Ένας αιρετικός ποιητής

Ανοιχτός ορίζοντας/ Ορίζοντας

Ένας αιρετικός ποιητής

Ι. Ο Ηλίας Κωνσταντίνου (1957-1995) εμφανίστηκε στον χώρο της ποίησης κατά τη δεκαετία του 1980, μέσα από τον κύκλο του περιοδικού Η Άμαξα, το οποίο έβγαινε στη Λεμεσό στα χρόνια 1983- 1989 από τους Μάριο Αγαθοκλέους, Κώστα Μακρίδη και Χριστάκη Κ. Μελίδη. Για μια πρώτη γνωριμία με το πρόσωπο του ποιητή, αξίζει τον κόπο να μεταφέρουμε εδώ το αυτοβιογραφικό σημείωμα που περιλήφθηκε στην τρίτη, πιο καλαίσθητη και ίσως πιο ώριμη ποιητική συλλογή του με τον τίτλο Κυπριακές ηθογραφίες (1991):

Εγεννήθηκε στη Λεμεσό το 1957. Έζησε έξω από την πόλη, δίπλα στη θάλασσα, ώς το 1972. Από τότε μέχρι το 1982 έζησε στο Λονδίνο όπου εσπούδασε, χωρίς την απαιτούμενη διάθεση, με αποτέλεσμα ένα δίπλωμα ανθρωπιστικών σπουδών και μια ιδιαιτερότητα στο θέατρο. Το 1976 ερωτεύτηκε καθοριστικά. Μετά τις σπουδές του έκαμε διάφορες δουλειές – η πλέον σημαντική, φωτιστής σε δισκοθήκη. Έγραψε γύρω στα 30 ποιήματα στα αγγλικά. Από το 1982 έκαμε πολλές φορές τη διαδρομή Λεμεσού – Αθηνών, για να επανεγκατασταθεί στη Λεμεσό τον Φεβρουάριο του 1984. Από τότε ζει κοντά στο κέντρο της πόλης. Τα τελευταία τρία χρόνια εργάζεται ως βιβλιοπώλης. Εξακολουθεί να γράφει ποιήματα.

Ήδη στο συνοπτικό αυτό σημείωμα αποτυπώνεται η λοξή, απομυθοποιητική ή και αυτοσαρκαστική ματιά του ποιητή. Από τις πληροφορίες που δίνονται εδώ κρατάμε την εγκατάστασή του στο Λονδίνο για δέκα χρόνια, από το 1972 ώς το 1982, από τα 15 ώς τα 25 του χρόνια, δηλαδή στην πιο κρίσιμη ίσως περίοδο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του· την εξοικείωσή του με την αγγλική γλώσσα και [ 162 ] παιδεία· το ενδιαφέρον του για τις ανθρωπιστικές επιστήμες και ειδικά το θέατρο, έστω και αν δεν αφοσιώθηκε στις σπουδές του· τον καθοριστικό ρόλο του έρωτα στη ζωή του· τη συγγραφή τριάντα ποιημάτων στα αγγλικά·¹ τις μετακινήσεις του ανάμεσα στη Λεμεσό και την Αθήνα στα χρόνια 1982-1984· την ενασχόλησή του με διάφορα επαγγέλματα, για να καταλήξει να γίνει βιβλιοπώλης κατά τα έξι τελευταία χρόνια της ζωής του: Το 1988 ίδρυσε στη Λεμεσό το βιβλιοπωλείο «Αμοργός»· η ονομασία του παραπέμπει, βέβαια, στο ομώνυμο ποιητικό έργο του Νίκου Γκάτσου, τον οποίο εκτιμούσε πολύ. Η «Αμοργός», εκτός από ενημερωμένο βιβλιοπωλείο, λειτούργησε και ως εντευκτήριο για ανθρώπους των γραμμάτων και φίλους της λογοτεχνίας.

Πολύτιμες πληροφορίες για τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του Ηλία Κωνσταντίνου δίνει ο Κώστας Μαρκίδης σε κείμενό του που διαβάστηκε στη μπουάτ «Υδροχόος» της Λεμεσού στις 31.5.1995, τρεις μήνες ύστερα από τον πρόωρο θάνατο του ποιητή. Και από τη μαρτυρία αυτή και από άλλες γραπτές ή προφορικές πληροφορίες (λ.χ. των Μάριου Αγαθοκλέους, Κώστα Γεωργίου, Παντελή Γεωργίου, Βαλεντίνου Ιωσήφ, Ανδρέα Καραγιάν, Μάριου Κυριάκου, Χρίστου Μελίδη, Αντιγόνης Σολομωνίδου-Δρουσιώτου, Γιώργου Συκοπετρίτη, Έλενας Τουμαζή κ.ά.) προκύπτει ότι ο ποιητής ήταν μια ανήσυχη και παθιασμένη προσωπικότητα, που υπηρέτησε με ήθος και συνέπεια την τέχνη του: Ανάμεσα σ’ άλλα, λειτούργησε πρόσκαιρα πειρατικό ραδιοσταθμό στη Λεμεσό, ενώ συμμετείχε σε ποιητικές βραδιές και σε ποικίλες συζητήσεις για λογοτεχνικά και άλλα θέματα.

Όπως δείχνουν τα πράγματα, η ποίηση του Ηλία Κωνσταντίνου πέρασε μάλλον απαρατήρητη όσο ζούσε ο ποιητής (την πρόσεξαν μερικοί φίλοι του, κυρίως από τον κύκλο της Άμαξας). Μόνο δύο βιβλιοκριτικές δημοσιεύτηκαν, που αφορούν τις Κυπριακές ηθογραφίες. Προφανώς η αιρετική και προκλητική ποίησή του, στην οποία υπάρχουν ευδιάκριτες (και μάλιστα αθυρόστομες) αναφορές σε ομοφυλοφιλικές ερωτικές – σεξουαλικές επαφές, δεν θα μπορούσε να γίνει εύκολα αποδεκτή στην Κύπρο του 1980 ή του 1990, ούτε θα μπορούσε να τιμηθεί με κάποιο κρατικό λογοτεχνικό βραβείο! Επίσης, η ασθένεια [ 163 ] του ποιητή από HIV, που οδήγησε στον πρόωρο θάνατό του, ενδέχεται να λειτούργησε αρνητικά στην κριτική υποδοχή της ποίησής του. Μόνο ύστερα από τον θάνατό του δημοσιεύτηκαν ορισμένα κείμενα, που προέρχονται κυρίως από το φιλικό του περιβάλλον, κυρίως από τον κύκλο της Άμαξας, αργότερα και από μερικούς άλλους (βλ. Βιβλιογραφία). Θα λέγαμε ότι η ποίησή του περιθωριοποιήθηκε και παρέμεινε στην αφάνεια ώς τις μέρες μας. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στην Κύπρο είναι μάλλον άγνωστη. Ποιήματά του δεν περιλήφθηκαν σε Ανθολογίες νεοελληνικής ποίησης· μόνο ένα ποίημά του υπάρχει στην Ανθολογία κυπρίων ποιητών των Σ. Βαρνάβα και Σ. Σκαρτσή.

Ήδη ο Ηλίας Κωνσταντίνου χαρακτηρίστηκε «καταραμένος» και «αναρχικός» ποιητής (Κώστας Μακρίδης², Παντελής Γεωργίου³), ενώ ο Μάριος Κυριάκου, στην πιο ουσιαστική προσέγγιση για την ποίησή του, παρατήρησε πιο συνολικά: «Προσωπικότητα αντιθετική, βαθύτατα ευγενική και αυθάδης, δαιμονική και στωική, προκλητική και συγκαταβατική, κοινωνική στην αγορά των ιδεών αλλά απροκάλυπτα πολεμική, άνθος του κακού και παρουσία έντονα διαλογική και γενεσιουργός, άλλοτε κοινωνικός ακτιβιστής και άλλοτε ταπεινός αλλά ευφάνταστος βιβλιοπώλης μα πρωτίστως και πάντα αγωνιώδης ποιητής».⁴ Επίσης, ο Κώστας Γεωργίου σχολίασε ότι «Η ποίηση του Ηλία Κωνσταντίνου έχει ύφος. Γιατί είναι έντιμη τόσο στη λέξη όσο και στην έννοια. Το ύφος είναι το αντίθετο της έπαρσης. Η ποίηση του Ηλία Κωνσταντίνου, αν και μόνη, κατάμονη, δεν επαίρεται. Αγρυπνά – σφυρηλατείται. Η αυθεντικότητα, η εντιμότητα και η καθαρότητα σφυρηλάτησαν στο ποιητικό του έργο μια μορφή – ένα ύφος αποκαλυπτικά βιβλικό».⁵

Η Αντιγόνη Δρουσιώτου, η οποία γνώρισε από κοντά τον Ηλία Κωνσταντίνου, είναι η πρώτη που αποφάσισε (ή τόλμησε) να ασχοληθεί με την ποίησή του. Με αφορμή τις Κυπριακές ηθογραφίες παρατήρησε βάσιμα ότι «η κύρια αγωνία της συλλογής είναι, όσο μεγαλόστομο κι αν ακούγεται, να βοηθήσει όσο μπορεί για να σωθεί ο τόπος»· και ότι «για να σωθούμε πρέπει να γίνει μια θυσία. Πρέπει να δώσουμε κάτι απόλυτα δικό μας, κομμάτι του εαυτού μας».⁶ Όπως [ 164 ] θα δούμε παρακάτω, τόσο το οραματικό στοιχείο όσο και οι παρεμβάσεις στα κοινωνικά και πολιτικά πράγματα της Κύπρου αποτελούν βασικά συστατικά της ώριμης ποίησής του. Στη συνέχεια ο Ελλαδίτης (μόνιμος κάτοικος Κύπρου) Δημήτρης Γκότσης αναγνώρισε καταβολές από την ποίηση του Κυρ. Χαραλαμπίδη, του Τ. Παπατσώνη και του Τ. Σινόπουλου, αλλά και από τους Σολωμό, Καρυωτάκη και Σεφέρη. Επίσης, μίλησε για «σωματική» ποίηση και σχολίασε ότι «ο απόλυτα προσωπικός συνδυασμός των λέξεων, αυτή η νέα σύνδεση των νοηματικών και βιωματικών τους φορτίων» αποτελεί το πιο ποιοτικό στοιχείο της συλλογής: «Φωτεινό λοιπόν το αποτέλεσμα. Και οτιδήποτε σκοτεινό, σκανδαλιστικό ή και βλάσφημο (για την αίσθηση κάποιων) αναφέρεται, κρατιέται μέσα στο λόγο του Η. Κ. με συμπάθεια και λυτρωτική πρόθεση και δεν ρίχνει σκιές. Αισιόδοξο επομένως το τελικό αποτέλεσμα, παρόλο που το θέμα της συλλογής θα παρέσυρε πολλούς σε σκότη και καταθλίψεις».⁷

Απόσπασμα από το κείμενο του Λευτέρη Παπαλεοντίου, στο: Ηλίας Κωνσταντίνου, Ποιήματα, Επιμέλεια – Επιλεγόμενα Λευτέρης Παπαλεοντίου, Εκδόσεις Βακχικόν 2020  

1. Ο Κώστας Γεωργίου είχε υπόψη του τα ποιήματα αυτά και έγραψε ότι: «Ένας σημαντικός αριθμός εξαίρετων ποιημάτων στην αγγλική γλώσσα (ξεκίνησε να γράφει στα αγγλικά) αποδεικνύει ότι η οποιαδήποτε υφολογική “δυσκολία” ή γλωσσική του ακαμψία, στα ελληνικά του ποιήματα, δεν είναι άλλο παρά αισθητική επιλογή και αποτέλεσμα ενός υψηλά ανεπτυγμένου γλωσσικού αισθητηρίου που είχε ο ποιητής σαν τέλεια δίγλωσσο άτομο»: Διαδρομές 52 (16-30.6.1995) 12. Δεν γνωρίζουμε αν δημοσιεύτηκαν ποτέ δείγματα από τα αγγλόγλωσσα (μάλλον νεανικά) ποιήματα του Ηλία Κωνσταντίνου.

2. Κώστας Μακρίδης, Διαδρομές 52 (16-30.6.1995) 7-9.

3. Παντελής Γεωργίου, Η κυπριακή λογοτεχνία μετά το 1974, Πρακτικά Συνεδρίου-13 Μαρτίου 2010, Λεμεσός, Εταιρεία Λογοτεχνών Λεμεσού Βασίλης Μιχαηλίδης, 2015, σσ. 75-84. Αναδημοσιεύτηκε στο περ. Straw Dogs 3 (Ιούν. 2013).

4. Μάριος Κυριάκου, Straw Dogs 3 (Ιούν. 2013).

5. Κώστας Γεωργίου, Διαδρομές 52 (16-30.6.1995) 10-12.

6. Αντιγόνη Δρουσιώτου, Ο Φιλελεύθερος, 16.1.1992.

7. Δημήτρης Γκότσης, Νέα Εποχή 220 (1993) 67-69

Δεύτερο ρήμα

Εγεννήθηκα στη Λεμεσό

επέρασα ’πού το Λονδίνο με ταχύτητα φωτός

ερωτεύτηκα στο Παρίσι

εχώρισα στο Βερολίνο

εγόρασα βεντάλιες στη Μαδρίτη

εβάφτηκα στη Ρώμη

έγινα στήλη άλατος στην Αθήνα

έμεινα μόνος μου στα Τίρανα

εβαρήθηκα στη Σόφια

άθθησα στην Πράγα

αυτοκτόνησα πλουσιοπάροχα στη Στοκχόλμη

εκουρεύτηκα πρώτον νούμερο στη Χάγη

εσκότωσα ειρηνικά στη Ζυρίχη

’εν επήα στην Άγκυρα

επέρασα ’πού τη Βιέννη με ταχύτητα σκότους

αψιουρίστηκα στη Λευκωσία

εκολύμπησα τη Μεσόγειο, τον Ατλαντικό

εδέραν με στη Γουάσινγκτον

άγιασα στη Μόσχα

ετσιρίλλησα στο Πεκίνο

αιωρούμουν χέζοντας στο Δελχί

επερπάτησα ασώματος στο Τόκιο

είπα «ναι Δαλάι Λάμα αγαπώ σε παράφορα» στη Λάσα

έπλυννα παράθυρα στην παλιά Χανόι

ζέστη ζέστη – έπινα Κόκα-κόλα παντού.

 

Πρόσεχε.

 

Είδα τα άστρα στην Τεχεράνη

επότισά τα Κόκα-κόλα.

 

Εμιτσοκάμμυσα στο Τελ Αβίβ

είδαν με στο Κάιρο

επαντρεύτηκα ένα περίστροφο στο Χαρτούμ

επυροβόλησα στην Αδδίς Αμπέμπα.

Λόγω πολέμου αναγκάστηκα να μείνω τζαμαί

για διάστημα δέκα γραμμών.

Μίση παλιά

ακίνητα βοηθούμενα ’πού άψητα συμφέροντα

ζέστη ζέστη τζέλλι με γαίμαν για δροσιά πόλεμος ή

αυτοκινητιστικό ράλλι – μα ’εν εβαρεθήκασιν ακόμα;

Εγεννήθηκα σκούλουκος – όπου πάω

πάω για να τους φάω – έτσι συγχωρώ –

αλλά κατατρέχουν με πιάννω τα σάλια μου

πάω αλλού.

Έμαθα να πολεμώ στην Βηρυτό

να κολυμπώ στη Δαμασκό

να βλέπω όνειρα στη Βαγδάτη.

Έμαθα να μιλώ στη Λεμεσό

να φιλώ στη Λεμεσό

έγινα εθνικός στο μεταξύ

μυστικός στο μεταξύ

 

– με το κρέας μου σοβαρό, συναίσθητο

κάμνω αστεία με τις πόλεις του κόσμου.