Οι αντιλήψεις περί θανάτου στην αρχαία Αίγυπτο

Αιγυπτιακή αναπαράσταση της πορείας των νεκρών. Το σύμβολο του σταυρού βρίσκεται στο επίκεντρο.

 

«Τα προβλήματα της ζωής και ο φόβος για το θάνατο επιβάλλουν το θεό».

Επίκουρος.

 

Ο θάνατος είναι ο μεγάλος φόβος του ανθρώπου. Το άγνωστο – μιας και κανένας δεν επέστρεψε πίσω για να μας πει τι υπάρχει ή δεν υπάρχει – ώθησε τον άνθρωπο στο πέρασμα των αιώνων να κατασκευάσει διάφορες θεωρίες γύρω από το ζήτημα αυτό. Και σε αυτό το ζήτημα, κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν οι θρησκείες οι οποίες δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο.

 

Η επίσκεψη της εκδρομικής ομάδας του Άστρα στον ποταμό Αχέροντα, που ήταν το πέρασμα στον άλλο κόσμο, έδωσε το έναυσμα για το σημερινό σημείωμα που αναφέρεται στις αντιλήψεις περί θανάτου στην αρχαία Αίγυπτο.

Σε επόμενα σημειώματα θα εξετάσουμε τις ίδιες αντιλήψεις που ίσχυαν στην αρχαία Ελλάδα και σε αυτές που ισχύουν στον χριστιανισμό.

Επιλέξαμε να μείνουμε εδώ στη «γειτονιά» μας διότι σε πολλά σημεία αυτές οι αντιλήψεις συνδέονται.

 

Η συνέχεια μέσα στο χρόνο

Η μελέτη της ιστορίας των θρησκειών θα καταδείξει ότι οι αντιλήψεις που σήμερα έχουμε περί θανάτου, ψυχής και μετά θάνατον ζωής δεν είναι «φρέσκες», ούτε αποτελούν αυτόφυτες αντιλήψεις των σύγχρονων θρησκειών, δηλ. του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλαμισμού.[1]

Όπως εύστοχα σημειώνει ο Εμ. Γιαροσλάβσκι, σ’ όλους τους σημερινούς λαούς, με μικρές εξαιρέσεις, διατηρήθηκαν υπολείμματα από τους μακρινούς εκείνους καιρούς, όπου ο άνθρωπος πίστευε ότι μετά το θάνατο ο άνθρωπος εξακολουθεί να ζει σε μια άλλη διάσταση μέσω της ψυχής που δεν φθείρεται και δεν πεθαίνει όπως το σώμα. Και η ψυχή «μπορεί να παλεύει, να χαίρεται, να υποφέρει, να βλέπει εκείνους που πέθαναν πριν από καιρό, να μιλάει μαζί τους κ.λπ. (…) Στις αντιλήψεις των ανθρώπων, η ψυχή ήταν το αντίγραφο, το αντίτυπο του σώματος. Η ψυχή μπορούσε να υποφέρει, μπορούσε να νιώθει πείνα, δίψα, μπορούσε να έχει ανάγκη από τροφή ή από πιοτό. Αυτές οι πανάρχαιες αντιλήψεις για τη ψυχή υπάρχουν και στις θρησκείες της εποχής μας».[2]

 

Η αντίληψη περί θανάτου στην αρχαία Αίγυπτο

Στην αρχαία αιγυπτιακή αντίληψη πραγμάτων, στην αιγυπτιακή μυθολογία, τα περισσότερα τελετουργικά και οι δοξασίες των Αρχαίων Αιγυπτίων σχετικά με τον θάνατο προέρχονται από την θρησκεία του Όσιρι.[3]

Αρχικά ήταν ο θεός της φύσης που πέθαινε κατά την περίοδο του θερισμού και ανασταινόταν όταν φύτρωνε ο σπόρος.[4]

Έτσι, ο Όσιρις λατρεύτηκε σε ολόκληρη την αρχαία Αίγυπτο ως θεός των νεκρών και έγινε ο βασιλιάς του Κάτω Κόσμου.

 

Σύμφωνα με αυτή τη θρησκεία, κανένας νεκρός δεν μπορούσε να περάσει στον Κάτω Κόσμο αν πριν την ταφή του δεν είχε προηγηθεί όλη η τελετουργική προετοιμασία που έπρεπε σε έναν νεκρό.[5]

 

Το νεκρό σώμα του αρχαίου Αιγύπτιου, μετά τον θάνατο, καλείται να πραγματοποιήσει ένα μεγάλο ταξίδι.[6]

Μάλιστα, στην αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα και γραφή η έννοια «νεκρός» δεν υφίσταται. Αντικαθίσταται από την λιγότερο απαισιόδοξη έννοια «δυτικός», και πράγματι, οι νεκρικές σωροί ταξίδευαν ως τη δυτική όχθη του Νείλου, για να ακολουθηθούν έπειτα οι συνήθεις νεκρικές φροντίδες. Στο σημείο εκείνο, δηλαδή στην δυτική όχθη, βρίσκονται όλες οι εγκαταστάσεις, καθώς και οι άνθρωποι που καλούνται να φροντίσουν τις τύχες των νεκρών συνανθρώπων τους.[7]

 

Ειδώλιο του Όσιρι, Αιγυπτιακό Μουσείο Αρχαιοτήτων, Κάιρο.
Ειδώλιο του Όσιρι, Αιγυπτιακό Μουσείο Αρχαιοτήτων,
Κάιρο.

Η συνέχεια μετά θάνατο

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πραγματικά πίστευαν ότι ο άνθρωπος συνεχίζει να ζει στον Κάτω Κόσμο όπως ακριβώς ζούσε πριν και ότι μετέφερε μαζί του το σώμα, την προσωπικότητα, το πνεύμα, την ψυχή, το όνομά του και την σκιά του.

Από αυτή την αντίληψη προήλθε και το τελετουργικό της μουμιοποίησης το οποίο προήλθε από αυτήν την ανάγκη για την συντήρηση του σώματος.[8]

Η αιγυπτιακή αντίληψη περί θανάτου ήθελε τον άνθρωπο, εφόσον έφερε μαζί του τα προαπαιτούμενα που αναφέραμε, να περνάει σε ένα επουράνιο παράδεισο.[9]

 

Η Βίβλος των Νεκρών

Για το πέρασμα των νεκρών στον Κάτω Κόσμο και το ταξίδι τους σώζονται πολλές λεπτομέρειες στην γνωστή Αιγυπτιακή Βίβλο των Νεκρών, μια σειρά κειμένων, εικόνων και προσευχών που είτε θάβονταν μαζί με τον νεκρό, είτε ζωγραφίζονταν στους τοίχους των τάφων. Τα κείμενα αυτά βοηθούσαν τους νεκρούς να βρουν πιο εύκολα τον δρόμο για τον Κάτω Κόσμο.

31957401_10213100531661390_433058692007460864_n

Τα πρώτα νεκρικά χειρόγραφα που γνωρίζουμε είναι τα Πυραμιδικά κείμενα, που ανακαλύφθηκαν στην καρδία της Πυραμίδας του Βασιλιά Unas της 5ης Δυναστείας και χρονολογούνται γύρω στο 2400 π.Χ. Το κείμενο βρισκόταν χαραγμένο στους Νεκρικούς θαλάμους και δεν ήταν πραγματικό βιβλίο, και περιέγραφε τον τρόπο με τον οποίο οι αιθερικές ψυχές μπορούν να ανυψωθούν στους επουράνιους παράδεισους για να μετατραπούν σε θεϊκές οντότητες μέσα από την ένωσή τους με τον Θεό Ra.[10]

 

Ταξική διάκριση

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι αντιλήψεις και οι διαδικασίες που περιγράψαμε αδρομερώς πιο πάνω, δεν αφορούσαν τους κοινούς θνητούς αλλά μόνο τους Φαραώ, σε αρχικό στάδιο και στη συνέχεια τους ιερείς και τους ευγενείς. Ο φτωχός πληθυσμός της Αιγύπτου δεν μπορούσε να θάψει τους νεκρούς του με αυτό τον τρόπο, με αποτέλεσμα να τους θάβουν στην άμμο.

Η επικρατούσα αντίληψη μάλιστα ήταν πως μόνο όσοι ακολουθούσαν την προαναφερόμενη διαδικασία είχαν τη δυνατότητα να γίνουν δεκτοί στον Κάτω Κόσμο αλλά και στον επουράνιο Παράδεισο.

Συνεπώς οι κοινοί θνητοί, δηλαδή ο απλός κόσμος δεν είχε αυτή τη δυνατότητα. Έτσι οι μάζες του λαού ζούσαν μέσα στην αγωνία του θανάτου, την ψυχολογική πίεση και το φόβο για το μετέπειτα.

 

Αναπαράσταση της διαδικασίας της ταρίχευσης.
Αναπαράσταση της διαδικασίας της ταρίχευσης.

Οι φτωχοί, πηγή του κακού

Πρέπει επίσης να σημειωθεί πως εκείνοι που είχαν ταφεί χωρίς αυτές τις διαδικασίες, ήταν καταδικασμένοι, κατά τις λαϊκές δοξασίες, είτε να επιστρέφουν στην γη σαν βρικόλακες και να προκαλούν κακό στους ζωντανούς, είτε να πηγαίνουν σε έναν άλλο κόσμο, μια μορφή κόλασης, όπου όλα γίνονταν ανάποδα: περπατούσαν με το κεφάλι κάτω και τα πόδια ψηλά, έτρωγαν από τον πρωκτό και αφόδευαν από το στόμα.[11]

 

Μετενσάρκωση

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της θρησκείας του Όσιρι ήταν και η πίστη στην μετενσάρκωση.[12]

Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ο πρώτος λαός που υποστήριξε ότι η ψυχή ήταν αθάνατη και ότι μετά τον θάνατο του ανθρώπινου σώματος, η ψυχή ξαναγύριζε σε σώμα ζώου.

Και αφού περνούσε από όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου (ζώα της στεριάς, πτηνά, ψάρια) επέστρεφε ξανά με ανθρώπινο σώμα.

Ο χρόνος που χρειαζόταν για να ολοκληρωθεί αυτή η φάση εξέλιξης ήταν 3000 χρόνια.

Ωστόσο κι εδώ, η μετενσάρκωση δεν αφορούσε όλους τους ανθρώπους αλλά τις ανώτερες κοινωνικά τάξεις, τους Φαραώ, τους ιερείς και τους ευγενείς.

 

Πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ο πρώτος λαός που καθιέρωσε την τέλεση Μυστηρίων στην θρησκεία τους, έστω στην πρωταρχική μορφή τους. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Διόδωρος ο Σικελός, ο Πλούταρχος και ο Ηρόδοτος υποστηρίζουν ότι τα αρχαία Αιγυπτιακά Μυστήρια ήταν η βάση στην οποία στηρίχτηκαν τα ελληνικά Μυστήρια, ιδιαίτερα τα Ελευσίνια.

 

ΛΕΖΑΝΤΕΣ

1. Αιγυπτιακή αναπαράσταση της πορείας των νεκρών. Το σύμβολο του σταυρού βρίσκεται στο επίκεντρο.

2. Ειδώλιο του Όσιρι, Αιγυπτιακό Μουσείο Αρχαιοτήτων, Κάιρο.

3. Αναπαράσταση της διαδικασίας της ταρίχευσης.

4. Ο αιγυπτιακός θεός Ρα.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[1] Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι τρεις θρησκείες, ιστορικά θεωρούνται ως συγγενικές ή αδελφές θρησκείες. Κι αυτό διότι προέρχονται από την ίδια μήτρα, τον Ιουδαϊσμό και έχουν ως κοινή βάση τις αντιλήψεις της Παλαιάς Διαθήκης.

[2] Ε. Γιαροσλάβσκι, «Πώς γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν οι θεοί και οι θεές», σελ. 13.

[3] Στην ελληνική μυθολογία ο Όσιρις εξομοιώθηκε κυρίως με τον Διόνυσο και τον Άδη, βλ. New Larousse Encyclopedia of Mythology 1968.

[4] Αυτή η διαδικασία συνέβαινε κάθε άνοιξη και συμβόλιζε την αναγέννηση της φύσης.

[5] http://www.artofwise.gr/filosofia-k-thriskeia/175-arxaia-aigyptiaka-mystiria.html.

[6] https://bolko.wordpress.com.

[7] Η αντίληψη αυτή μοιάζει αρκετά με την αρχαιοελληνική αντίληψη, στο πλαίσιο της οποίας η ψυχή περνούσε τον ποταμό Αχέροντα, όπως θα δούμε στο επόμενο σημείωμα.

[8] Πληροφορίες για τη διαδικασία μουμιοποίηση μας διασώζει ο Ηρόδοτος.

[9] Η ίδια αντίληψη επικρατεί και στον χριστιανισμό και στον ισλαμισμό.

[10]Ο Ρα ήταν για τους Αιγύπτιους ο θεός ήλιος με κεφάλι γερακιού. Ενώθηκε με τον Άμμωνα και αποτέλεσε τη μεγάλη δυναστική θεότητα της Αιγύπτου. Οι Αιγύπτιοι υποστήριζαν ότι αυτός έφτιαχνε τους ανθρώπους και αυτοαποκαλούνταν τα ζωντανά του Ρα. http://apocalypsejohn.com/vivlos-nekron-taxidi-psichis-meta-thanato.

[11] http://www.artofwise.gr/filosofia-k-thriskeia/175-arxaia-aigyptiaka-mystiria.html.

[12] Αυτή η αναφορά αλλάζει την διαδομένη αντίληψη ότι η άποψη περί μετενσάρκωσης προέρχεται αποκλειστικά από τις θρησκείες της Ασίας.

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy