Ενάντια στη θανατηφόρο λιτότητα: Για το δικαίωμα στην υγεία

Των Δρος Νίκου Τριμικλινιώτη* και Δρος Χρύσανθου (Αθου) Γεωργίου**

Λένε πως το δικαίωμα στην υγεία είναι αναφαίρετο. Πως στο υπέρτατο αγαθό δικαίωμα έχουν όλοι ανεξαιρέτως οι πολίτες. Κι όμως στην Κύπρο οι ασθενείς στερούνται ό,τι πιο πολύτιμο έχουν: Tην πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας, τα καινοτόμα φάρμακα, την ελπίδα τους για αξιοπρεπή ζωή… Οι πολιτικές λιτότητας δεν άφησαν ανεπηρέαστο τον ευαίσθητο τομέα της Υγείας. Το υφιστάμενο σύστημα Υγείας βρίσκεται ένα βήμα πριν την κατάρρευση. Τα κρατικά νοσηλευτήρια εδώ και δύο χρόνια έχουν μπει στον «αναπνευστήρα» και κρατούνται στη ζωή με ημίμετρα και «παυσίπονα» που διαρκούν λίγο… Το ΓεΣΥ, που ενδέχεται να αποτελέσει τη ριζική θεραπεία των προβλημάτων, παραπέμπεται στις ελληνικές καλένδες και την ίδια ώρα η περιβόητη αναδιοργάνωση των νοσοκομείων κατάντησε ένα όραμα που δεν βλέπουμε να παίρνει σάρκα και οστά…

Μπροστά μας διεξάγεται μια επώδυνη σύγκρουση δύο φιλοσοφιών: Η μια θέλει την υγεία ως δημόσιο αγαθό, ενώ η άλλη, που θέλει να καταβροχθίσει την πρώτη, απαιτεί να μετατρέψει την υγεία σε εμπόρευμα.

Στην εποχή της κρίσης, στα ΜΜΕ επικρατεί η άποψη που απεικονίζει το ζήτημα της σχέσης κρίσης και λιτότητας ως μια αυτόματη διαδικασία. Ετσι «εξυπακούονται» ως αυτονόητες δήθεν οι περικοπές στα δημόσια αγαθά, στην Υγεία, στην Παιδεία και γενικά σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες. Η εξίσωση είναι «κρίση = υποβάθμιση υπηρεσιών υγείας».

Κι όμως, η εξίσωση αυτή είναι ψεύτικη. Αποτελεί στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας: Ενώ όντως στον καπιταλισμό όλα τείνουν να εμπορευματοποιούνται, η πολιτική διαχείριση της κρίσης δεν εξυπακούεται λιτότητα. Η λιτότητα αποτελεί συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. Δεν υπάρχει κάποιος αυτοματισμός που θέλει την κρίση να οδηγεί αναπόδραστα στην επιδείνωση της υγείας του λαού. Η λιτότητα δεν είναι μονόδρομος, ιδίως σε σχέση με την υγεία που είναι πολύτιμη. Αυτό καταδεικνύουν οι εμπειρίες χωρών που δοκιμάστηκαν σε περιόδους κρίσης. Είναι η πολιτική της λιτότητας που σκοτώνει κι όχι η κρίση.

Δικαίωμα στην υγεία: Κοινωνικό αγαθό ή εμπόρευμα

Το δίκαιο κατοχυρώνει το αγαθό της υγείας ως θεμελιώδες δικαίωμα. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Υγείας, αυτό περιλαμβάνει τέσσερα στοιχεία:

· Διαθεσιμότητα ενός επαρκούς, λειτουργικού και εύρυθμου συστήματος δημόσιας υγείας και της υγειονομικής περίθαλψης σε σχέση με υποδομές, εγκαταστάσεις, αγαθά και υπηρεσίες, καθώς και τα προγράμματα.

