Φυτούλα Βακανά: Το βιβλίο υπήρχε και θα υπάρχει πάντα

Συναντήσεις/ Ορίζοντας

Το βιβλίο υπήρχε και θα υπάρχει πάντα

Ο Αντώνης Γεωργίου συζητά με την εκπαιδευτικό και συγγραφέα Φυτούλα Βακανά για βιβλία και για το πως εντάσσεται η λογοτεχνία στη σχολική ζωή

Η λογοτεχνία στα σχολεία δεν μπορεί να στριμώχνεται μόνο σε μια Εβδομάδα Φιλαναγνωσίας τον χρόνο.

Διάβαζες από παιδί;

Διάβαζα λαίμαργα από παιδί. Η ομορφότερη παιδική μου ανάμνηση είναι να μπαίνει στο σπίτι ο πατέρας μου, κρατώντας την άσπρη χαρτοσακούλα στην οποία έβαζε τα παραμύθια ένα ιστορικό βιβλιοπωλείο της Λεμεσού.

Ποια βιβλία από αυτά που διάβασες παιδί θυμάσαι έντονα μέχρι σήμερα;

Λάτρευα τα βιβλία της Άλκης Ζέη και της Ζωρζ Σαρρή, που ανακάλυψα στη βιβλιοθήκη της θείας δασκάλας. Το «Καπλάνι της Βιτρίνας», το «Κοντά στις Ράγιες» μαζί με τα «Γενέθλια» και τα «Στενά Παπούτσια» αποτέλεσαν εικόνες, εντυπώσεις και συγκινήσεις τόσο έντονες που, καμιά φορά, νιώθω ότι υπήρξα κι εγώ μέλος αυτής της παρέας που έτρεχε, χωρίς παπούτσια, κάτω από τον καλοκαιρινό ήλιο στο Λαμαγάρι.

Αγαπημένη, επίσης, σειρά βιβλίων ήταν «Οι πέντε Φίλοι» της  Enid Βlydon. Τέσσερα παιδιά και ο σκύλος τους έκαναν διακοπές, κολυμπούσαν, εξερευνούσαν και έλυναν και ένα μυστήριο –χωρίς πολλά πολλά- ανά τεύχος. Πόσο τους ζήλευα! Με τι καημό ευχόμουν να ζούσα κι εγώ κάτι παρόμοιο!  Ήταν αναπόφευκτο να γράψω, μεγαλώνοντας, ένα βιβλίο με ήρωες μια ομάδα φίλων που μπλέκεται σε περιπέτειες.

Ποιο βιβλίο από αυτά θα ήθελες να ξαναδιάβαζες αυτή ειδικά τη στιγμή;

Τη μέρα που έφυγε η Άλκη Ζέη, ξεκίνησα να διαβάζω το «Καπλάνι» στα παιδάκια μου. Αποτελεί τη βραδινή μας ρουτίνα και το περιμένουν με ανυπομονησία. Για αυτά κλείνει όμορφα τον κύκλο άλλης μιας μέρας που είμαστε περιορισμένοι μέσα. Για εμένα είναι μια επιστροφή στην παιδική μου ηλικία, μια αγκαλιά που με καθησυχάζει και λέει: «Όλα περνάνε τελικά».

Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αγαπήσει ο μαθητής το βιβλίο είναι να σε δει να το κρατάς αγκαλιά, να ανακοινώνεις με τεράστιο χαμόγελο ότι έχεις φέρει ένα καταπληκτικό βιβλίο για να τους διαβάσεις και να σε ακούει να το αφηγείσαι με τον ενθουσιασμό να χρωματίζει τη φωνή σου.

Είσαι συγγραφέας και δασκάλα. Πως εντάσσεται η λογοτεχνία στο πρόγραμμα, στη σχολική ζωή; Είναι αρκετό αυτό, τι άλλο πρέπει να γίνει;

Δεν μπορείς να μυήσεις τα παιδιά στη μαγεία της ανάγνωσης του λογοτεχνικού βιβλίου, αν δεν είσαι ο ίδιος βιβλιοφάγος. Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αγαπήσει ο μαθητής το βιβλίο είναι να σε δει να το κρατάς αγκαλιά, να ανακοινώνεις με τεράστιο χαμόγελο ότι έχεις φέρει ένα καταπληκτικό βιβλίο για να τους διαβάσεις και να σε ακούει να το αφηγείσαι με τον ενθουσιασμό να χρωματίζει τη φωνή σου. Σπάνια η αφήγηση ενός παραμυθιού έχει αφήσει κάποιον αδιάφορο στην τάξη μου.

