Φώτης Φωτίου: Συνεχίζουμε να γελούμε με τα χάλια μας

Συναντήσεις/ Ορίζοντας

Φώτης Φωτίου: Συνεχίζουμε να γελούμε με τα χάλια μας

Ο Αντώνης Γεωργίου συναντά τον Φώτη Φωτίου που μετάφρασε τις Νεφέλες του Αριστοφάνη που ανεβαίνουν από το Θέατρο Αντίλογος σε σκηνοθεσία Μάριου Κακουλλή  

Στερούμε που την αρχαία κωμωδία τη σοβαρότητά τηςΓιατί το αρχαίο δράμα εξακολουθεί να μας αφορά και σήμερα;

Γιατί τα προβλήματα του ανθρώπου εν μάλλον τα ίδια. Το αρχαίο δράμα, τόσο η τραγωδία όσο και η κωμωδία, περιέχουν συμπυκνωμένη -όπως την αποκαλώ- σκέψη. Λόγω της ποιητικής τους μορφής τζαι της συγκεκριμένης τους έκτασης καταφέρνουν να μιλούν για ουσιαστικά θέματα, που πολιτικά μέχρι φιλοσοφικά, υπαρξιακά. Επομένως επί της ουσίας τους είναι διαχρονικά, πανανθρώπινα, χωρίς γεωγραφικούς ή άλλους περιορισμούς.

Το ζητούμενο μας ήταν να έχουμε ως βάση μια σύγχρονη μετάφραση, με λόγο που να είναι οικείος, χωρίς περιττά στοιχεία που μπορεί να εμποδίσουν τον κύπριο θεατή να δει την ουσία

Ποιο είναι το βασικό ζητούμενο στη μετάφραση μιας αρχαίας κωμωδίας; Πόσο ελεύθερη είναι η «ελεύθερη μετάφραση» που αναφέρει το δελτίο τύπου ότι κάνατε;

Το ζητούμενο της κάθε μετάφρασης είναι τζαι ο σκοπός που γίνεται. Αλλιώς είναι να μεταφράσω μια τραγωδία με αμιγώς φιλολογικό τρόπο, αλλιώς με απώτερο σκοπό να ανεβεί σήμερα. Υπάρχουν στην αγορά ή στις βιβλιοθήκες αρκετές μεταφράσεις, όμως η νέα μετάφραση ενός έργου εξυπηρετεί σίγουρα πάντα κάτι νέο. Τις Νεφέλες μετέφρασα τες πρώτη φορά πριν 11 χρόνια περίπου, όμως θεώρησα καλύτερο να τις μεταφράσω ξανά σήμερα, με την γνώση τζαι την εμπειρία που κέρδισα ως τωρά, γιατί άλλαξαν πολλά πράγματα γύρω μας.

Το ζητούμενο μας ήταν να έχουμε ως βάση μια σύγχρονη μετάφραση, με λόγο που να είναι οικείος, χωρίς περιττά στοιχεία που μπορεί να εμποδίσουν τον κύπριο θεατή να δει την ουσία. Παρέδωσα δύο κείμενα στην ομάδα, μια σχεδόν φιλολογική μετάφραση τζαι, σε συνεργασία με τον σκηνοθέτη, μιαν ελεύθερη μετάφραση, πιο θεατρική, που εξυπηρετούσε το πνεύμα και τον σκοπό της παραγωγής.

Οι ηθοποιοί εμελετήσαν το έργο, εδουλέψαν πάνω στην μετάφραση τζαι εδημιουργήσαν ένα κείμενο παράστασης δικό τους, με τις προσωπικές τους πινελιές, αλλά ακολουθήσαν την πλοκή τζαι τη δομή της κωμωδίας.

Στις κωμωδίες του Αριστοφάνη υπάρχουν συχνά αναφορές σε πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις, γνωστές στους θεατές της παλιάς εποχής, αλλά όχι απαραίτητα γνωστά. Πώς το αντιμετωπίσατε αυτό στη μετάφραση;

Ναι, ισχύει ότι στις κωμωδίες, επειδή ήταν πολιτική σάτιρα μιας «δημοκρατικής» εποχής (το ονομαστί κωμωδείν), υπάρχουν πολλές αναφορές σε πρόσωπα της τότε επικαιρότητας. Είχα πολλές σημειώσεις πάνω στην μετάφραση για το ποιος είναι ο Υπέρβολος ή τόσοι άλλοι, με κάποιες αντιστοιχίες στην σημερινή εποχή. Όμως με τον Μάριο (σ.σ. Κακουλλή, τον σκηνοθέτη) αποφασίσαμε ότι οι αναφορές τούτες κάμουν τον θεατή να το βλέπει ως κάτι ξένο, ενώ τούτοι οι επώνυμοι, άντρες κυρίως, που αναφέρει ο Αριστοφάνης, υπάρχουν τζαι σήμερα, υπάρχουν τζαι στην Κύπρο, επομένως μπορεί να μεν αναφερόμαστε στον Υπέρβολο, αλλά υπάρχουν οι αναφορές για δημαγωγούς, πολιτικάντηδες, τραπεζίτες, κλέφτες.