· Προσβασιμότητα: Παροχή υγειονομικών υπηρεσιών που να είναι προσβάσιμες σε όλους. Η προσβασιμότητα έχει τέσσερεις επικαλυπτόμενες διαστάσεις: Η αρχή της μη διάκρισης, η φυσική προσβασιμότητα, η οικονομική προσβασιμότητα (προσιτές τιμές), η πληροφοριακή προσβασιμότητα.

· Αποδοχή: Ολες οι υγειονομικές υπηρεσίες, τα αγαθά και οι υπηρεσίες πρέπει να σέβονται την ιατρική δεοντολογία και να είναι πολιτισμικά κατάλληλες, καθώς και ευαίσθητες στις απαιτήσεις των δύο φύλων και του κύκλου ζωής.

· Ποιότητα: Οι παροχές υγείας, τα αγαθά και οι υπηρεσίες πρέπει να είναι επιστημονικά και ιατρικά κατάλληλες και καλής ποιότητας.

Το δικαίωμα στην υγεία, όπως όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, επιβάλλει στα συμβαλλόμενα κράτη τρεις τύπους υποχρεώσεων.

· Σεβασμός: Αυτό με απλά λόγια σημαίνει να μην παρεμβαίνει με την απόλαυση του δικαιώματος στην υγεία («μη βλάπτειν»).

· Προστασία: Αυτό σημαίνει τη διασφάλιση ότι οι τρίτοι (μη κρατικοί φορείς) δεν παραβιάζουν την απόλαυση του δικαιώματος στην υγεία (π.χ. με τη ρύθμιση των μη κρατικών φορέων).

· Εκπλήρωση: Αυτό σημαίνει τη λήψη θετικών μέτρων για την υλοποίηση του δικαιώματος στην υγεία (π.χ. με τη θέσπιση κατάλληλης νομοθεσίας, των πολιτικών και δημοσιονομικών μέτρων).

SOS: H κατάσταση της Υγείας στην Κύπρο

Η απόσταση ωστόσο ανάμεσα στις διακηρύξεις και την πραγματικότητα είναι τεράστια. Αυτό το βιώνουν οι Κύπριοι σήμερα, στην εποχή της λιτότητας. Οι ασθενείς είναι σε απόγνωση για την κατάσταση στα νοσηλευτήρια. Ακόμα και οι Πρώτες Βοήθειες αδυνατούν να λειτουργήσουν μπροστά στην πίεση. Υπάρχουν μακρές λίστες αναμονής, υποστελέχωση και υποεπένδυση, ελλείψεις αναλωσίμων, φαρμάκων, εργασιακή ανασφάλεια, κακές συνθήκες εργασίας.

Ενδεικτικό της κρίσης στα δημόσια νοσηλευτήρια αποτελεί η άρνηση του Υπουργείου Υγείας να χορηγήσει την αναγκαία θεραπευτική αγωγή στους ασθενείς που υποφέρουν από κατά πλάκας σκλήρυνση. Από το κρατικό συνταγολόγιο της Κύπρου απουσιάζουν τα αναγκαία φάρμακα γιατί είναι, λένε, ακριβά ενώ τα φάρμακα αυτά κυκλοφορούν εδώ και δύο χρόνια στην Ευρώπη. Είναι ακατανόητο πώς τα φάρμακα αυτά έχουν ενταχθεί στο κρατικό συνταγολόγιο της Ελλάδας, της οποίας η οικονομική κατάσταση είναι χειρότερη, και δεν είναι διαθέσιμα στην Κύπρο. Πριν λίγες μέρες ο Παγκύπριος Σύνδεσμος Πολλαπλής Σκλήρυνσης συγκάλεσε δημοσιογραφική διάσκεψη: «Δεν πάει άλλο», τόνισαν, «κανένας δεν μπορεί να παίζει με την υγεία και τη ζωή των ασθενών».

Η κατάσταση στα κρατικά νοσηλευτήρια είναι οριακή. Πολλοί γιατροί και νοσηλευτές εγκαταλείπουν το δημόσιο, γιατί δεν αντέχουν άλλο. Το αδιέξοδο οδηγεί γιατρούς και νοσηλευτές σε δραστικές κινητοποιήσεις και απεργίες. Η κυπριακή κυβέρνηση παραβιάζει σωρεία ευρωπαϊκών οδηγιών σε σχέση με την υγιεινή και την ασφάλεια των ιατρών και των νοσηλευτών (π.χ. παράνομα συνεχόμενα ωράρια). Παράλληλα διακινδυνεύει τις ζωές των ασθενών εξαναγκάζοντας το προσωπικό να εργάζεται σε απαράδεκτες συνθήκες. Ενδεικτική είναι η πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που καταδίκασε την Ελληνική Δημοκρατία ότι δεν τήρησε τις ελάχιστες περιόδους ημερήσιας αναπαύσεως που διαλαμβάνονται στο Κεκτημένο (Οδηγία 2003/88). Οι όροι εργασίας των γιατρών και νοσηλευτών στην Κύπρο είναι πανομοιότυποι.

Τα στοιχεία για το σύστημα υγείας στη χώρα μας δεν είναι καθόλου κολακευτικά:

· Οι δαπάνες υστερούν κατά 30% από το μέσο όρο της ΕΕ (6,9% έναντι 10,7% επί του ΑΕΠ).

· 50% περίπου των συνολικών δαπανών υγείας καταβάλλονται απευθείας από τους ασθενείς.

· Η Κύπρος είναι η δεύτερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης με τις μεγαλύτερες κοινωνικές ανισότητες στην Υγεία.

· Το 60% του πληθυσμού της χώρας αδυνατεί να αντεπεξέλθει αν του συμβεί μια περιπέτεια υγείας (Eurostat 2016).

· Απουσία καθολικής κάλυψης και ισότιμης πρόσβασης σε ποιοτικές υπηρεσίες υγείας. Η Κύπρος είναι η μόνη χώρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης χωρίς γενικό σχέδιο υγείας.

Μέσα σε αυτά τα δεδομένα έρχεται η πολιτική απόφαση για πρόσθετη περικοπή 185 εκ. ευρώ από τον προϋπολογισμό της Υγείας, ενώ οι συνολικές περικοπές αγγίζουν τα 300 εκ. ευρώ. Αυτό ακουμπά τα όρια εγκλήματος. Και τούτο συμβαίνει τη στιγμή που υπάρχει φοβερή υπερφόρτωση του δημοσίου τομέα υγείας, καθώς όλο και περισσότερες μερίδες μεσαίων στρωμάτων φτωχοποιούνται, ενώ οι μισοί συνταξιούχοι ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας.

Είναι αξιοσημείωτο ότι στο μοναδικό «φιλολαϊκό» σημείο του μνημονίου που θεωρεί βιώσιμη και αναγκαία την άμεση εφαρμογή του Γενικού Συστήματος Υγείας (ΓεΣΥ), η κυβέρνηση ακολουθεί παρελκυστική πολιτική. Η μόνη διαπραγμάτευση που έκανε στο μνημόνιο αφορούσε την αναστολή της εφαρμογής ή/και αλλαγή του περιεχομένου του ΓεΣΥ. Επιχειρεί με κάθε τρόπο να μην το εφαρμόσει, όπως έχει σχεδιαστεί, παρά το γεγονός ότι συζητήθηκε και συμφωνήθηκε από όλες τις πολιτικές δυνάμεις και τους κοινωνικούς φορείς.

· Εχει μελετηθεί από κορυφαίους εξειδικευμένους οίκους.

· Εχει γίνει κοστολόγηση και αξιολόγηση της βιωσιμότητάς του με βάση οικονομικές παραδοχές που συμφωνήθηκαν από κυβέρνηση και Τρόικα.

