Η ιστορία της μαντίλας στον χριστιανικό κόσμο

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Μέρος Γ’

Στα δύο προηγούμενα σημειώματα εξετάσαμε συνοπτικά το θέμα της κάλυψης του προσώπου από την αρχαιότητα μέχρι και την εφαρμογή στον μουσουλμανικό κόσμο. Υπενθυμίζουμε ότι στην αρχαιότητα αυτό γινόταν και στα δύο φύλα και δεν είχε θρησκευτική χροιά.

Θρησκευτική χροιά άρχισε να παίρνει με την εμφάνιση του βιβλικού μονοθεϊσμού, ξεκινώντας, όπως είδαμε, από την Παλαιά Διαθήκη. Φυσικό επόμενο ήταν πως η θρησκευτική χρήση, που θα είχε να κάνει με τον υποδεέστερο ρόλο που δίνει στη γυναίκα ο βιβλικός μονοθεϊσμός, θα επεκτεινόταν και στον μουσουλμανισμό αλλά και στον χριστιανισμό.

Η θρησκευτική σημασία της χριστιανικής μαντίλας

Σε συζητήσεις που γίνονται κατά καιρούς με αφορμή τη μαντίλα, οι χριστιανοί θεολόγοι και πιστοί χριστιανοί επιχειρούν να πείσουν ότι το κάλυμμα της κεφαλής που φέρουν όλες οι αγίες στην εικονογραφία ή το κάλυμμα της κεφαλής που είχαν οι γυναίκες, κυρίως οι ηλικιωμένες και οι χήρες, σε όλον τον ορθόδοξο κόσμο μέχρι τη δεκαετία του 1980, δεν έχει να κάνει με θρησκευτικούς λόγους.

Κι όμως η κάλυψη της κεφαλής με μαντίλα, πέπλο ή με άλλο τρόπο έχει να κάνει άμεσα με τη χριστιανική θρησκεία, τις προσταγές τόσο του Απ. Παύλου όσο και κανόνων των Εκκλησιαστικών Συνόδων.

Η γυναίκα και στις τρεις βιβλικές μονοθεϊστικές θρησκείες είναι σαφώς υποβιβασμένη, ιδιαίτερα στην Παλαιά Διαθήκη όπου είναι υποταγμένη στους νόμους του αρσενικού θεού της Βίβλου. Είναι εκπληκτικά τα όσα γράφονται σε εκείνο το βιβλίο που στον σύγχρονο άνθρωπο όχι μόνο φαίνονται απίστευτα αλλά και αποτρόπαια.

Ο Απ. Παύλος και η υποταγή της γυναίκας στον άνδρα

Ο θεμελιωτής της υποτίμησης της γυναίκας στη βάση θρησκευτικών δεδομένων δεν είναι άλλος από τον Απ. Παύλο. Ο Παύλος είναι αυτός που επιβάλλει την υποταγή της γυναίκας στον άντρα.

Κι αυτό διαλύει κάθε ισχυρισμό ότι στον χριστιανισμό τα δύο φύλα είναι ίσα. Ο απόστολος ιεραρχεί τη θέση των φύλων στη χριστιανική πίστη και κοινωνία, έχοντας ως αφετηρία τον Ιησού ο οποίος είναι πάνω απ’ όλους: «Οι γυναίκες υποτάσσεστε στους άνδρες σας, όπως στον Κύριο· επειδή, ο άνδρας είναι η κεφαλή τής γυναίκας, όπως και ο Χριστός είναι η κεφαλή τής εκκλησίας, κι αυτός είναι ο σωτήρας τού σώματος», γράφει στην «Προς Εφεσίους» επιστολή του (5: 22-23). Εις δε στην επιστολή του Προς Κολοσσαείς (3: 18) τονίζει: «Οι γυναίκες, υποτάσσεστε στους άνδρες σας, όπως αρμόζει εν Κυρίω». Κι όλα αυτά επειδή ο άντρας πλάστηκε πρώτος, λέει ο απόστολος, και ύστερα η γυναίκα η οποία παρέσυρε τον Αδάμ στην αμαρτία! «Η γυναίκα ας μαθαίνει μέσα σε ησυχία με κάθε υποταγή· σε γυναίκα, όμως, δεν επιτρέπω να διδάσκει ούτε να αυθεντεύει επάνω στον άνδρα, αλλά να ησυχάζει.

Επειδή ο Αδάμ πλάστηκε πρώτος, έπειτα η Εύα. Και ο Αδάμ δεν απατήθηκε· αλλά, η γυναίκα, αφού εξαπατήθηκε, διέπραξε παράβαση. (Προς Τιμόθεον Α’, 2: 11-14) Γι’ αυτό ακόμα και στην εκκλησία η γυναίκα δεν έχει δικαίωμα να κηρύττει ή να μιλά: «Οι γυναίκες σας ας σιωπούν μέσα στις εκκλησίες· επειδή δεν είναι επιτρεπτό σ’ αυτές να μιλάνε, αλλά να υποτάσσονται, όπως λέει και ο νόμος». (Προς Κορινθίους Α’, 14: 34) Το ίδιο επαναλαμβάνει και στους Κολοσσαείς, 3: 18.

Ο άντρας η εξουσία της γυναίκας

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να εξετάσουμε και το θέμα της κάλυψης της κεφαλής της γυναίκας μέσα στον χριστιανισμό. Διότι αυτές οι εντολές του Παύλου δεν δόθηκαν απλώς για να δοθούν αλλά για να εφαρμοστούν.

Ο Παύλος κάνει λόγο για την κεφαλή, η οποία έχει δύο έννοιες, όπως θα δούμε. Από τη μια είναι η κορυφή (όπως είναι και η κορυφή του σώματος), αλλά είναι και το σημείο εκείνο του ανθρώπινου σώματος όπου ενυπάρχει η βούληση, η σκέψη και η διαταγή για να κάνει την οποιαδήποτε κίνηση ή ενέργεια το σώμα.

Έτσι ο απόστολος υποβάλλοντας ότι «κεφαλή της γυναίκας είναι ο άνδρας» (Προς Κορινθίους Α’, 11: 3), ουσιαστικά επιβάλλει δύο πράγματα: 1ον ότι η γυναίκα κάνει αυτό που προστάζει ο σύζυγος και 2ον η γυναίκα δεν έχει δική της σκέψη και βούληση, αλλά πρέπει να ταυτίζεται με τον άντρα της.

Γι’ αυτό και στην «Προς Κορινθίους Α’» επιστολή του (11: 10) υπογραμμίζει ότι «Η γυναίκα έχει χρέος να έχει εξουσία επάνω στο κεφάλι της»

Θεμελιωτής της κάλυψης της κεφαλής

Ο ίδιος ο απόστολος θεωρεί ότι είναι ντροπή για τον άντρα να έχει σκεπασμένο το κεφάλι του όταν προσεύχεται, ενώ για τη γυναίκα επιβάλλεται να έχει σκεπασμένο το κεφάλι.

Κατά τον Παύλο, ο άνδρας δεν έχει χρέος να σκεπάζει το κεφάλι του, επειδή είναι εικόνα και δόξα του Θεού· ενώ η γυναίκα είναι δόξα του άνδρα.

Για τον λόγο ότι ο άνδρας δεν προέρχεται από τη γυναίκα, αλλά η γυναίκα από τον άνδρα· επειδή, δεν κτίστηκε ο άνδρας για τη γυναίκα, αλλά η γυναίκα για τον άνδρα. (Προς Κορινθίους Α’, 11: 7-9)

Ενδιαφέρουσα είναι η πιο κάτω αναφορά του Παύλου στην «Προς Κορινθίου Α’» επιστολή του, στο 11ο κεφάλαιο:

«4 Κάθε ἄνδρας ποὺ προσεύχεται ἢ προφητεύει μὲ σκεπασμένην τὴν κεφαλήν του, ντροπιάζει τὴν κεφαλήν του.

5 Καὶ κάθε γυναῖκα ποὺ προσεύχεται ἢ προφητεύει μὲ ἀκάλυπτη τὴν κεφαλήν, ντροπιάζει τὴν κεφαλήν της· αὐτὴ εἶναι ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ πρᾶγμα μὲ μίαν ξυρισμένην.

6 Ἐὰν μία γυναῖκα δὲν ἔχῃ κάλυμμα, τότε ἂς κόψῃ καὶ τὰ μαλλιά της. Ἀλλ’ ἐὰν εἶναι ἀτιμωτικὸν διὰ τὴν γυναῖκα νὰ κόψῃ τὰ μαλλιά της ἢ νὰ ξυρισθῇ, τότε ἂς ἔχῃ κάλυμμα.

7 Ὁ ἄνδρας δὲν πρέπει νὰ σκεπάζῃ τὴν κεφαλήν του, ἐπειδὴ εἶναι εἰκόνα καὶ δόξα τοῦ Θεοῦ, ἐνῷ ἡ γυναῖκα εἶναι ἡ δόξα τοῦ ἀνδρός.

8 Διότι δὲν ἔγινε ὁ ἄνδρας ἀπὸ τὴν γυναῖκα, ἀλλὰ ἡ γυναῖκα ἀπὸ τὸν ἄνδρα.

9 Καὶ δὲν ἐδημιουργήθηκε ὁ ἄνδρας διὰ τὴν γυναῖκα, ἀλλὰ ἡ γυναῖκα διὰ τὸν ἄνδρα.

10 Διὰ τοῦτο πρέπει ἡ γυναῖκα νὰ ἔχῃ ἐπάνω εἰς τὴν κεφαλήν της κάποιο σύμβολον ὅτι τελεῖ ὑπὸ ἐξουσίαν, καὶ τοῦτο διὰ τοὺς ἀγγέλους».

Ας προσέξουμε τη λεπτομέρεια.

Οι χριστιανοί θεολόγοι λένε ότι η κάλυψη της κεφαλής της γυναίκας γίνεται μόνο την ώρα της προσευχής και ότι δεν συμβολίζει καμία υποταγή. Ωστόσο η τελευταία πρόταση του απ. Παύλου διαψεύδει αυτό τον ισχυρισμό. Τονίζει ότι «πρέπει ἡ γυναῖκα νὰ ἔχῃ ἐπάνω εἰς τὴν κεφαλήν της κάποιο σύμβολον ὅτι τελεῖ ὑπὸ ἐξουσίαν»! Και το σύμβολο της εξουσίας του άνδρα δεν είναι τίποτε άλλο από την κάλυψη της κεφαλής με οποιονδήποτε τρόπο!

Η επιβεβαίωση από την Εν Γάγγρα Τοπική Σύνοδο

Οι συστάσεις του Παύλου για το θέμα της κάλυψης της κεφαλής των γυναικών επαναβεβαιώθηκαν και στην Εν Γάγγρα Τοπική Σύνοδο, η οποία έγινε περί το 343 μ.Χ. -κατ’ άλλους αργότερα αλλά πριν το 370.

Η Σύνοδος της Γάγγρας θέσπισε 21 κανόνες που μετά την επικύρωσή τους από τη συνελθούσα στην Κωνσταντινούπολη, το 691, Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο, έλαβαν καθολικό κύρος και έκτοτε περιλαμβάνονται σε όλες τις σχετικές συλλογές. Ο ΙΖ’ Κανόνας της Συνόδου ορίζει οι γυναίκες να μην κουρεύουν τα μαλλιά τους και στην αντίθετη περίπτωση να αναθεματίζονται. Σύμφωνα με αυτό τον Κανόνα, ο Θεός έδωσε τα μαλλιά στη γυναίκα για να θυμάται ότι είναι υποταγμένη στον άνδρα κι αν τα κόψει, τότε παραβαίνει τη θεϊκή εντολή: «Κανὼν ιζ’: Περὶ τῆς εἰς τὰς ἀποκειρούσας τὴν κόμην. Εἴ τις γυναικῶν διὰ νομιζομένην ἄσκησιν ἀποκείροιτο τὰς κόμας, ἃς ἔδωκεν ὁ Θεὸς εἰς ὑπόμνησιν τῆς ὑποταγῆς, ὡς παραλύουσα τὸ πρόσταγμα τῆς ὑποταγῆς, ἀνάθεμα ἔστω».

Αρκετοί χριστιανοί επικρίνουν τις μουσουλμάνες που έχουν σκεπασμένο ολόκληρο το σώμα, ακόμα και τις παλάμες τους.

Το ίδιο όμως συνέβαινε με τις πολύ πιστές χριστιανές, οπαδούς της οργάνωσης «Ζωή». Ο επιφανής θεολόγος Χρίστος Γιανναράς αναφέρει ότι «Τα φορέματά τους ήταν πάντοτε κλειστά ως το λαιμό, πάντοτε με μακριά μανίκια, και η φούστα έφτανε τουλάχιστον ως τη μέση της γάμπας.

Φορούσαν χειμώνα-καλοκαίρι κάλτσες με ραφή (για να τονίζεται πως δεν είναι γυμνό το πόδι). Και χτένιζαν τα μαλλιά τους με τον ίδιο τρόπο: τραβηγμένα προς τα πίσω και σφιχτά δεμένα σε κότσο». Όλα όσα αναφέραμε αποδεικνύουν πως η μαντίλα (τσεμπέρι) στα κεφάλια των γιαγιάδων μας είχε απόλυτη σχέση με τη θρησκεία και συμβόλιζε την υποταγή τους στον άνδρα. Ασχέτως αν δεν το γνώριζαν αυτό, εντούτοις αυτό συμβόλιζε η μαντίλα στις κεφαλές των γιαγιάδων μας.