Και το θέμα των Παραβάσεων;

Οι Παραβάσεις είναι για μένα, τζαι ως ηθοποιός τζαι ως μεταφραστής, μια μεγάλη δημιουργική χαρά τζαι ευθύνη. Πέρσι είχαμε γράψει τζαι παρουσιάσει με άλλες αγαπημένες συναδέλφισσες την Λυσιστράτης Ανάγνωση που ουσιαστικά ήταν μια ανάγνωση της Λυσιστράτης με τρείς νέες παραβάσεις, γιατί η παράβαση ήταν ακόμα ένα ουσιαστικό στοιχείο της αρχαίας κωμωδίας. Δεν είναι τυχαίο που όσο η δημοκρατία στην Αθήνα αποδυναμώνετουν εχάνουνταν τα κομμάθκια τούτα της κωμωδίας (η Παράβαση, το ονομαστί κωμωδείν κτλ), τζαι μετά το θέατρο σχεδόν στην ολότητά του. Επομένως επίασαμεν τα θέματα των Παραβάσεων του Αριστοφάνη, χωρίς την πικρία που εκφράζει γιατί την πρώτη φορά που παρουσίασε το έργο έπιασε την τελευταία θέση στον διαγωνισμό, τζαι εφέραμεν τα πάλε στο σήμερα τζαι με τρόπο προσωπικό ο κάθε ηθοποιός, δημιουργώντας έτσι μια συλλογική, από σκηνής, παράβαση στα ζητήματα που μας αφορούν ούλλους.

Όσο η δημοκρατία στην Αθήνα αποδυναμώνετουν εχάνουνταν τα κομμάθκια τούτα της κωμωδίας (η Παράβαση, το ονομαστί κωμωδείν κτλ), τζαι μετά το θέατρο σχεδόν στην ολότητά του

Ποιο είναι το «θέμα» στις Νεφέλες;

Πολλά τα θέματα που θίγει ο Αριστοφάνης. Εμείς πιαστήκαμε με το –καθόλου μακρινό σενάριο- ενός ανθρώπου σε απόγνωση, λόγω χρεών, που προσπαθεί να βρει τρόπο να λύσει το πρόβλημα του. Τούτη είναι η πλοκή. Το ουσιαστικότερο θέμα του έργου, για το οποίο ακούμε πολλά ακόμα τζαι σήμερα, είναι η ανυπαρξία της δικαιοσύνης, της αλήθειας τζαι της ηθικής. Παράλληλα η δουλειά εστιάζει στα θέματα Παιδείας τζαι περιβάλλοντος, οικολογίας. Έγινε πολλή δουλειά πάνω στον αγώνα του Δίκαιου τζαι Άδικου λόγου, έτσι ώστε να αποδοθεί με τρόπο σύγχρονο τούτη η σύγκρουση ιδεών, σκέψεων τζαι φιλοσοφιών που υπάρχουν ακόμα τζαι σήμερα. Επίσης ήταν μια σπουδαία ευκαιρία οι μοναδικές θεές που αναγνωρίζει ο Σωκράτης, οι Νεφέλες, να μιλήσουν για την φύση τζαι την σχέση που έχουμε οι άνθρωποι με το περιβάλλον.

Ο Αριστοφάνης ήταν στην εποχή του μπροστά σε μεγάλες, τεκτονικές σχεδόν, αλλαγές της κοινωνίας. Ναι, επιτίθεται στον Σωκράτη τζαι τους Σοφιστές, γιατί νιώθει να απειλείται η γνώση του για τον κόσμο ως είχε την δεδομένη στιγμή, όμως νομίζω ότι επιτίθεται και στους πολιτικούς -που εμφανίζονται ως νεωτεριστές Σοφιστές- προσπαθώντας να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα ενός πολέμου, για παράδειγμα του Πελοποννησιακού. Ο Σωκράτης που βλέπουμε στις Νεφέλες δεν είναι ο γνωστός φιλόσοφος, είναι μια καρικατούρα του.

Γιατί οι Νεφέλες θεωρούνται ένα ιδιαίτερο έργο του Αριστοφάνη;

Επαίχτηκε ξανά στην Κύπρο, ναι, στην Ελλάδα ακόμα παραπάνω. Ας μην ξεχνούμε ότι το έργο που σώζεται σήμερα είναι η δεύτερη μορφή του, διορθωμένο με τέθκοιο τρόπο ώστε να γίνει σίγουρα πιο αρεστό στο κοινό της εποχής, ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη ήταν μια παρόμοια περίπτωση. Γεννιούνται πολλά ερωτηματικά με το έργο τούτο, όντως. Γιατί παρουσιάζει τον Σωκράτη έτσι, γιατί αποφασίζει στο τέλος ο Στρεψιάδης να βάλει φωτιά στο φροντιστήριο του Σωκράτη; Είναι τραγικό το φινάλε για κωμωδία. Όμως νομίζω ότι, με την υπέροχη δουλειά της, η ομάδα, προτείνει μια λύση σε τούτο τον γρίφο.

Συνεχίζουμε να γελάμε με τις αρχαίες κωμωδίες ή το αστείο έχει παλιώσει;

Συνεχίζουμε να γελούμε με τα χάλια μας. Όμως η βασική μας διαφορά είναι η δυναμική του θεάτρου. Το θέατρο στην Αρχαία Ελλάδα ήταν έκφραση πολιτική και κοινωνική πρώτιστα τζαι όι απλά ψυχαγωγία. Είναι κρίμα που τούτα τα έργα εκλαμβάνονται ως «ελαφρύ» θέαμα, κατάλληλα μόνο για καλοκαίρι για κάποιο λόγο, μόνο για εξωτερικά θέατρα, που στεκόμαστε πάνω στην πλάκα, το αστείο για να προκαλέσει παραπάνω γέλιο παρά προβληματισμό. Είναι κρίμα που κατά κάποιο τρόπο στερούμε που την αρχαία κωμωδία τη σοβαρότητά της! Τζαι πιστεύκω ότι η συγκεκριμένη δουλειά έσσει μια ισορροπία πάνω σε τούτο.

Το ουσιαστικότερο θέμα του έργου, για το οποίο ακούμε πολλά ακόμα τζαι σήμερα, είναι η ανυπαρξία της δικαιοσύνης, της αλήθειας τζαι της ηθικής.

Θυμάσαι ιδιαίτερα κάποια παράσταση αρχαίας κωμωδίας που παρακολούθησες;

Θυμούμαι αρκετές τζαι τωρά θυμούμαι τζι άλλες. Σίγουρα κρατώ τζείνες που είχαν να μου πουν κάτι. Θυμούμαι τις Νεφέλες του Βαρνάβα Κυριαζή και της σκηνοθετικής του ομάδας, το 2009. Είδα τις πολλές φορές! Ακούω κάποτε τζαι το CD. Τζαι προκαλεί μου όμορφα συναισθήματα που τζείνες οι Νεφέλες, του ΘΟΚ, συνυπάρχουν στο μυαλό μου με τούτες τις Νεφέλες, του Αντίλογου, του σήμερα, όι γιατί συγκρίνουνται, αλλά γιατί εν το ίδιο έργο, αλλά διαφορετική παράσταση, όπως η κάθε παράσταση εν διαφορετική τζαι μοναδική.

Ανοικτό Αμφιθέατρο, Κεντρικά Πανεπιστημίου Κύπρου

(Λεωφόρος Καλλιπόλεως 75, 1678, Λευκωσία).

Μάϊος 2023, Κάθε Τετάρτη, Πέμπτη και Παρασκευή στις 9 το βράδυ.

Πληροφορίες και κρατήσεις: 99 25 1331

Μετάφραση: Φώτης Φωτίου, Διασκευή: ηθοποιοί και σκηνοθέτης

Σκηνοθεσία: Μάριος Κακουλλής

Σκηνογραφία: Έλενα Τερέπεη, Ενδυματολογία: Ρέα Ολυμπίου, Σχεδιασμός φωτισμού: Βασίλης Πετεινάρης, Μουσική: Μαρία Spivak, Κινησιολογία: Φώτης Νικολάου, Βοηθός σκηνοθέτη: Άντρη Ηρακλέους

Φωτογράφιση / Βιντεογράφιση: Γιώργος Γαλάτης, Video editing: Γιώργος Αλεξάνδρου, Φωτογραφίες: Γιώργος Γαλάτης, Σχεδιασμός προωθητικού υλικού / Πρόγραμμα: Νικόλ Καρσερά