Αντί να εφαρμόσει το ΓεΣΥ, οι Υπουργοί Υγείας εφευρίσκουν διαρκώς προφάσεις για να μεταθέσουν την εφαρμογή του στο απροσδιόριστο μέλλον. Πρώτα επέμεναν στο λεγόμενο «πολυασφαλιστικό», τώρα βρήκαν το «μίνι ΓεΣΥ» και την «αυτονόμηση νοσηλευτηρίων».

Περί «αυτονόμησης» των νοσοκομείων 

Τα περί αυτονόμησης των νοσοκομείων αποτελούν δοκιμασμένη, αλλά και φρικτή παγίδα: Ο θατσερικός πέλεκυς στο Βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας άρχισε ακριβώς με σύνθημα την «αυτονόμηση» και τον «ανταγωνισμό» ως μέρος μιας «υγιούς αγοράς». Πρόκειται όμως για «αυτονόμηση» στη διαχείριση της λιτότητας όπου ό,τι δεν είναι «βιώσιμο» θα περικόπτεται ή θα ανατίθεται σε ιδιώτες (outsourcing). Εισάγεται έτσι η λογική του «ανταγωνισμού» σε έναν τομέα όπου η συνεργασία και ο συντονισμός αποτελούν προϋπόθεση.

Από την άποψη της παροχής του καθολικού δικαιώματος των ασθενών στην υγειονομική περίθαλψη αυτό είναι καταστροφικό: Εξαναγκάζεται έτσι το κάθε νοσηλευτήριο χωριστά να κάνει διαχείριση των πόρων του ανεξάρτητα από τις διαφορετικές ανάγκες. Αν «υπερβεί» τον προϋπολογισμό υποχρεώνεται στην περικοπή αναγκαίων υπηρεσιών. Προσλαμβάνονται διευθυντές που καμιά σχέση έχουν με την υγεία, ή αναγκάζονται γιατροί να μετατραπούν σε «managers» που θέτουν τα «μικροοικονομικά του μικρομάγαζου» πάνω από το καθολικό δικαίωμα στην υγεία των ασθενών.

Ακόμα και από στενά οικονομικής άποψης αυτό είναι εντελώς ασύμφορο, γιατί υπονομεύει τις «οικονομίες κλίμακας», τα πλεονεκτήματα της μαζικής ενιαίας «αγοράς» σε ένα σύστημα υγείας που απαιτεί μαζικές και συνεχείς επενδύσεις, τις συνέργειες και την αποφυγή σπατάλης με επικάλυψη των πόρων. Αποτελεί δηλαδή δόγμα που υπηρετεί όμως μια ιδεολογία και οικονομικά συμφέροντα που θέλουν την ιδιωτικοποίηση της υγείας –έτσι επιχειρούν να κατακρεουργήσουν το ενιαίο Βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας. Τώρα με την ίδια συνταγή επιχειρούν να εμποδίσουν την εφαρμογή του ΓεΣΥ στην Κύπρο, τη μοναδική περίπτωση στην ΕΕ χωρίς Εθνικό Σύστημα Υγείας. Αυτό το μέρος της «εξίσωσης», βέβαια, δεν αναδεικνύεται.

«Ξεπάγωμα» θέσεων

Πρόσφατα, κάτω από την πίεση των συνδικαλιστών, αλλά και σε μια προεκλογική κίνηση εντυπωσιασμού, ο Υπουργός Οικονομικών αποφάσισε, χωρίς καν να ενημερώσει τον Υπουργό Υγείας, να «ξεπαγώσει» μερικές θέσεις εργασίας.

· Οι θέσεις αυτές είναι ελάχιστες σε σχέση με τις αυξανόμενες ανάγκες.