Ναι, η ύλη είναι πάρα πολλή και απαιτητική. Ναι, το πρόγραμμα είναι πιεστικό. Αλλά η λογοτεχνία δεν μπορεί να στριμώχνεται μόνο σε μια Εβδομάδα Φιλαναγνωσίας τον χρόνο. Μπορούμε να αρχίσουμε από κάτι απλό όπως είναι το δεκάλεπτο ελεύθερης ανάγνωσης κάθε πρωί. Μπορούμε να εμπλουτίσουμε τις βιβλιοθήκες της τάξης μας με νέες εκδόσεις, με ελκυστικά βιβλία πάντα σε σχέση με τους μαθητές μας. Να έρθουν σε επαφή με δημιουργούς. Ένα βιβλίο αποκτά άλλη αξία αν μας το συστήσει ο ίδιος ο συγγραφέας του. Έχει άλλη ομορφιά η εικόνα που έφτιαξε ο εικονογράφος από τον οποίο πήραμε συνέντευξη.

Ξέρω πολλές εξαιρετικές συναδέλφους που διοργανώνουν υπέροχες δράσεις για προώθηση της φιλαναγνωσίας στην τάξη και στο σχολείο τους κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Αποτελεί μια προσπάθεια που γίνεται όλο και πιο συστηματικά τα τελευταία χρόνια και πιστεύω ότι μεγαλώνουμε γενιές που γνωρίζουν το λογοτεχνικό βιβλίο και έχουν την ευκαιρία να το αγαπήσουν.

Μπορούμε ενδεικτικά να αναφέρουμε κάποιες από τις δραστηριότητες που γίνονται στην τάξη σου για την προώθηση της φιλαναγνωσίας;

Εκτός από τις δραστηριότητες που έχω ήδη αναφέρει πιο πάνω, πηγαίνουμε με τα παιδιά εκδρομή στην πανέμορφα ανακαινισμένη Δημοτική Βιβλιοθήκη Λεμεσού, όπου εκτός από τη γνωριμία με τους χώρους της και τη διαδικασία δανεισμού βιβλίων, μπορούν να παρακολουθήσουν πρόγραμμα προσαρμοσμένο στην ηλικία τους.

Απολαμβάνουν, επίσης, πολύ τη δράση: Μεγάλοι διαβάζουν στους μικρούς. Τα παιδιά της Στ’ διερευνούν τα αγαπημένα θέματα παραμυθιών των μικρών παιδιών (πειρατές, ζώα, περιπέτειες) και επιλέγουν εκείνοι κάποια παραμύθια για να τους αφηγηθούν. Εναλλακτικά μπορεί να γίνει με καλεσμένους τους γονείς των παιδιών, που φέρνουν το δικό τους αγαπημένο παραμύθι στην τάξη. Τα τελευταία τρία χρόνια κάνουμε τη δράση «Διαβάζω δυνατά» (μια ιδέα από το Blog Κόκκινη Αλεπού), βασισμένη στην παραδοχή πως ακόμη και αυτοί που δεν αγαπούν να διαβάζουν, απολαμβάνουν να τους αφηγούνται ένα παραμύθι. Τα παιδιά ετοιμάζουν ένα απόσπασμα από ένα βιβλίο που αγαπούν και το αφηγούνται στην ολομέλεια της τάξης ή του σχολείου.  Διοργανώνονται κάθε χρονιά διαγωνισμοί και μαραθώνιοι ανάγνωσης με δοσμένους τίτλους βιβλίων στους οποίους λαμβάνουμε μέρος.

Το Μουσείο Παραμυθιού στη Λευκωσία είναι εξαιρετικό και μια εκδρομή εκεί θα τους δώσει την ευκαιρία να ζήσουν μέσα σε ένα παραμύθι και να παρακολουθήσουν ένα αξιόλογο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Φιλοξενούμε πάντα συγγραφείς ή εικονογράφους για συνέντευξη και παρουσίαση της δουλειάς τους και αν η φυσική παρουσία τους δεν είναι τόσο απλό να συμβεί, υπάρχει το Skype ή και ερωτήσεις μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.

Φέτος παραλάβαμε μια «Βαλίτσα με παραμύθια» (ιδέα της Άννας Κουππάνου) που ταξιδεύει από σχολείο σε σχολείο. Με πόση αγωνία την περίμεναν και με πόση όρεξη αγκάλιασαν αυτά τα βιβλία (που δεν διέφεραν από τα βιβλία που είχαμε ήδη στη βιβλιοθήκη μας), εξέπληξε ευχάριστα ακόμη και εμένα! Το γεγονός ότι ήταν «φιλοξενούμενα» βιβλία που θα επιστρέφονταν σύντομα, τα έκανε πολύτιμα. Μπορεί κάτι ανάλογο να γίνει και με βιβλία που θα ανταλλάξουν αδελφά τμήματα μεταξύ τους ή με ένα γειτονικό σχολείο.

Στην εποχή της τεχνολογίας δεν είναι φυσιολογικό τα παιδιά να δυσκολεύονται να διαβάζουν ένα βιβλίο;

Ισχύει. Η δε πρόσβαση που έχουν στις οθόνες είναι ευκολότερη και προωθείται και από τους γονείς πολύ περισσότερο από την αγορά ενός βιβλίου.

Αλλά το βιβλίο υπήρχε και θα υπάρχει πάντα και το ταξίδι που βιώνεις δεν μπορεί να το αντικαταστήσει κάτι άλλο. Ναι, οι οθόνες είναι ένας ελκυστικός ανταγωνιστής. Τα παιδιά που έχουν την ευκαιρία, όμως, να γνωρίσουν και να αγαπήσουν το βιβλίο, θα το αναζητήσουν και θα το απολαύσουν ανεξαρτήτως ή παράλληλα με τις οθόνες.

Αν το παιδί αγαπήσει το βιβλίο, αν απολαύσει αυτό το μοναχικό ταξίδι και χαρεί την ομορφιά του, είναι σίγουρο πως-κι αν υπάρξουν διαλείμματα- θα επιδιώξει αυτή τη μοναδική σχέση ξανά και ξανά μεγαλώνοντας.

Πώς θα μπορούσαμε να φροντίσουμε τα παιδιά -αναγνώστες να συνεχίσουν να διαβάζουν  και όταν ενηλικιωθούν;

Ακόμη κι αν ένας γονιός δεν διαβάζει για ευχαρίστηση, είναι κρίμα να στερήσει από το παιδί του αυτή την εμπειρία. Χρειάζεται μικρή προσπάθεια και το κέρδος για το παιδί θα είναι ανυπολόγιστο. Και δεν μιλούμε για το «γνωστό» κέρδος, αυτό που μας έμαθαν στο σχολείο, ότι δηλαδή θα γράφει πιο ωραίες εκθέσεις. Αλλά για μια σχέση που θα εδραιωθεί και θα του προσφέρει κατά τη διάρκεια της ζωής του συντροφιά, παρηγοριά και καταφύγιο.

Η προσπάθεια από μέρους του γονιού περιλαμβάνει ένα δεκαπεντάλεπτο αφήγησης παραμυθιού σαν βραδινή ρουτίνα πριν τον ύπνο, μια βόλτα ανά δεκαπενθήμερο στο βιβλιοπωλείο της γειτονιάς, μια επαφή του παιδιού με το βιβλίο σε μια παρουσίαση ή  σε ένα εργαστήρι δημιουργικής γραφής.

Όλοι οι ενήλικες κατά συρροή αναγνώστες που γνωρίζω, έχουν υπάρξει παιδιά-αναγνώστες. Αν το παιδί αγαπήσει το βιβλίο, αν απολαύσει αυτό το μοναχικό ταξίδι και χαρεί την ομορφιά του, είναι σίγουρο πως-κι αν υπάρξουν διαλείμματα- θα επιδιώξει αυτή τη μοναδική σχέση ξανά και ξανά μεγαλώνοντας.