Οδικός χάρτης ειρήνης

Του Μάριου Ηλιάδη*

1. To East Med Gas Forum εξέλιξη ελπίδας

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, ιδιαίτερα αυτές που σχετίζονται με τα πρωτόκολλα συνεργασίας Τουρκίας-Λιβύης, και η ακόμα πιο πρόσφατη αποτυχία της Διάσκεψης του Βερολίνου να επιτύχει ένα σημαντικό αποτέλεσμα σε σχέση με τον εμφύλιο πόλεμο που μαίνεται στη Λιβύη εδώ και πολλά χρόνια, δημιουργούν ένα βαρύ, σχεδόν καταθλιπτικό κλίμα καθόσον αφορά το μέλλον των λαών της περιοχής. Πολύ περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς και τις δηλώσεις αξιωματούχων και δράση χώρων της περιοχής, που δυναμιτίζουν ακόμη περισσότερο την ήδη βεβαρημένη ατμόσφαιρα της γειτονιάς μας.

Παρόλα αυτά υπάρχουν εξίσου πρόσφατες εξελίξεις που, αν μη τι άλλο, συμβάλλουν στην αναπτέρωση της ελπίδας ότι τελικά οι λαοί της περιοχής μας θα καταφέρουν να ματαιώσουν την πορεία προς την παραφροσύνη του πολέμου και της καταστροφής, προς την οποία φαίνεται να οδηγούνται για την ώρα τα πράγματα.

Την περασμένη βδομάδα υπογράφηκε στο Κάιρο συμφωνία ανάμεσα σε επτά χώρες κυρίως της Ανατολικής Μεσογείου για τη δημιουργία του East Med Gas Forum (EMGF). Τη συμφωνία υπέγραψαν η Αίγυπτος, Κύπρος, Ελλάδα, Ισραήλ, Ιταλία, Ιορδανία, Παλαιστινιακή Αρχή, ενώ στο Forum εκπροσωπήθηκαν και υπεστήριξαν το έργο η ΕΕ, οι ΗΠΑ και η Διεθνής Τράπεζα. Το EMGF προορίζεται να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο θέμα της έρευνας και ειρηνικής αξιοποίησης των αποθεμάτων φυσικού πλούτου της περιοχής μας. Και δεν στερείται σημασίας το γεγονός ότι στον φορέα αυτό μετέχουν χώρες οι οποίες είτε ήδη έχουν εξεύρει σημαντικές ποσότητες φυσικού αερίου στις ΑΟΖ τους (Αίγυπτος, Ισραήλ, Κύπρος) είτε όχι (Παλαιστινιακή Αρχή, Ιορδανία, Ελλάδα κ.α.)

Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι να διαπιστώσει κανείς ότι ενώ στον φορέα μετέχουν χώρες τις οποίες χωρίζει φρικτή ιστορία πολέμων και αίματος (Ισραήλ-Παλαιστίνη) ή βρίσκονται σε οιονεί εμπόλεμη κατάσταση (Ισραήλ- Αίγυπτος), εντούτοις βρίσκουν το θάρρος να βηματίζουν και στο δρόμο της ειρήνης.

Μεγάλη απούσα από τη θεσμικά πια συγκροτημένη συνεργασία των χωρών της Ανατολικής Μεσογείου σε αυτό το μεγάλο έργο ειρήνης είναι η Τουρκία. Συνιστά κραυγαλέα αστοχία από μέρους των εμπνευστών του Forum το ότι δεν προσκλήθηκε από την αρχή και η Τουρκία, η μεγαλύτερη ίσως σε έκταση, πληθυσμό και μέγεθος ακτογραμμής χώρα της περιοχής. Το γεγονός έδωσε αφορμή στο Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας να κάνει την αμέσως επόμενη μέρα από την υπογραφή της συμφωνίας την πιο κάτω δήλωση:

«Στις 16 Ιανουαρίου συναντήθηκαν στο Κάιρο οι χώρες μέλη του EastMed Gas Forum υπογράφοντας ένα καταστατικό με στόχο να μετατρέψουν το φόρουμ σε μια διεθνή οργάνωση. Αυτό το φόρουμ, το οποίο ίδρυσαν κάποιες χώρες που ονειρεύονται να αφήσουν την Τουρκία εκτός ενεργειακής εξίσωσης στην Ανατολική Μεσόγειο, αποτελεί ένα μόρφωμα το οποίο απέχει από την πραγματικότητα. Αν στόχος αυτού του φόρουμ ήταν πραγματικά η συνεργασία, αδιαμφισβήτητα θα καλούσαν και την Τουρκία και τους Τ/κ σε αυτό».
«Αυτού του είδους τα μορφώματα που ιδρύονται ενάντια στην Τουρκία και τους Τ/κ δεν συμβάλλουν στην ειρήνη και συνεργασία στην περιοχή. Καμιά πρωτοβουλία στην οποία δεν θα συμμετέχει η Τουρκία και οι Τ/κ δεν μπορεί να πετύχει. Επομένως αυτή η πρωτοβουλία αποτελεί μια νέα απόδειξη ότι οι χώρες, οι οποίες ακόμη δεν απάντησαν στις εκκλήσεις μας για διάλογο και συνεργασία, τρέχουν πίσω από μάταια όνειρα. Επιπλέον αποκαλύπτουν ότι η πολιτική που ακολουθεί η Τουρκία είναι ορθή».

Έστω και τώρα, μετά την ιδρυτική πράξη τη ΕΜGF, αξίζει πιστεύω οι εμπνευστές του Forum να μελετήσουν τη δυνατότητα να προσκαλέσουν την Τουρκία να μετάσχει σε αυτό υπό τους ίδιους όρους που μετέχουν οι υπόλοιπες χώρες και στη βάση του Διεθνούς Δικαίου. Τούτο, σε συνδυασμό με παράλληλες διεργασίες που μπορούν αναπτύξουν η ΕΕ, οι ΗΠΑ και άλλοι διεθνείς φορείς, δυνατόν να οδηγήσουν την Τουρκία σε επανεκτίμηση της όλης πολιτικής της στο θέμα.

Η πρόσκληση στην Τουρκία για συμμετοχή στον EMGF θα ήταν χρήσιμο να συνοδεύεται και από μια πρόσθετη έκκληση προς τη χώρα.

Να προσκαλείται η Τουρκία να μπει σε έναν ειρηνικό διάλογο, σοβαρή διαπραγμάτευση με τις γείτονες χώρες/μέλη του EMGF για επίλυση των διαφορών εκεί και όπου σήμερα υπάρχουν μεταξύ τους. Μια τέτοια διαπραγμάτευση θα μπορούσε και θα έπρεπε να γίνει φυσικά στη βάση του Διεθνούς Δικαίου αλλά και της γεωγραφικής πραγματικότητας, της οποίας, είτε μας αρέσει είτε όχι, είμαστε όλοι οι λαοί της περιοχής εσαεί όμηροι.
Αν παρ’ ελπίδα μια τέτοια διαπραγμάτευση δεν κατορθώσει να επιλύσει τα προβλήματά μας, τότε τα μέλη του EMGF, περιλαμβανομένης φυσικά της Τουρκίας, να δεσμευτούν ότι συλλογικά θα υπογράψουν συνυποσχετικό για παραπομπή του όλου θέματος στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για οριστική επίλυση. Και φυσικά να δεσμευτούν όλα τα κράτη/μέλη του EMGF και η Τουρκία, ότι η όποια ετυμηγορία του Διεθνούς Δικαστηρίου θα γίνει απόλυτα σεβαστή από όλους, έστω και αν αφίσταται των προσδοκιών οποιουδήποτε.

1. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως καταλύτης των εξελίξεων θετικής πορείας του θεσμού.
Πιο πάνω αναφέρθηκε ότι εκτός από τις άμεσα εμπλεκόμενες χώρες της Ανατολικής Μεσογείου που μετέχουν και δυνητικά μπορούν να μετάσχουν στο Forum, σημαντικό ενδιαφέρουν έχει ήδη επιδείξει και η ΕΕ, η οποία θα μπορούσε να συμβάλει καθοριστικά στην παραπέρα επιτυχία του θεσμού. Και μάλιστα με τρόπο ίσως μοναδικό.

Πέραν από τις μέχρι σήμερα δηλώσεις υποστήριξης και έμπρακτης αρωγής προς τις χώρες-μέλη της και άλλες που μετέχουν στο Forum, και πέραν των πολύ πιθανόν διακριτικών διπλωματικών της παρεμβάσεων προς χώρες που ενεργούν με τρόπο που υποσκάπτουν την προοπτική ειρηνικής επίλυσης των διαφορών στην περιοχή, αξίζει πιστεύω η ΕΕ με αυτή την ευκαιρία -και στα πλαίσια αναζήτησης της νέας της αρχιτεκτονικής- να μελετήσει το ενδεχόμενο εισαγωγής και καθιέρωσης μιας νέας κατηγορίας χωρών που σχετίζονται με αυτή, πέραν από τις υπάρχουσες ιδιότητες του μέλους της Ένωσης ή Τρίτης Χώρας.
Θα μπορούσε να μελετηθεί από την ΕΕ η εισαγωγή του θεσμού της «Ρήτρας της πλέον ευνοούμενης συνεργασίας χωρών» η «Ρήτρας χωρών με το πλέον προνομιακό καθεστώς σε σχέση με την Ένωση», όπως ακριβώς συμβαίνει και στις διακρατικές σχέσεις μεταξύ χωρών.
Στις χώρες αυτές -μέλη ήδη ή εν δυνάμει μέλη του Forum- θα μπορούσε να δοθούν αμφίδρομα προνόμια και ειδικές ρυθμίσεις -πολιτικές, οικονομικές και άλλες- που να τις θέτουν σε σχέση με την Ένωση σε προνομιακό καθεστώς έναντι των Τρίτων Χωρών. Τέτοια προνόμια θα είναι φυσικά πολύ πιο περιορισμένα σε περιεχόμενο και εύρος σε σύγκριση με τα προνόμια που απολαμβάνουν οι χώρες – μέλη. Έχω την άποψη ότι τέτοια προνόμια θα ενδιέφεραν όλες τις χώρες που μετέχουν στο Forum και ιδιαίτερα την Τουρκία, η οποία θα μπορούσε να μετάσχει.

Ποια μπορεί να είναι και πώς θα μπορούσαν να σχεδιαστούν τα προνόμια αυτά, είναι φυσικά θέμα που μπορεί να απασχολήσει την ΕΕ και μόνο.

Πιθανόν να ξενίζει η ιδέα να αναλάβει η ΕΕ μια τέτοια πρωτοβουλία, ιδιαίτερα αυτή τη χρονική στιγμή, όπου η ίδια αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα επαρκούς αρχιτεκτονικής/θεσμικής συγκρότησής, εξωτερικής πολιτικής, εσωτερικής συνοχής κ.α.
Παρά ταύτα, εάν η ΕΕ εξετάσει προσεκτικά το διακύβευμα σε σχέση με την ίδια στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, περιλαμβανομένου του προβλήματος Λιβύη, πιθανόν να κρίνει ότι αξίζει να επιχειρήσει το άλμα πρώτιστα για σκοπούς δικής της θωράκισης και προστασίας.

Λόγοι που υπαγορεύουν μια τέτοια προσέγγιση από πλευράς ΕΕ είναι μεταξύ άλλων οι πιο κάτω:

1. Η ομαλοποίηση της όλης κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο θα βοηθούσε την Ένωση στην εξασφάλιση υπαλλακτικών πηγών ενέργειας, τις οποίες τόσο μεγάλη ανάγκη έχει η οικονομία της σήμερα. Αντίθετα, η διαιώνιση και διαφαινόμενη σοβαρή επιδείνωση της σημερινής κατάστασης οδηγεί πολύ πιθανό σε ακόμα μεγαλύτερη δοκιμασία την σε τροχιά παρακμής ευρωπαϊκή οικονομία.

1. Η σταθεροποίηση της κατάστασης στην Ανατολική Μεσόγειο, Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική θα συνέβαλε καθοριστικά στην αναχαίτιση των μεταναστευτικών ροών προς την Ευρώπη, πρόβλημα που απειλεί όχι μόνο το οικοδόμημα της Ένωσης, αλλά και την υπόσταση αυτών καθαυτών των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Τα σχεδόν ανεξέλεγκτα ξενοφοβικά σύνδρομα, καθώς και τα φαινόμενα εντυπωσιακής ανόδου του ακραίου εθνικισμού, που οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο φαινόμενο της μαζικής μετακίνησης πληθυσμών προς την ευρωπαϊκή ήπειρο, διατρέχουν πλέον το σύνολο των ευρωπαϊκών κοινωνιών.

Το πρόβλημα της παράνομης μετανάστευσης προς Ευρώπη είναι ήδη εξαιρετικά σοβαρό τα τελευταία 8 – 10 χρόνια, όπου οι μεταναστευτικές ροές προέρχονταν κυρίως από Αφγανιστάν, Ιράκ, Συρία, Τουρκία και άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής και Ασίας.
Μπορεί κανείς να φανταστεί πόσο πιο οξύ και δυσεπίλυτο θα καταστεί το πρόβλημα εάν παραμείνει ανοικτή η πληγή της Λιβύης, η οποία θα αποτελεί τον κυριότερο δίαυλο, μέσω του οποίου θα οδηγούνται προς την Ευρώπη γιγαντιαίες μεταναστευτικές ροές από ολόκληρη πλέον την υποσαχάρια περιοχή και αφρικανική ήπειρο.

1. Θα διεύρυνε σημαντικά τη γεωπολιτική της παρουσία στην πολλαπλά ενδιαφέρουσα περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής.

1. Θα διασκέδαζε τις μεμψίμοιρες φωνές που ενοχλητικά πια ακούγονται, ότι η ΕΕ είτε δεν μετέχει είτε είναι αδύναμη να επηρεάσει το ενεργειακό γίγνεσθαι της Ανατολικής Μεσογείου και τις γεωπολιτικές εξελίξεις στη μείζονα περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Ακούγεται συχνά πως σε συγκρουσιακές καταστάσεις κάθε είδους αξίζει να καταβάλλεται προσπάθεια να οικοδομείται αρχικά ένα κλίμα ηπιότητας που θα διευκολύνει την επίλυση των διαφορών και σταδιακά να οδηγεί σε αυτό που προσφυώς απεκλήθη “WIN-WIN” situation ανάμεσα σε δύο αντιμαχόμενα μέρη.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται στην περίπτωση του EMGF και της Ανατολικής Μεσογείου μπροστά στην πρόκληση να εισαγάγει και καθιερώσει ένα ακόμα πιο φιλόδοξο και ελπιδοφόρο μήνυμα και αίτημα των καιρών. Αυτού του WIN ALL situation.
Αυτή ακριβώς είναι και η αποστολή της Ευρώπης. Να επικρατήσει στον κόσμο ως ήπια δύναμη ειρήνης και αξιών.

*Πρώην Υπουργός