· Απλώς εφαρμόζει (μερικώς) αυτό που υποχρεούται: Το ευρωπαϊκό κεκτημένο προνοεί τη μετατροπή των συμβάσεων ορισμένου χρόνου σε συμβάσεις αορίστου χρόνου. Υπάρχει εξάλλου σχετική απόφαση του Δικαστηρίου Εργατικών Διαφορών από τον περασμένο Ιούνιο.

Ακόμα και η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας υποδεικνύει πως η άμεση εφαρμογή του ΓεΣΥ αποτελεί αδήριτη ανάγκη. Ο Ολλανδός εμπειρογνώμονας που όρισε η κυβέρνηση και η Τρόικα θεωρεί ασύμφορο το να εισαχθούν ιδιωτικές ασφάλειες στο ΓεΣΥ, όπως προνοούσε το πολύκροτο «πολυασφαλιστικό». Τέλος, η μελέτη για την Κύπρο που υιοθέτησε το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υποδεικνύει σαφείς παραβιάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων στον τομέα της Υγείας σαν αποτέλεσμα των πολιτικών λιτότητας.

Χώρες υπό κρίση: Η λιτότητα σκοτώνει

Η εμπειρία άλλων χωρών που δοκιμάστηκαν σε περιόδους κρίσης είναι πολύτιμη. Η καλύτερη σύγκριση όμως είναι ανάμεσα σε δύο μικρές χώρες της περιφέρειας της Ευρώπης που υπέφεραν από την ίδια κρίση, αλλά ακολούθησαν διαμετρικά αντίθετες πορείες στη διαχείριση της κρίσης: την Ισλανδία και την Ελλάδα.

· Ισλανδία: Παρά το ότι η κρίση αυτή υπήρξε η σοβαρότερη στην ιστορία της χώρας, η Ισλανδία επέλεξε αντί να κάνει περικοπές και λιτότητα στην Υγεία, να ενισχύσει το κράτος πρόνοιας και να αυξήσει τις δαπάνες (στεγαστικά επιδόματα, συντάξεις, στήριξη ευάλωτων ομάδων και δημόσια υγεία) για να αντεπεξέλθει ο πληθυσμός στις δύσκολες συνθήκες. Συνέπειες: Δεν είχε αύξηση της θνησιμότητας ή επιδείνωση της υγείας των πολιτών.

· Ελλάδα: Η χώρα υπήρξε το πειραματόζωο των νεοφιλελεύθερων πολιτικών λιτότητας καθώς εφαρμόστηκαν δρακόντειες περικοπές που οδήγησαν στη διάλυση του ισχνού και στρεβλού κράτους πρόνοιας της. Συνέπειες:

– 52% αύξηση του HIV/Aids

– Διπλασιασμός των αυτοκτονιών

– Μαζική αύξηση ανθρωποκτονιών

– Επιστροφή της μαλάριας και γενική επιδείνωση της υγείας των φτωχότερων λαϊκών στρωμάτων.

Παρόμοια παραδείγματα βρίσκουμε σε άλλες περιπτώσεις. Η Σουηδία τη δεκαετία του 1990 είχε περάσει μια περίοδο οικονομικής ύφεσης που θεωρήθηκε χειρότερη από αυτήν του 1930. Κι όμως δεν είχε τα γνωστά που συνδέονται με κρίσεις: Ούτε αύξηση αυτοκτονιών ή θανάτων που σχετίζονται με το αλκοόλ ούτε και επιδείνωση της υγείας υπήρξε. Το ίδιο συνέβηκε στη Νορβηγία και στον Καναδά, σε αντίθεση με τη Βρετανία, τις ΗΠΑ και την Ιταλία. Στις ΗΠΑ οι αυτοκτονίες το 1999 ήταν 1.050, το 2010 ήταν 4.500. Στην Ιταλία το 2001 ήταν 200, το 2010 υπερδιπλασιάστηκαν στις 500. Στη Βρετανία μία από τις πρωτοπόρες χώρες στην εισαγωγή του ΕΣΥ, η κρίση στο σύστημα δημόσιας υγειονομικής παροχής όλο χειροτερεύει με τις πολιτικές των Συντηρητικών για εισαγωγή ανταγωνισμού, αυτονόμησης και δραστικών περικοπών. Γιατροί, κοινωνικοί επιστήμονες και ειδικοί εκπέμπουν SOS.

Η ανισότητα στην κατανομή των υπηρεσιών στον τομέα της Υγείας έχει τρομερές κοινωνικές συνέπειες. Παρά το ότι υπάρχει το θεμελιώδες δικαίωμα στην υγειονομική περίθαλψη και φροντίδα, η άνιση και κοινωνικά άδικη κατανομή του αποτελεί γνώρισμα των καπιταλιστικών κοινωνιών παρά τις διαφοροποιήσεις κατά χώρα και περιφέρεια. Οι υγειονομικές ανισότητες έχουν ταξικό, εθνοτικό και έμφυλο πρόσημο: Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το ποσοστό θανάτων του φτωχότερου 20% του πληθυσμού είναι 1,5 με 2,5 φορές πιο υψηλό από αυτό του εισοδηματικά πλουσιότερου 20%. Το ίδιο ισχύει με το προσδόκιμο ζωής. Είναι διπλάσια η πιθανότητα να πεθάνουν πριν συνταξιοδοτηθούν όσοι εργάτες εργάζονται υπό αντίξοες συνθήκες σε σύγκριση με όσους έχουν ευνοϊκότερες συνθήκες εργασίας κτλ. Οι δε πολιτικές λιτότητας οξύνουν τις κοινωνικές αντιθέσεις, βαθαίνουν και επιδεινώνουν τις ανισότητες και πολώνουν όλο και περισσότερο τις κοινωνίες.

Για την υπεράσπιση της κοινωνίας: Ενάντια στη θανατηφόρο λιτότητα

«Πολιτικοποιήθηκα λόγω του Αids», μας είπε πριν μια δεκαετία μια ακτιβίστρια στη Νότιο Αφρική. Ξαφνιαστήκαμε τότε γιατί κάναμε τη σύγκριση με την Κύπρο και την Ευρώπη. Τότε φαινόταν τόσο απόμακρο και απίθανο για τη Γηραιά Ηπειρο να πολιτικοποιηθεί, και κυρίως να κινητοποιηθεί σε σχέση με θέματα υγείας -κι ας είχαν γίνει στο παρελθόν μεγαλειώδεις κινητοποιήσεις για θέματα υγείας στις πλείστες ευρωπαϊκές χώρες. Η μακρά νεοφιλελεύθερη αντεπανάσταση που είχε αφενός επιφέρει απανωτές ήττες των εργατικών κινημάτων, κι αφετέρου είχε εξαγοράσει τα μεσαία ή μικροαστικά στρώματα, καθιστούσε παρόμοια φαινόμενα πολιτικοποίησης κάπως απίθανα. Κι όμως ήρθαν τα πάνω κάτω.

Η χώρα μας δεν είναι αυτή που ξέραμε, ή που νομίζαμε ότι ξέραμε. Το σύστημα δημόσιας υγείας νοσεί, ενώ το δικαίωμα στη ζωή δοκιμάζεται καθημερινά στα δημόσια νοσηλευτήρια. Κρίση -και- λιτότητα απειλούν να αποτελειώσουν το ισχνό σύστημα υγειονομικής παροχής στην Κύπρο.

Οφείλουμε λοιπόν να υπερασπιστούμε την υγεία κόντρα στην αδηφάγο λογική της λιτότητας, που σκοτώνει ζωές, τα όνειρα και τον πολιτισμό. Μόνο έτσι θα υπερασπιστούμε την κοινωνία.

*Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, Barrister at law

**Χειρουργός, Hon. Επίκουρος καθηγητής Χειρουργικής, St George´s University of London Medical School, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας