Ελπίζουν να συμβάλουν στην ειρήνη

Δύο καλλιτέχνες με ειδικό βάρος. Στην παγκόσμια τέχνη και πολιτισμό. Αλλά και πολιτικό. Η ίδια η ύπαρξή τους, η καλλιτεχνική και προσωπική πορεία, ταυτίστηκε με τους αγώνες των λαών τους, αλλά και με την ελληνοτουρκική φιλία. Η Μαρία Φαραντούρη και ο Ζουλφί Λιβανελί επιστρέφουν στην Κύπρο με πρόσκληση ε/κ και τ/κ συνδικάτων, της ΠΕΟ, DEV-IS, KTAMS, KTOS, KTOEOS, BES, KOOP-SEN, TURK, SEN και της BI-COMMUNAL INITIATIVE UNITED CYPRUS.

Επιστρέφουν για μια συναυλία “συμβολική υπέρ της ειρηνικής συνύπαρξης των Κυπρίων”, όπως σημειώνει η κ. Φαραντούρη στη συνέντευξη που ακολουθεί. “Ίσως και εμείς θα έχουμε με αυτόν τον τρόπο τη δική μας συμβολή στην ειρήνη”, δηλώνει απαντώντας στην ίδια ερώτηση ο κ. Λιβανελί.

Η συναυλία Μαρίας Φαραντούρη – Ζουλφί Λιβανελί εντάσσεται στο πλαίσιο των κινητοποιήσεων που διοργανώνουν κάθε Σεπτέμβριο τα συνδικάτα και σε συνέχεια της εκδήλωσης της 1η Σεπτεμβρίου, μέρα της παγκόσμιας δράσης των συνδικάτων.

Γραπτές και μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου οι ερωτήσεις του ΚΥΠΕ προς τους δύο μεγάλους καλλιτέχνες. Οι απαντήσεις και των δύο, όμως, όπως και οι μουσικές τους ερμηνείες, υπερβαίνουν τα οποιαδήποτε γλωσσικά εμπόδια, διασχίζουν τα σύνορα και γίνονται παγκόσμιες. Γιατί οι λέξεις τους είναι λόγια της αλήθειας τους. Αυθεντικές, πηγαίες, στοχαστικές. Για την τέχνη, την πολιτική, τη σημερινή πραγματικότητα. Οι δύο καλλιτέχνες καταθέτουν καλλιτεχνικούς στοχασμούς, εκφράζουν απόψεις, ενώνουν τις “φωνές και τα τραγούδια” τους σε ένα ακόμα μήνυμα ειρήνης και εκφράζουν τη επιθυμία τους “σε αυτό το όμορφο νησί να ακουστεί η γλώσσα της ειρήνης και να ανοίξει πανιά προς ένα κοινό μέλλον”.

Φαραντούρη και Λιβανελί ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση του Κυπριακού Πρακτορείου Ειδήσεων να απαντήσουν μερικές ερωτήσεις που ήταν οι ίδιες και για τους δυο τους. Γιατί είναι πολλά τα όσα τους ενώνουν.

“Τα τραγούδια μας έχουν μια ιστορία, συμβολίζουν αγώνες για την ειρήνη και τη δημοκρατία. Δεν επεμβαίνουμε στην πολιτική των κυβερνήσεων που εκλέγουν οι λαοί”, λέει η Μαρία Φαραντούρη.

“Ο πολιτισμός άλλωστε είναι μια εκδήλωση ειρήνης και η (ειρήνη) βάση στις πολιτιστικές μου δραστηριότητες. Δεν είναι μόνο για την Τουρκία και την Ελλάδα, προσπαθώ και σε άλλα θέματα όπως Τούρκων – Κούρδων, Τουρκίας – Αρμενίας”, συμπληρώνει ο Ζουλφί Λιβανελί.

Τους απευθύναμε, όμως, και κάποιες ερωτήσεις που απευθύνονταν στον κάθε ένα ξεχωριστά. Επειδή τους δύο καλλιτέχνες ενώνει η μουσική και η δράση τους υπέρ της ειρήνης, αλλά έχουν ο κάθε ένας ξεχωριστά τη δική του πορεία. Στη ζωή και τα μονοπάτια της τέχνης.

Ακολουθεί ολοκληρωμένη η συνέντευξη.

ΕΡ: Αυτή δεν είναι η πρώτη σας κοινή επίσκεψη στην Κύπρο. Τι σας κάνει να επιστρέφετε; Πώς προσλαμβάνετε το νησί, με τη συνεχιζόμενη διαίρεση, και τους ανθρώπους του; Ποιος ο συμβολισμός ή το μήνυμα της ανταπόκρισή σας στην πρόσκληση των ε/κ και τ/κ συνδικάτων για μια τέτοια εκδήλωση στη νεκρή ζώνη;

Μαρία Φαραντούρη: Πράγματι μετά από 12 χρόνια επισκεπτόμαστε πάλι την Κύπρο μαζί με τον Zülfü Livaneli. Είχαμε υποσχεθεί τότε, ότι μια μέρα θα επιστρέψουμε και να που συμβαίνει με την κοινή συναυλία στη “Νεκρή Ζώνη”, που ελπίζουμε να ξαναζωντανέψει. Η συναυλία μας είναι συμβολική υπέρ της ειρηνικής συνύπαρξης των Κυπρίων. Προφανώς εμείς δεν προτείνουμε λύση – αυτό θα το διαπραγματευτούν οι πολιτικοί και θα το αποφασίσουν οι Ελληνοκύπριοι και οι Τουρκοκύπριοι. Εμείς είμαστε καλλιτέχνες και πάνω από τη διαίρεση του νησιού ενώνουμε τις φωνές και τα τραγούδια μας, αφιερωμένα σε όλους τους Κυπρίους. Δεν ξεχνάμε τη μαρτυρική ιστορία της Κύπρου. Το γεγονός ότι μας καλούν τα συνδικάτα των εργαζομένων είναι ενδεικτικό μιας θέλησης και μιας προσπάθειας ομαλής συμβίωσης.

Ζουλφί Λιβανελί: Έχω επισκεφθεί την Κύπρο πολλές φορές. Έχω πολλούς φίλους τουρκικής και ελληνικής καταγωγής (στην Κύπρο). Μια από τις μεγαλύτερες επιθυμίες μου είναι σε αυτό το όμορφο νησί να ακουστεί η γλώσσα της ειρήνης και να ανοίξει πανιά προς ένα κοινό μέλλον, απομακρύνοντας όλα τα προβλήματα. Γιατί τα οδυνηρά γεγονότα που συνέβησαν και οι συνεχιζόμενες εντάσεις δεν είναι προς όφελος κανενός. Νομίζω ότι στη θέση του εθνικισμού πρέπει να προκύψει μια συμβίωση που να βασίζεται στο δίκαιο και στο σεβασμό. Αυτοί που θα αποφασίσουν γι` αυτό είναι μόνο οι Κύπριοι.

Τώρα που άρχισαν ξανά οι διαπραγματεύσεις στο νησί με τρόπο ελπιδοφόρο, ευχαριστούμε πολύ τις συντεχνίες που κάλεσαν εμένα και τη μεγάλη καλλιτέχνη φίλη μου Μαρία Φαραντούρη για να συμβάλουμε στη δημιουργία αυτής της αντίληψης στη βάση των μαζών. Ίσως και εμείς θα έχουμε με αυτόν τον τρόπο τη δική μας συμβολή στην ειρήνη.

ΕΡ: Οι κοινές σας εμφανίσεις σάς έχουν ταυτίσει στις συνειδήσεις πολλών ανθρώπων – που τις μεθερμηνεύουν με όρους πολιτικού αγώνα- με την ελληνοτουρκική φιλία. Θα συμφωνούσατε με αυτό; Και μιλώντας για πολιτική, βλέπετε το πολιτικό τραγούδι, η τέχνη γενικότερα, να έχει ρόλο και λόγο μέσα στις σημερινές συνθήκες;

Μ.Φ.: Με τον Λιβανελί συνεργάζομαι πολλά χρόνια. Έχουμε κάνει συναυλίες στην Ελλάδα, στην Τουρκία, στην Κύπρο, στην Ευρώπη, ακόμη και στη Νέα Υόρκη. Τα τραγούδια μας αγγίζουν τους λαούς και κυρίως τους προοδευτικούς ανθρώπους. Σκοπός της Τέχνης είναι να ενώνει, να εξανθρωπίζει, να φέρνει κοντά τον έναν με τον άλλον.

Τα τραγούδια μας έχουν μια ιστορία, συμβολίζουν αγώνες για την ειρήνη και τη δημοκρατία. Δεν επεμβαίνουμε στην πολιτική των κυβερνήσεων που εκλέγουν οι λαοί.

Ζ.Λ.: Στην ερώτησή σας έχετε πολύ δίκιο, επειδή στις δουλειές μας πάντα μνημονεύεται η ελληνοτουρκική ειρήνη. Υπό αυτή την έννοια, σε κάθε γωνιά της Τουρκίας επιδεικνύεται σεβασμός σε ονόματα όπως του Μίκη Θεοδωράκη και της Μαρίας Φαραντούρη. Αυτό μου το είχε πει και ο συγχωρεμένος φίλος μου Ισμαήλ Τζεμ (πρώην ΥΠΕΞ της Τουρκίας). Όταν έκανε μαζί με τον Γιώργο Παπανδρέου τα βήματα στο δρόμο της ειρήνης με ευχαρίστησε λέγοντας “εμείς περπατούμε στο χαλί που εσείς στρώσατε”. Ο πολιτισμός άλλωστε είναι μια εκδήλωση ειρήνης και η (ειρήνη) βάση στις πολιτιστικές μου δραστηριότητες. Δεν είναι μόνο για την Τουρκία και την Ελλάδα, προσπαθώ και σε άλλα θέματα όπως Τούρκων – Κούρδων, Τουρκίας – Αρμενίας.

ΕΡ: Οι διαφορετικές κουλτούρες και ταυτότητες μπορούν να έχουν θέση στη σύγχρονη Ελλάδα, στη σύγχρονη Τουρκία, στο σύγχρονο κόσμο; Και αυτή η ερώτηση δεν μπορεί παρά να γίνει μέσα από το πρίσμα των όσων σήμερα παρακολουθούμε με τις χιλιάδες πρόσφυγες που κτυπούν την πόρτα του δυτικού κόσμου.

Μ.Φ.: Η Τέχνη πλουτίζεται από τη διαφορετικότητά της. Το διαφορετικό στην Τέχνη σημαίνει επιπλέον γνώση. Σημαίνει γνωριμία και προσέγγιση. Σήμερα οι συνεργασίες μεταξύ των μουσικών του κόσμου είναι πολλές, όπως πολλές είναι και οι μουσικές επιρροές. Προσωπικά, τα τελευταία χρόνια συνεργάστηκα με τον περίφημο Αμερικανό σαξοφωνίστα της τζαζ, Charles Lloyd, σε συναυλίες σ` όλον τον κόσμο. Η συναυλία μας στο Ηρώδειο κυκλοφόρησε σε CD από την ECM. Εκεί εμπεριέχεται και η Ελληνική Σουίτα: ένα πάντρεμα ελληνικού έντεχνου και παραδοσιακού τραγουδιού σε τζαζ απόδοση.

Με την άλλη πλευρά του Αιγαίου έχουμε πολλά κοινά στη λαϊκή μουσική και στα όργανα που χρησιμοποιούνται. Το Βυζαντινό μέλος έχει αφήσει τη σφραγίδα του και την επιρροή του. Μην ξεχνάμε τους Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν το `22 στην Ελλάδα και τους μουσικούς δρόμους που μας δίδαξαν, στο λαϊκό τραγούδι.

Ασφαλώς, σήμερα με τις μετακινήσεις προσφύγων προς το δυτικό κόσμο, θα προστεθούν και θα διαφοροποιηθούν πολλά πράγματα, διότι και οι πρόσφυγες κουβαλούν τα έθιμα τους, την καλλιτεχνική έκφραση και τις παραδόσεις τους. Κάποτε οι Έλληνες κατέκλυσαν την Αμερική και την Αυστραλία και, σήμερα, με την οικονομική κρίση, οι μετακινήσεις των νέων ανθρώπων -κυρίως- είναι μεγάλες.

Ζ.Λ.: Οι κουλτούρες και οι ταυτότητες ίσως είναι πιο σημαντικές από κάθε άλλη φορά επειδή οι μάζες εξεγείρονται ενάντια στο σχέδιο του καπιταλισμού για την ομογενοποίηση του κόσμου, τη διαγραφή των τοπικών χρωμάτων (χαρακτηριστικών) και την καλλιέργεια ατόμων που μόνη τους έγνοια είναι η κατανάλωση. Όσον αυτή η αντίδραση θα αυξάνεται, τόσο τα αφεντικά το μόνο που κάνουν είναι να αυξάνουν τα έξοδα ασφάλειας. Όμως αυτό δεν είναι λύση. Χωρίς να αρθεί η άδικη κατανομή του πλούτου στον κόσμο ούτε οι πρόσφυγες θα μπορούν να εμποδιστούν ούτε όλα τα άλλα οδυνηρά γεγονότα. Το 1975 έγραψα ένα μυθιστόρημα, που μεταφράστηκε και στα ελληνικά, “Μια γάτα, ένας άνθρωπος, ένας θάνατος”. Το μυθιστόρημα εκείνο εξηγούσε προφητικά τα κύματα προσφύγων που θα έρχονταν μετά και σήμερα. Γιατί όλα ήταν ξεκάθαρα.

Ζουλφί Λιβανελί: Σε προβληματικές χώρες δεν μπορείς να είσαι μακριά από την πολιτική
Ο Ζουλφί Λιβανελί είναι μια πολυσήμαντη προσωπικότητα. Πολυμεταφρασμένος και βραβευμένος συγγραφέας, συνθέτης, τραγουδιστής, αρθρογράφος, Πρέσβης Καλής Θέλησης της ΟΥΝΕΣΚΟ, ανεξάρτητος βουλευτής. Στα 20 του χρόνια βρέθηκε στα μπουντρούμια της χούντας στην Τουρκία. Τα πρώτα του τραγούδια απαγορεύτηκαν στην πατρίδα του. Έζησε ως πολιτικός πρόσφυγας στη Σουηδία, τραγούδησε με την Τζοάν Μπαέζ, απέκτησε μια σταθερή σχέση φιλίας με την Μαρία Φαραντούρη και τον Μίκη Θεοδωράκη. Μαζί προσπάθησαν να φέρουν τους δύο λαούς τους κοντά.

Στην ερώτηση πώς συνδυάζει τις διαφορετικές μορφές τέχνης και πώς πιστεύει ότι επιδρά η κάθε μια στους ανθρώπους ή στην εποχή της, ο Ζουλφί Λιβανελί μας παραπέμπει στην αρχαιότητα.

“Πιστεύω ότι μεταξύ των διαφορετικών μορφών τέχνης υπάρχει πολύ κοντινή σχέση, εξάλλου το αντίθετο δεν θα ήταν φυσιολογικό για μένα”, δηλώνει και αφηγείται: “Στην αρχαιότητα Ίωνες και Έλληνες στοχαστές συναντήθηκαν στη Σάμο με καλλιτέχνες για να συζητήσουν τη σχέση μεταξύ των επιστημών τους. Το πιο σημαντικό κοινό συμπέρασμα που βγήκε από τη συζήτηση ήταν: μεταξύ των καλλιτεχνών και των επιστημόνων υπάρχει ένα θεμελιακό δέσιμο”.

Εξάλλου, συνεχίζει, “και ο Αϊνστάιν δεν έλεγε ότι “σε μια σωστή φόρμουλα σίγουρα περιέχεται ένα αισθητικό στοιχείο”; Ο 20ος αιώνας “ήταν μια λάθος εποχή εξειδίκευσης στις επιστήμες κατ` εμένα, αλλά αυτό εγκαταλείφθηκε τώρα. Οι φοιτητές, που αρχίζουν στα πιο αξιοσέβαστα πανεπιστήμια του κόσμου, όποιο κλάδο και αν επιλέξουν, περνούν σίγουρα από μια πολυ-επιστημονική βασική εκπαίδευση. Από τα χρόνια της νεότητάς μου το σύνθημά μου ήταν τα λόγια του μουσικοσυνθέτη Χανς Έισλερ “Αυτός που ξέρει μόνο μουσική, δεν μπορεί να καταλάβει τη μουσική”.

Αναπόφευκτη η ερώτηση προς τον Ζουλφί Λιβανελί ως αγωνιστή της δημοκρατίας, που φυλακίστηκε επί χούντας στην Τουρκία και που διετέλεσε και πολιτικός. Πόσο αυτή η δράση και βιώματα ενέπνευσαν την τέχνη του και πόσο η τέχνη επέδρασε στη διαμόρφωση στάσης απέναντι σε καταστάσεις.

“Η πολιτική δεν είναι κάτι που αγαπώ πολύ, αλλά σε προβληματικές χώρες, όπως τις δικές μας, δεν μπορείς να είσαι μακριά από την πολιτική”, είναι η εξομολογητική απάντησή του. Και προσθέτει: “Ο λαός σ` επιφορτίζει με κάποια καθήκοντα που πρέπει να διεκπεραιώσεις. Άλλωστε, όταν ήμουν νέος δεν ενδιαφέρθηκα εγώ για την πολιτική, αλλά η πολιτική για εμένα. Στα 20 μου μόλις, άρχισα να βρίσκομαι στις στρατιωτικές φυλακές. Σε μια χώρα που δεχόταν πλήγματα από τη χούντα, με την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, με τα βασανιστήρια και τις δικτατορίες, η πολιτική δεν ήταν επιλογή, ήταν καθήκον. Και κρίμα γιατί μάλλον θα συνεχιστεί εφ` όρου ζωής. Γιατί τουλάχιστον στη δική μου χώρα δεν μπορώ να δω σύντομα μια βελτίωση”.

Μαρία Φαραντούρη: Και πάλι το τραγούδι είναι η παρηγοριά μας
Το αηδόνι του αντιδικτατορικού αγώνα της Ελλάδας στο εξωτερικό, η κατ` εξοχήν ερμηνεύτρια του Μίκη Θεοδωράκη, αλλά και συγκλονιστική ερμηνεύτρια τραγουδιών άλλων μεγάλων συνθετών, όπως ο Μάνος Χατζιδάκης, όπως επίσης και ξένων συνθετών, αλλά και του Ζουλφί Λιβανελί. Πολλές οι επιτυχίες, οι στιγμές που δύσκολο να ξεχωρίσει κάποια στην πολύχρονη πορεία της Μαρίας Φαραντούρη. Καλώντας την να ξεχωρίσει ένα τραγούδι, ένα είδος μουσικής ή μια περίοδο, η κ. Φαραντούρη σημειώνει ότι “κάθε στιγμή έχει τη μοναδικότητα της κι ήταν πολλές οι στιγμές που με σφράγισαν όλα αυτά τα χρόνια”.

Και όμως, στη συνέχεια, θυμάται κάποιες σημαδιακές στιγμές. “Τώρα που είμαι στην Κύπρο, θυμάμαι τον καιρό της δικτατορίας που δεν μπορούσα να επιστρέψω στην Ελλάδα και συναντηθήκαμε με τους γονείς μου στην Κύπρο, στα σημερινά κατεχόμενα. Ήταν επί Μακαρίου κι ήταν η τελευταία φορά που είδα ζωντανό τον πατέρα μου. Την Κύπρο, για πολλούς λόγους την έχω στην καρδιά μου. Συγκινούμαι όταν πατώ τα χώματα της”.

Όσο για τις καλλιτεχνικές στιγμές αυτές – δηλώνει το έκδηλο – είναι πολλές, από το Μαουτχάουζεν και το Γελαστό Παιδί μέχρι το Κάντο Χενεράλ.

“Όλα τα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη έχουν μια ιδιαίτερη σφραγίδα μαζί με την υψηλή ποιότητα της ποίησης, με την οποία συνδέονται. Αποτελούν ήδη τη σύγχρονη κουλτούρα μας και την πολιτιστική κληρονομιά που θα μείνει στις επόμενες γενιές”, προσθέτει.

Αναπόφευκτη η επόμενη ερώτηση, στις συνθήκες που βιώνει σήμερα η Ελλάδα, ποια μοίρα και θέση έχει η τέχνη και η μουσική, οι καλλιτέχνες; Οι οικονομικές δυσχέρειες μήπως γίνονται και πνευματικές ή καλλιτεχνικές; Μπορεί να ανθίσει η τέχνη ή μαραίνεται;

“Η Τέχνη και ειδικότερα το τραγούδι πάντα έχει ιδιαίτερη θέση στη ζωή μας. Γίνεται λάβαρο αγώνων, ερωτική έκφραση, ποιητική ανάταση. Με τα νανουρίσματα γεννιόμαστε, με τα μοιρολόγια συντροφεύουμε τους νεκρούς μας”, μας λέει η Μαρία Φαραντούρη.

“Σήμερα, είναι αλήθεια, οι συνθήκες είναι δύσκολες, αντίξοες, αλλά και πάλι το τραγούδι είναι η παρηγοριά μας, εκφράζει την ψυχή μας και τα αισθήματά μας. Ιδιαίτερα σήμερα, πιστεύω στους νέους – είμαι σίγουρη ότι θα βρουν το δρόμο τους στις νέες συνθήκες και θα εκφράσουν τις ελπίδες και τις φιλοδοξίες τους. Πιστεύω ότι διαμέσου του Διαδικτύου έχουν πλουτίσει τις μουσικές γνώσεις τους και με τις ρίζες της παράδοσης μπορούν να κάνουν θαύματα. Τούς το εύχομαι”.

Η μουσική, καταλήγει, “είναι μάνα μας, αστείρευτη και προστάτιδα, επιβιώνει και στις πιο δύσκολες συνθήκες, γιατί είναι άμεση έκφραση συναισθημάτων. Πάντα θα υπάρχει και, ευτυχώς, πάντα θα μας συντροφεύει”.