Η κυπριακή τραγωδία μέσα από τις Τέχνες και τα Γράμματα

Τροφή για τη λογοτεχνική γραφίδα

το δίδυμο έγκλημα του 1974

 

Του Χρήστου Χαραλάμπους

 

 

Η τραγωδία που βίωσε ο λαός και ο τόπος μας το 1974, με το δίδυμο έγκλημα του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής, αποτέλεσε, στα χρόνια που ακολούθησαν, μια πολυδιάστατη πηγή λογοτεχνικής, μουσικής και εικαστικής έμπνευσης, τόσο στην Κύπρο όσο και στην Ελλάδα.

Καθόλου υπερβολική μπορεί να χαρακτηριστεί η άποψη ότι η περίοδος μετά το ’74 (και ιδιαίτερα η πρώτη δεκαετία), υπήρξε η πιο πληθωρική σε δημιουργία έργων τέχνης και λογοτεχνικών κειμένων με αντικείμενο την Κύπρο και τον κόσμο της, έτσι όπως διαμορφώθηκαν μετά τα τραγικά γεγονότα.

Οι δολοφονίες και τα άλλα εγκλήματα που διαπράχθηκαν πριν, αλλά και τις μέρες του πραξικοπήματος, η εισβολή που ακολούθησε με θύματα χιλιάδες στρατιώτες αλλά και αμάχους, η προσφυγιά και γενικότερα τα προβλήματα που δημιούργησε ο ξεριζωμός, το δράμα των αγνοουμένων και βέβαια ο ακούσιος διαχωρισμός Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων μετά από τόσα χρόνια ειρηνικής συνύπαρξης, αποτέλεσαν σημεία για μια χωρίς προηγούμενο ποσοτική και κυρίως ποιοτική καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία.

Πρόσωπα και γεγονότα εκείνης της εποχής συνέβαλαν ώστε οι δημιουργοί της τέχνης και του λόγου να «ωριμάσουν» μέσα σε λίγες μέρες αποτυπώνοντας στο χαρτί ή τον καμβά, βιωματικά ή μέσα από μαρτυρίες, όλο τον πόνο και το θρήνο που συσσώρευσε το δράμα της Κύπρου, αλλά ταυτόχρονα και την αγωνιστικότητα και την ελπίδα του λαού μας για δικαίωση και επανένωση του τόπου και των ανθρώπων.

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία σε όλες τις μορφές της, το ’74 αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς, παλαιότερους αλλά και νεότερους ποιητές, πεζογράφους, θεατρικούς συγγραφείς, αρκετοί από τους οποίους αναδείχθηκαν μέσα από έργα τους εκείνης της περιόδου.

Μιχάλης Πασιαρδής, Κώστας Μόντης, Κώστας Γραικός, Γιώργος Μολέσκης, Αντης Κανάκης, Λεύκιος Ζαφειρίου, Χρίστος Χατζήπαπας, Ελλη Παιονίδου, είναι μερικά μόνο ονόματα που κυριαρχούσαν τα πρώτα χρόνια μετά την κυπριακή τραγωδία.

Χαρακτηριστικό δείγμα της αντίληψης και της έκφρασης του κυπριακού δράματος από τους λογοτέχνες μας αποτελεί και το ποίημα του Αντη Κανάκη «Σου τ’ ορκίζομαι».

 

Κορίτσι

με το μαύρο μαντήλι

και τ’ όνειρο ξεραμένο

γαρούφαλλο στον κόρφο

σου τ’ ορκίζομαι

να κυνηγώ το φονιά

καβάλα στον άγριο μου Πήγασο

με γιαταγάνι στο στίχο μου

ώσπου ν’ ανθίσει

το γαρούφαλλο στο στήθος σου…

 

Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους δημιουργούς του λόγου που τα τραγικά γεγονότα εκείνου του καλοκαιριού τροφοδότησαν τη γραφίδα τους, κατέχουν αναμφίβολα οι διαλεκτικοί ποιητές μας. Προερχόμενοι κατά κύριο λόγο από χώματα που κατακτήθηκαν από τους εισβολείς, αυτοί οι ποιητές μας δεν ήταν δυνατόν να μη μετατρέψουν τα έντονα προσωπικά βιώματά τους σε στίχο.

Ο κορυφαίος των διαλεκτικών μας, Παύλος Λιασίδης, οι Κατσαντώνηδες, ο Κυριάκος Καρνέρας, ο Πιερής Πιερέττης και πολλοί άλλοι επώνυμοι και λιγότερο γνωστοί λαϊκοί ποιητές μας, μας κληροδότησαν ένα λογοτεχνικό θησαυρό στον οποίο αποτυπώνονται ανεξίτηλα οι μαρτυρικές μέρες του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής και βέβαια τα αποτελέσματα του δίδυμου εγκλήματος.

Συμβολικά στεκόμαστε στο έργο του Παύλου Λιασίδη παραθέτοντας, από τη συλλογή «Σταυρωμένη Τζιύπρος» που κυκλοφόρησε το 1976, το ποίημα που ακολουθεί…

 

Ρέσσ’ ένας γρόνος σήμμερον

που ‘μαστιν εξορίαν

μεσ’ τα χωρκά τα ξένα,

εβαρεθήκαν μας τζι οι λας

με τούτην ιστορίαν

παιθκιά μου αδικημένα.

Εσείς είντα ‘ν’ που φταίσετε

για οι φτωσιοί γονιοί σας;

Δίχως καμιάν αιτίαν

ήρταν οι Τούρτζιοι έσσω μας

τζιαι κλέψαν την τιμήν μας

τζιαι μας στην εξορίαν.

Τζιαι πάλαι γιω συστήννω σας

θάρρος πολλύν τζι’ ορπίδαν

τζιαι την παράδεισον μας

πάλαι ‘να την κερτίσουμεν

να δκιώξουμεν τον Μίδαν

να σβήσει ταπισόν μας.

Το χώμαν εν τζιαι τρώεται,

μήτε λαχτά να φύει

τζι’ ας κρούσουν το χωρκόν μας

εμείς εν να το χτίσουμεν

πάλαι το ριζικόν μας

για πείσμαν των οχτρών μας.

 

Στην πεζογραφία εκείνο που κυριαρχεί τα πρώτα χρόνια μετά το ’74 είναι το αυτοβιογραφικό στοιχείο, με πρώτη διδάξασα τη Ρήνα Κατσελλή («Πρόσφυγας στον τόπο μου», «Εκ στόματος γερόντων» κ.λπ.). Αργότερα, είχαμε μια μεγάλη παραγωγή από μυθιστορήματα, διηγήματα αλλά και καταγραφές προσωπικών μαρτυριών (από ανθρώπους που έζησαν στο πετσί τους την κυπριακή τραγωδία, που βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή του πολέμου, που βίωσαν το μαρτύριο της αιχμαλωσίας, ανθρώπους που έζησαν εγκλωβισμένοι, ανθρώπους που ακόμα ψάχνουν τους αγνοούμενούς τους κ.λπ.).

Και βέβαια στην πλούσια βιβλιογραφία που έχει να κάνει με την τραγωδία του ’74 και τις μέχρι σήμερα συνέπειές της, περιλαμβάνεται και μια πλειάδα λογοτεχνικών, ιστορικών και άλλων κειμένων που προέκυψαν μέσα από την εμπειρία που αποκόμισαν οι δημιουργοί τους, είτε ως παθόντες είτε ως επισκεπτόμενοι, με το άνοιγμα των οδοφραγμάτων, τον γενέθλιο τόπο τους και γενικότερα τα κατεχόμενα εδάφη μας.

Ενδεικτικά αναφέρουμε τις προσωπικές μαρτυρίες του Λαπηθιώτη Γιώργου Χαριτωνίδη, έτσι όπως τις κατέγραψε στις «Αναμνήσεις με πολλά κουκούτσια» και στο «Με διαβατήριο και βίζα μιας μέρας».

 

Ο Ρίτσος, ο Βρεττάκος

και το κρητικό «ριζίτικο»

 

Το έγκλημα που έγινε στην Κύπρο το 1974 δεν θα μπορούσε βέβαια να αφήσει ασυγκίνητη και την ελληνική λογοτεχνική δημιουργία.

Ιδιαίτερα ο Γιάννης Ρίτσος και ο Νικηφόρος Βρεττάκος έσκυψαν με πολύ πόνο και δέος πάνω στις πληγές που χαράχτηκαν στο σώμα της Κύπρου και μας άφησαν μοναδικά δείγματα της ποιητικής ευαισθησία τους.

«Υμνος και Θρήνος για την Κύπρο». Ο κύκλος αυτών των ποιημάτων-τραγουδιών του ποιητή της Ρωμιοσύνης, για πολλά χρόνια μετά το ’74, αποτελούσε στα χείλη όλων μας μοιρολόι και σύμβολο του πόνου που έφερε στον τόπο και το λαό μας η καταστροφή από εκείνο τον μαύρο Ιούλιο…

 

Αχ, οι νεκροί μας δε χωρούν

στο χώμα και στο κλάμα.

Ψυχή και σώμα βάλανε

στον άγιο αγώνα τάμα.

Και κοντοστέκουν μια στιγμή,

κι έτσι σκυμμένοι… δες τους

βγάζουν με τα δακτύλια τους

τα βόλια απ’ τις πληγές τους.

Κι ορθοί ξανά και δυνατοί

πατάν το θάνατο τους

και στον αγώνα ρίχνονται

πιο πρώτοι κι απ’ τους πρώτους…

 

Αλλά και ο άλλος μεγάλος της ελληνικής ποίησης, ο δάσκαλός μου, ο Νικηφόρος Βρεττάκος, έγραψε το 1975 «Το ποτάμι Μπυές και τα εφτά ελεγεία» απ’ όπου παραθέτω το ποίημα «Κύπρος»…

 

Τριγυρνώ εξήντα χρόνια μες την Κύπρο του κόσμου,

η Κύπρος παντού αλλά Κύπρος εσύ

παραφόρτωσες την καρδιά μου μ’ ερείπια

και με άταχτα ρηγμένους νεκρούς,

πεσμένους ανάσκελα ή μπρούμυτα  κάτω απ’ το φως,

μες το πράσινο, μέσα στα χρώματα του έρωτα,

εμπρός στις ανταύγειες της Κύπριδος που αναδύεται

μες από αιωρούμενα ζαφείρια της θάλασσας.

Τόση ομορφιά, πώς γίνεται Θεέ μου

να μην ακούγεται ο λόγος της;

Θεέ μου, δεν είναι,

δεν είναι για όπλα ο τόπος αυτός,

δεν είναι για βόμβους,

δεν είναι για ουρλιάγματα τσακαλιών,

για κραυγές μαρτύρων…

………………………………………………………………

Μες την Κύπρο του κόσμου, η Κύπρος αμύνεται!

 

Τελευταία αλλά όχι έσχατη άφησα την Κρήτη που θρήνησε κι οργίστηκε, που έκλαψε κι ορκίστηκε, με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο, για την Κύπρο του 1974…

 

Κρεμάλες εις το Σύνταγμα πρέπει ο λαός να στήσει

Η χούντα εκειά να κρεμαστεί κι εκειά να μαρτυρήσει.

Σφραγίσανε τα στόματα, φιμώσανε τον Τύπο

Και δώρο δώσαν στην τουρκιά τη δοξασμένη Κύπρο.

(Μανώλης Καρπουζάκης, Ηράκλειο)

 

Γιώργη Τζομπάνη, Γιώργη μου

Μπλάζη μου καπετάνιε,

Εσφαξε πάλι η τουρκιά τ’ αδέλφια μας στην Κύπρο.

Για βγέτε εις το όβγορο, στση Πλάκας τ’ Αρολίθι

φωνάξτε και του Μυλωνά κι ούλω τ’ αντρειωμένων

να ζώσουν γύρω τα Χανιά κι ούλο το Ακρωτήρι,

που θα περάσει ο Πατακός με ούλο ντου τ’ ασκέρι

να τσι σκοτώσεις Γιώργη μου, που ν’ ούλοι ντους προδότες

κι εσκότωσαν τ’ αδέλφια μας κι επρόδωσαν την Κύπρο…

 

(Θόδωρος Μανωλάκης Αγία Κυδωνίας Χανίων)

 

 

 

Με τη ματιά των Τουρκοκύπριων συμπατριωτών μας

 

Το δράμα της Κύπρου όμως, δεν άγγιξε μόνο τους Ελληνοκύπριους λογοτέχνες. Ξεριζωμένοι από τον τόπο τους, χαροκαμένοι και αφανισμένοι και οι Τουρκοκύπριοι συμπατριώτες μας, έχουν αφήσει και αυτοί το δικό τους σημαντικό στίγμα στην ιστορία της κυπριακής λογοτεχνίας.

Ηταν, εκτός των άλλων, μια προσπάθεια να μιλήσουν, να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη, να επικοινωνήσουν με τους συμπατριώτες τους στην άλλη πλευρά, να εκφράσουν τη δική τους αγωνία και τον πόνο, αλλά και την ελπίδα και τον πόθο για επανένωση και ειρηνική συνύπαρξη όπως παλιά…

 

Ο χωρισμός έφερε μια μαύρη αρχή

πιο θερμή από το καλοκαίρι του 1974…

Ο χωρισμός έφερε ένα μαύρο νόστο

σ’ αυτούς που έφυγαν το 1974…

Ο χωρισμός έφερε ένα μαύρο μάθημα

σ’ αυτούς που γεννήθηκαν το καλοκαίρι του 1974…

Ο χωρισμός έφερε μια μαύρη ντροπή

σ’ αυτούς που απόμειναν

από  καλοκαίρι του 1974…

(Από το ποίημα του Μ.Κ. Αζίζογλου «Ο χωρισμός»)

 

Και βέβαια, το έργο που πραγματικά αποπνέει ευαισθησία και συγκινεί ακόμα όλους μας (μετά από τόσα χρόνια) είναι «Η δική μου πατρίδα» της Νεσιέ Γιασίν. Η 19χρονη το 1974 Νεσιέ ήταν ίσως η πρώτη που μας «φώναξε» ότι και οι Τουρκοκύπριοι έχουν ευαισθησίες και μπορούν να τις εκφράσουν μέσα από την ποίηση, ότι και οι Τουρκοκύπριοι συμπατριώτες μας πόνεσαν και πονούν για το έγκλημα που έγινε στην πατρίδα μας, για το μοίρασμα του τόπου και των ανθρώπων…

 

Λένε πως ο άνθρωπος πρέπει

την πατρίδα ν’ αγαπά…

Αυτό μου λέει

κι ο πατέρας μου συχνά…

Η δική μου η πατρίδα

έχει μοιραστεί στα δυο.

Ποιο από τα δυο κομμάτια

πρέπει ν’ αγαπώ;

 

Κι έγινε αυτό το ποίημα, μέσα από τη μελωδική σύνθεση του Μάριου Τόκα, ύμνος για την κοινή πατρίδα αλλά και θρήνος για το μοίρασμα της…

 

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy