίζοντας
Με αφορμή … την Ελένη του Ευριπίδη, σε μετάφραση Παντελή Μπουκάλα και σκηνοθεσία Βασίλη Παπαβασιλείου, που παρουσιάζει το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος στο Διεθνές Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Δράματος  αναδημοσιεύουμε το σημείωμα του σκηνοθέτη:

“Ο Θεοκλύμενος, βασιλιάς της Αιγύπτου, είναι με τον ράφτη του. Κάνει την τελευταία του πρόβα στο γαμπριάτικο κοστούμι του. Ή, αν προτιμάτε, βρίσκεται στο κεφαλόσκαλο, μπροστά στην είσοδο του ιερού ναού, σαν ήρωας ελληνικής ταινίας του ’50, με ένα μπουκετάκι λουλούδια στο χέρι και περιμένει να υποδεχτεί τη νύφη. Πλην όμως ο γάμος δεν θα γίνει, γιατί εκείνη θα παραμείνει άφαντη, αφού έχει ήδη σαλπάρει κι έχει βάλει πλώρη με ούριο άνεμο για την πατρίδα της, την Ελλάδα και πιο συγκεκριμένα τη Σπάρτη, μιας και η νύφη δεν είναι άλλη από την Ελένη, τη γνωστή και μη εξαιρετέα Ωραία Ελένη, κόρη του Τυνδάρεου, πλην γέννημα του Δία και της Λήδας. Κόρη επίσης του Ομήρου, αφού εκείνος την τύλιξε στις πάνες του μύθου για να την παραστήσει σαν θύμα απαγωγής από τον Πάρη και συνακόλουθο αίτιο του Τρωικού πολέμου, ενός πολέμου που για πρώτη φορά ένωσε τα διάσπαρτα μέλη του ελληνικού κόσμου απέναντι στον κοινό εχθρό. Ήταν η ληξιαρχική πράξη γεννήσεως της αντιπαράθεσης Ευρώπης-Ασίας, με την Ευρώπη να αποτελεί, για να μην ξεχνάμε τον Πολ Βαλερί, «μια χερσόνησο της Ασίας».

Ο μύθος της Ελένης περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις απαγωγές και πέντε γάμους. Κοριτσάκι άβγαλτο πέφτει θύμα της απαγωγής του Θησέα, συμβολίζοντας τον αρραβώνα της Αθήνας με τη Σπάρτη. Πρόκειται, δηλαδή, για μια αμιγώς ενδοελληνική υπόθεση. Στη δεύτερη απαγωγή, όμως, εμπλέκεται ο «ξένος παράγων» που λέγεται Πάρης και Αλέξανδρος. Αυτός θα την οδηγήσει στην Τροία με όλα τα γνωστά επακόλουθα ‒ αυτά, εννοείται, που αναπτύσσει καταλεπτώς ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Σημειωτέον, ανάμεσα στην πρώτη και δεύτερη απαγωγή έχει μεσολαβήσει ο γάμος της Ελένης με τον Μενέλαο, που αποκαθιστά, μετά το επεισόδιο του Θησέα, την ομοιοστασία της Λακεδαίμονος. Ο μύθος, όμως, παραμένει δισυπόστατος λόγος: αφενός περιγραφικός και αφετέρου ερμηνευτικός των συμβάντων. Μοίρα των μύθων είναι οι παραλλαγές. Οπότε, προϊόντος του χρόνου, αρχίζει να αναπτύσσεται μια εκδοχή, που υποστηρίζεται δύο και πλέον αιώνες μετά τον Όμηρο, από τον Στησίχορο, τον Ηρόδοτο και τον Γοργία, μεταξύ άλλων, και την υιοθετεί ο Ευριπίδης στη δική του Ελένη. Σύμφωνα με αυτήν, η Ελένη ποτέ δεν πήγε στην Τροία. Απήχθη μεν, αλλά όχι από τον θνητό Πάρη, αλλά από τον θεό Ερμή κατόπιν προτροπής της Ήρας για λόγους προσωπικούς. Αυτός δεν τη μετέφερε στο Ίλιον, αλλά στην Αίγυπτο, στη χώρα του φρόνιμου και μάλλον «φιλέλληνα» βασιλιά Πρωτέα. Εκεί πέρασε τα δέκα χρόνια του Τρωικού πολέμου και ζει σήμερα, επτά χρόνια μετά το τέλος του, ενώ θαλασσοδέρνεται ο νόμιμος σύζυγός της, ο Μενέλαος, επιστρέφοντας από την Τροία και προσπαθώντας μάταια να φτάσει στο σπίτι του. Στην Αίγυπτο τον ξεβράζει μαζί με κάποιους συντρόφους του το κύμα. Μαζί του σέρνει μιαν Ελένη, που δεν είναι όμως η πραγματική, αλλά το ομοίωμά της, το είδωλο που πρόσφερε η Ήρα στον Πάρη εξαπατώντας τον. Τώρα όμως στην Αίγυπτο δεν βασιλεύει ο Πρωτέας, που έχει εν τω μεταξύ πεθάνει, αλλά ο γιος του, ο Θεοκλύμενος. Αυτός, φυσικώ τω λόγω, ως αρσενικό, ορέγεται την εξόριστη, πραγματική Ελένη. Είναι τρελά ερωτευμένος μαζί της. Αντίθετα, στην υποτιθέμενη, στην πλασματική Ελένη, αυτήν που φέρνει μαζί του πίσω, δίκην λαφύρου, ο Μενέλαος, έχουν φορτωθεί όλες οι κατάρες και τα αναθέματα Ελλήνων και Τρώων για τον πόλεμο και τα δεινά που επισώρευσε. Όπερ σημαίνει η πραγματική Ελένη είναι αθώα του αίματος.

Στη «δίκη της Ελένης» παίρνει θέση, λοιπόν, ο Ευριπίδης το 412 π.Χ. στην Αθήνα. Στο δικομανές «κλεινόν άστυ», την επαύριο της πανωλεθρίας του αθηναϊκού στόλου στη Σικελία, ο ποιητής, βασιζόμενος και στον αποδεικτικό λόγο του Σικελού ρήτορα-σοφιστή Γοργία, με τίτλο «Ελένης εγκώμιον», που εντυπωσίασε τους Αθηναίους δεκαπέντε χρόνια πριν, επιδίδεται σε ένα σύνθετο εγχείρημα απομάγευσης και διασκέδασης, μέσα σε ένα κλίμα συντριβής, που προοιωνίζεται το λυκόφως του χρυσού αιώνα και της αθηναϊκής δημοκρατίας.

Ο κωμωδιογράφος Κρατίνος, σύγχρονος του Αριστοφάνη και του Ευριπίδη είχε πει κάποτε ότι αυτοί οι δύο «έχουν κοινά συμφέροντα». Το έκανε, υποτίθεται, χάριν αστεϊσμού. Μετά από τις πολλαπλές ενδείξεις που έχουμε για αλληλοκαταπάτηση εδάφους μεταξύ των δύο ποιητών, αυτήν που απαθανατίστηκε με ένα απαρέμφατο, το «ευριπιδαριστοφανίζειν», ας μείνουμε στα ιστορικά δεδομένα. Το 412 π.Χ. παρουσιάζεται η Ελένη και μόλις έναν χρόνο μετά οι Θεσμοφοριάζουσες, όπου ο Αριστοφάνης εμφανίζει ως θεατρικό ήρωα τον συνάδελφό του και συνομιλεί συγκεκριμένα, μέσα από πλήθος παραθέματα, με την Ελένη.

Τραγωδία, λοιπόν, ή κωμωδία; Το ερώτημα έχει οπωσδήποτε φιλολογικό ενδιαφέρον. Η πράξη όμως, των ποιητών, το έργο τους δηλαδή, είναι εδώ για να μας αποδείξει ότι, αν, όπως έλεγε ο Εμμανουήλ Ροΐδης, η κωμωδία δεν είναι συνεχώς και αδιαλείπτως κωμική, έτσι και η τραγωδία μπορεί να είναι τραγική κατ’ εξαίρεσιν, ήγουν τραγικωμωδία: «εἶδος μεικτόν, ἀλλά νόμιμον», όπως θα έλεγε ο Διονύσιος Σολωμός.”

Βασίλης Παπαβασιλείου

Αρχαίο Θέατρο Κουρίου

Παρασκευή, 29 Ιουλίου, 21:00

Σάββατο, 30 Ιουλίου, 21:00

 

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy