«Φεύγουν» οι τεχνίτες, υποχωρεί η λαϊκή παράδοση

• Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας: Λιγοστοί οι γνώστες της βούρκας και της βράκας

Της Αντωνίας Λαμπράκη

Η διάσωση και η ανάδειξη του θησαυρού της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε τόπου αποτελεί κεφάλαιο μείζονος σημασίας. Η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας επιτελεί έναν ιδιαίτερης σημασίας ρόλο, της διαφύλαξης και της αναβίωσης της πολιτιστικής κληρονομιάς μας και συνάμα της ανάπτυξης και προβολής της εντός και εκτός Κύπρου.

«Ο ρόλος μας δεν περιορίζεται στην πώληση λευκαρίτικων, φοιθκιώτικων υφαντών και τσέστων», αναφέρει στην «Κυριακάτικη Χαραυγή» ο Φίλιππος Χριστοφή, προϊστάμενος της Υπηρεσίας Κυπριακής Χειροτεχνίας. «Είναι πολυεπίπεδος και κατά την εκτίμησή μου χρήζει κάποιας αναθεώρησης το πλαίσιο λειτουργίας της Υπηρεσίας, ώστε να καταστεί περισσότερο ευέλικτο και να δύναται αποτελεσματικότερα να ανταποκριθεί στις ιδιαιτερότητες του πεδίου δραστηριοποίησής της και να συμβάλει στη διαφύλαξη του πλούτου της ιστορίας και της παράδοσής μας», σημειώνει.

Κάλεσμα προς ιδιώτες τεχνίτες παραδοσιακών χειροτεχνημάτων όπως υποστηρίξουν το έργο της Υπηρεσίας Κυπριακής Χειροτεχνίας μεταδίδοντας την πολύχρονη εμπειρία τους σε νεότερους, απευθύνει ο προϊστάμενος της Υπηρεσίας, επισημαίνοντας ότι τέχνες και τεχνικές κατασκευής κινδυνεύουν με εξαφάνιση. «Γερνούν οι τεχνίτες μας, χάνεται η γνώση και η εμπειρία, δεν μεταβιβάζονται σε νεότερους. Να φανταστείτε ότι η βούρκα, που ήταν σήμα κατατεθέν, μέρος της καθημερινότητας του Κύπριου αγρότη, πλέον η Υπηρεσία δεν διαθέτει τεχνίτη αυτού του είδους και υποχρεωθήκαμε σε προσωρινό κλείσιμο του εργαστηρίου δερματοτεχνίας», ανέφερε ο κ. Χριστοφή.

Επίσης, η Υπηρεσία δεν διαθέτει τεχνίτες κατασκευής κυπριακών φορεσιών με τις διάφορες παραλλαγές τους, έτσι προχώρησε στο προσωρινό κλείσιμο του εργαστηρίου ενδυματολογίας. «Φανταστείτε ότι οι τεχνίτες κατασκευής της βράκας είναι μετρημένοι στα δάκτυλα του χεριού και σχεδόν όλοι κάποιας ηλικίας. Διατηρούμε συνεργασίες με κάποιους από αυτούς, το θέμα είναι να μη χαθεί η παράδοση ραψίματος της κυπριακής βράκας».

Δυστυχώς, υπάρχουν είδη λαϊκής τέχνης και τεχνικές κατασκευές που χάθηκαν, όπως για παράδειγμα τα κοιλανιώτικα γυναικεία σταμπωτά μαντίλια με τα ιδιαίτερα μοτίβα, αφού πλέον δεν υπάρχει εν ζωή τεχνίτης.

Η συντριπτική πλειοψηφία των εξαιρετικών χειροτεχνημάτων που βρίσκεται στις προθήκες των τριών καταστημάτων της Υπηρεσίας Κυπριακής Χειροτεχνίας (Λευκωσία, Λεμεσός, Πάφος) είναι αποτέλεσμα πολυήμερης και κοπιαστικής δουλειάς των 23 τεχνιτών στα εργαστήρια. Ο αριθμός των τακτικών τεχνιτών της Υπηρεσίας βρίσκεται σε καθοδική πορεία και μολονότι υπάρχει ενδιαφέρον από νέα παιδιά, με ακαδημαϊκές σπουδές σε θέματα τέχνης και σχεδιασμού μόδας, πρόθυμα να εκπαιδευτούν στα εργαστήρια, εντούτοις οι προσλήψεις σκαλώνουν στην πολιτική παγώματος. Ενδεικτικό της σημασίας που αποδίδει η κυβέρνηση στη διατήρηση και αναβίωση της κυπριακής παράδοσης είναι η συμπερίληψη μόλις τριών θέσεων για τεχνίτες στον προϋπολογισμό του 2019, όταν οι κενές ξεπερνούν τις 10.

«Η εμπειρία κτίζεται μέσα από την καθημερινή και συστηματική τριβή με τις παραδοσιακές ύλες και τεχνικές. Καλά τα ακαδημαϊκά προσόντα, αλλά η διδαχή από τεχνίτες είναι πλούτος», σημειώνει ο κ. Χριστοφή, καταθέτοντας την απαρέσκειά του γιατί «τεχνίτες ιδιώτες παρουσιάζονται απρόθυμοι να μοιραστούν την εμπειρία τους, έτσι χάνεται τεχνογνωσία και σταδιακά ο πλούτος της παράδοσής μας».

Η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας διατηρεί συνεργασία με περίπου 100 τεχνίτες χειροτεχνημάτων από τον ιδιωτικό τομέα. «Έχουμε τεχνίτες αργαλειού, κεντήστρες, αγγειοπλάστες, μεταλλοτεχνίτες και ράπτριες κυπριακής στολής», λέει ο κ. Χριστοφή, εξηγώντας ότι οι αγορές γίνονται στη βάση καθορισμένων ποιοτικών κριτηρίων και τιμολόγησης, αφού τύχουν αξιολόγησης από ειδική επιτροπή.

«Οι πολύ χαμηλές τιμές που πληρώνουμε για χειροποίητα έργα λειτουργούν ανασταλτικά στην προσέλκυση ιδιωτών τεχνιτών», σημειώνει ο κ. Χριστοφή, υποδεικνύοντας ότι «πρέπει να επανεξεταστεί η τιμολόγηση, τουλάχιστον, για τα κεντήματα και τα υφαντά που έχουν τον μεγαλύτερο βαθμό δυσκολίας».

Υποχωρεί η τουριστική ροή και η αιτία είναι γνωστή

Το άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας αφορά στη συνεχή καθοδική πορεία των τουριστικών επισκέψεων. Σχεδόν μισό αιώνα μετά την τουρκική εισβολή, οι τουριστικοί πράκτορες προκρίνουν τις επισκέψεις στα κατεχόμενα.

«Ανατρέχοντας πίσω μία δεκαετία, η Υπηρεσία υποδεχόταν ημερησίως 8-10 λεωφορεία με τουρίστες, οι οποίοι αποτελούσαν σταθερή πελατεία, αλλά τα τελευταία χρόνια, με την οικονομική κρίση, οι πράκτορες έστρεψαν την προσοχή τους στα κατεχόμενα μέρη μας, όπου διοργανώνουν επισκέψεις και ξεναγήσεις και εμείς παρακολουθούμε την υποχώρηση της τουριστικής ροής στις 10.000-14.000 άτομα ετησίως», λέει ο προϊστάμενος της Υπηρεσίας.

Όσον αφορά την ποιότητα των αντικειμένων, ο κ. Χριστοφή δηλώνει ότι «τα αγγεία, οι τσέστοι και τα καλάθια είναι κατά πολύ φθηνότερα από τα χειροτεχνήματα που εμείς κατασκευάζουμε, όμως τόσο από άποψη ποιότητας, πρώτης ύλης, όσο και τεχνικής, πόρρω απέχουν από το παραδοσιακό χειροτέχνημα».

Εκτιμητές του παραδοσιακού έργου

Ενθαρρυντική είναι η σχετική αύξηση της ροής μεμονωμένων τουριστών, εκτιμητών του αυθεντικού παραδοσιακού, οι οποίοι αφήνουν καλά λεφτά στο ταμείο της Υπηρεσίας.

Ο κ. Χριστοφή αναφέρθηκε σε πρόσφατες πωλήσεις σε Κινέζο, ο οποίος ενθουσιάστηκε με τα ψηφιδωτά και παρήγγειλε έργο αξίας €1.000.

Σε άλλη περίπτωση, Αμερικανός τουρίστας παρήγγειλε σκαλιστό μπαούλο αξίας €1.000.

Εκτιμητές του παραδοσιακού είναι και Κύπριοι της παροικίας. Συμπατριώτισσά μας παρήγγειλε ψηφιδωτά αξίας €1.500.

«Οι καλύτεροι πελάτες μας, οι οποίοι εκτιμούν την τέχνη του παραδοσιακού, είναι οι συμπολίτες μας, οι οποίοι αναδεικνύουν πρώτα σε πωλήσεις τα αγγεία και τα μοναδικά ασημικά κομψοτεχνήματα των τεχνιτών μας», λέει περήφανα ο κ. Χριστοφή.

Μπομπονιέρες γαμήλιες και βάπτισης

Τα τελευταία χρόνια η Υπηρεσία διευρύνει το πεδίο υπηρεσιών της. Εδώ και μερικά χρόνια αναλαμβάνει ειδικές παραγγελίες κατασκευής γαμήλιων μπομπονιέρων και βάπτισης. «Ο πελάτης ίσως να επιθυμεί την αναγραφή του ονόματος του ζεύγους ή κάποια παραλλαγή σε δικό μας σχέδιο. Μπορούμε να ανταποκριθούμε, νοουμένου ότι έχουμε εγκαίρως την παραγγελία, διότι, όπως είπα, δεν υπάρχουν πολλά χέρια».

Ανερχόμενη αγορά είναι επίσης οι εταιρείες, κυρίως αυτές που έχουν ξένους συνεργάτες, που επιλέγουν παραδοσιακά κυπριακά εταιρικά δώρα. Τα υπουργεία και οι ημικρατικοί οργανισμοί επίσης συγκαταλέγονται στους καλούς πελάτες.

«Το ζήτημα της προβολής των έργων της Υπηρεσίας μάς απασχολεί και αναζητούμε τρόπους, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων μας, ώστε να ενισχυθεί η παρουσία μας στην αγορά και να φτάσουμε πιο κοντά στον πελάτη», ανέφερε ο κ. Χριστοφή.

Τεχνογνωσία σε νέους και κοινότητες

Σημαντικό μέρος της δραστηριότητας των τεχνιτών είναι η διάσωση και η μετάδοση της κληρονομιάς μας. Οι τεχνίτες και η διοίκηση της Υπηρεσίας έχουν να επιδείξουν αξιόλογο έργο, καθώς προσφέρουν τεχνογνωσία, συμμετέχουν σε τοπικά φεστιβάλ με επίδειξη παραδοσιακών τεχνών και βοηθούν τις κοινότητες στη δημιουργία μουσείων. «Τελευταίο αξιόλογο δείγμα της δουλειάς μας είναι το περιφερειακό μουσείο Δρούσειας, οι συλλογές του οποίου έχουν εμπλουτιστεί, και εξίσου αξιόλογο είναι το μουσείο Ίνιας, που διαμορφώθηκε στο πρόσφατο παρελθόν», ανέφερε ο κ. Χριστοφή.

Κάθε χρόνο την άνοιξη η Υπηρεσία διοργανώνει προγράμματα εκμάθησης διαφόρων παραδοσιακών χειροτεχνημάτων. Τα μαθήματα απευθύνονται πρώτιστα σε συνεργάτες και σε νέους πτυχιούχους, οι οποίοι επιθυμούν να συνεργαστούν με την Υπηρεσία.

Επιπλέον, η Υπηρεσία ανταποκρίνεται σε αιτήματα σχολείων για επισκέψεις και ξενάγηση στα εργαστήριά της.

Έργα κυπριακής χειροτεχνίας μέσω e-shop

Στην εποχή της τεχνολογικής φρενίτιδας, η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας και τα Κυπριακά Ταχυδρομεία ενώνουν δυνάμεις για να φέρουν σε πέρας ένα φιλόδοξο εγχείρημα για κοινό όφελος.

Πιο συγκεκριμένα, οι δύο φορείς μέσω του ηλεκτρονικού καταστήματος των Κυπριακών Ταχυδρομείων θα διαθέτουν προς πώληση έργα κυπριακής χειροτεχνίας. Σε πρώτο στάδιο, η συλλογή θα είναι περιορισμένη, σε πρώτο πλάνο θα είναι τα εξαίρετα λευκαρίτικα, κεντήματα από άλλες περιοχές του νησιού και τα πολύχρωμα υφαντά. Ανάλογα με την ανταπόκριση της αγοράς, η συλλογή θα εμπλουτίζεται.

Η λειτουργία του ηλεκτρονικού καταστήματος τοποθετείται περί το τέλος του χρόνου. «Το ηλεκτρονικό κατάστημα θα είναι όχημα προβολής της ιστορικής κληρονομιάς μας στο εξωτερικό και καθώς αυτό έχει επισκεψιμότητα, κυρίως από ξένους, για αγορά φιλοτελικών ειδών, προσδοκούμε σε αύξηση των πωλήσεων», ανέφερε ο κ. Χριστοφή.

Αρχές του 2020 η Υπηρεσία σχεδιάζει να αναρτήσει στην ιστοσελίδα της καταλόγους με τις συλλογές των χειροτεχνημάτων της.

Χρώματα, μοτίβα, ανάγλυφα και ροζέτες

Η Υπηρεσία λειτουργεί τα ακόλουθα θεματικά εργαστήρια:

-κεντήματος (ξεχωριστή θέση κατέχουν τα λευκαρίτικα, αθηενίτικα, μοδίτικα, οι δαντέλες, οι κροσιέδες κ.λπ.)

-υφαντικής (στην παραδοσιακή βούφα αναβιώνουν μοτίβα, γεωμετρικά σχέδια και τα χρώματα των καρπασίτικων, λευκονοιτζιάτικων και φοιθκιώτικων)

-ξυλογλυπτικής (με ξύλο πεύκου και καρυδιάς ξυλογλύπτες σκαλίζουν μπαούλα με ροζέτες, φυλλοστόλιστους καθρέφτες κ.λπ.)

-αγγειοπλαστικής (στον τροχό κατασκευάζονται χρηστικά αγγεία με τη διακόσμηση να ζωντανεύει στο χέρι)

-μεταλλοτεχνίας (χάλκινα αντικείμενα με παραστάσεις υπενθυμίζουν ότι το νησί μας χαρακτηριζόταν χαλκόεσσα)

-γενικής χειροτεχνίας (ψαθοπλεκτικής, η τέχνη του τσέστου, των χρωματιστών καλαθιών και ταλαρκών, αναβιώνει, όπως και των ψηφιδωτών με αρχαίες παραστάσεις).