Η μελοποίηση του “Ήλιου του Ηλιάτορα” από τον Δημήτρη Λάγιο

Πυξίδα/ Ορίζοντας

Η μελοποίηση του Ήλιου του Ηλιάτορα του Οδυσσέα Ελύτη

70 χρόνια από τη γέννηση του Δημήτρη Λάγιου

 Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας γράφτηκε το 1971 όταν στην Ελλάδα κυριαρχούσε το καθεστώς των συνταγματαρχών. Ο ποιητής βρισκόταν τότε στο Παρίσι και οι αναφορές στο γεγονός της δικτατορίας είναι εμφανείς. Για τη μελοποίησήη του ενδιαφέρθηκε και ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις, βρήκε όμως ότι θέλει πολλή δουλειά και το ανέβαλε γι’ αργότερα. Ο Ελύτης βλέποντας ότι ο Ηλιάτορας ξεπερνούσε το πλαίσιο του αρχικού σκοπού που ήταν η μελοποίηση αποφάσισε να τον εκδώσει σε βιβλίο.

Ο ποιητής ανησυχούσε μήπως το να βάλει τον ήλιο και τους ανέμους να μιλούν θεωρηθεί ξεπερασμένο. Στη συνέχεια «διασκέδασε» τις ανησυχίες του και έδωσε στον Ηλιάτορα, όπως ο ίδιος αναφέρει, την ισορροπία που οφείλουν να έχουν ακόμη και τα πιο αυστηρά ποιήματα.

«Έχω την αίσθηση  ότι εδώ σ’ αυτόν τον τόπο του Κάλβου και του Σολωμού έγιναν τα πνευματικά αρραβωνιάσματα για τον Ήλιο τον Ηλιάτορα»

Ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος αγαπούσε με πάθος την ποίηση. Πίστευε με  θέρμη πως οι ποιητές είναι μια αλυσίδα ανθισμένη που προστατεύει την Ελλάδα. Το 1975 και ενώ σπουδάζει ακόμη στην Αμερική μελοποιεί τον Ήλιο τον Ηλιάτορα χωρίς να σκεφτεί ποτέ ότι θα γίνει δίσκος. Ο Ηλιάτορας που μύριζε Ελλάδα κέντριζε τη νοσταλγία του για επιστροφή στην πατρίδα.

Το 1980 και όταν ο Λάγιος είχε επιστρέψει πια στην Ελλάδα, είχε προγραμματίσει συναυλία στη Ζάκυνθο με εκλεκτούς μουσικούς του νησιού. Ο χώρος της συναυλίας κατάμεστος από κόσμο, τα πράγματα όμως δεν εξελίχθηκαν όπως θα ανέμενε κανείς. Ο υπερβολικός ζήλος του νεαρού συνθέτη και οι ατέλειωτες ώρες προετοιμασίας των προηγούμενων ημερών ματαίωσαν τελικά τη συναυλία αφού μετά την εισαγωγή του έργου του Λάγιου «Λαϊκή Καντάτα νούμερο 1», ο συνθέτης κατέρρευσε στη σκηνή και μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο λόγω υπερκόπωσης. Μία εβδομάδα αργότερα, ο Λάγιος επανέλαβε τη συναυλία. Αυτή τη μέρα συνέπεσε να βρίσκεται στη Ζάκυνθο ο Οδυσσέας Ελύτης που θέλησε να επισκεφθεί τη γη που γέννησε τον Κάλβο και τον Σολωμό. Ο Λάγιος βλέποντας τον Ελύτη να κάθεται στην πρώτη σειρά, διακόπτει και τραγουδά το «Όμορφη και παράξενη πατρίδα». Την επόμενη μέρα όταν ο ποιητής θα έφευγε από τη Ζάκυνθο, ο Λάγιος πηγαίνει στο αεροδρόμιο και του προσφέρει λουλούδια με άρωμα Ζακύνθου από τον κήπο της Μαρλέν Καρρέρ φίλης του ποιητή και εγγονής του μουσουργού της Επτανησιακής Σχολής Παύλου Καρρέρ.

Ο Ελύτης θα αναφέρει  για το γεγονός αυτό: «Έχω την αίσθηση  ότι εδώ σ’ αυτόν τον τόπο του Κάλβου και του Σολωμού έγιναν τα πνευματικά αρραβωνιάσματα για τον Ήλιο τον Ηλιάτορα». Έτσι, μετά από τη συμπαντική συνάντηση των δύο πνευματικών ανθρώπων ο Λάγιος  επεξεργάζεται περαιτέρω τον Ηλιάτορα και ο δίσκος με τον Γιώργο Νταλάρα, την Ελένη Βιτάλη τον Νίκο Δημητράτο και τη χορωδία Λαμίας γίνεται πραγματικότητα.

Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας ένα ποίημα με μοιρασμένους ρόλους ανάμεσα σε αφηγητή, στον Ήλιο, σε ανέμους, σε ένα κορίτσι, σε χορό ανδρών, σε χορό γυναικών και σε τραγουδιστές μελοποιήθηκε αρχικά από τον Λάγιο σε θεατρική μορφή και προοριζόταν να γίνει διπλός δίσκος με τα ιντερμέτζα του και τα ορχηστρικά του μέρη, όμως στην πορεία τα σχέδια άλλαξαν, όταν η δισκογραφική εταιρεία απέρριψε την πρόταση του Λάγιου αφού λόγω κόστους το διπλό άλμπουμ δεν θα έμπαινε σε τόσα σπίτια.

Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας του Ελύτη δεν έχει δυσνόητα σημεία και μπορεί να θεωρηθεί ένα κατ’ εξοχήν λαϊκό ποίημα

Η μελοποίηση του Ήλιου του Ηλιάτορα από τον Δημήτρη Λάγιο σηματοδοτεί ουσιαστικά το ξεκίνημά του στη δισκογραφία και τοποθετείται στην κορυφογραμμή των επιτυχημένων μελοποιήσεων των ποιημάτων του Ελύτη. Το ξεκίνημα του Δημήτρη Λάγιου θεωρείται ιδιαίτερα ποιοτικό και τίμιο και έγινε με σεβασμό στον ποιητή και σ το έργο του.

Από την πλευρά του ο Ελύτης, εσωτερικός από τη φύση του και μακριά από τις δοσοληψίες της αγοράς αποκλείει για τη μελοποίηση του Ηλιάτορα πιο επώνυμους συνθέτες και επιστρέφοντας στην Αθήνα δηλώνει πως αισθάνεται καλά που έδωσε την άδεια της μελοποίησης σε έναν νέο άνθρωπο και εξομολογείται για το πολυτραγουδισμένο Γεια σου κύριε Μενεξέ στον ποιητή Στρατή Πασχάλη πως κάπως έτσι ήθελε το «κορίτσι» σαν χορεύτρια που βγαίνει  από μουσικό κουτί.

Όσο για το εξώφυλλο του δίσκου παρουσιάζει τον κόκκινο ανθρωποπρόσωπο ήλιο της πρώτης έκδοσης του Ήλιου του Ηλιάτορα και τονίζει σαφώς την κυριαρχία των συγκεκριμένων στίχων. Ο Λάγιος μελοποίησε το 70% του βιβλίου κρατώντας  τη βασική ραχοκοκαλιά και σκηνοθεσία. Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας του Ελύτη δεν έχει δυσνόητα σημεία και μπορεί να θεωρηθεί ένα κατ’ εξοχήν λαϊκό ποίημα. Αποτελεί μια ποιητική ματιά στην πορεία της Ελλάδας μέσα στον χρόνο με φόντο την ιστορία ενώ η παρουσία του Ήλιου που «οδηγεί» μπορεί να θεωρηθεί στοιχείο παραδοσιακό της δημοτικής μας ποίησης. Ο Λάγιος που πιστεύει ότι ένα ποίημα από μόνο του είναι αυτόνομο και διέπεται από τους νόμους του αναφέρει σε συνέντευξή του στην Άννα Βλαβιανού, τον Απρίλιο του 1983, πως προσπάθησε να κινηθεί «στο πλαίσιο της έντεχνης μουσικής, με βυζαντινά, δημοτικά και λαϊκά στοιχεία, όπως τα έχει αφομοιώσει το ένστικτό του». Έτσι,  στη μελοποίηση του Ηλιάτορα  λαϊκοί και δημοτικοί ρυθμοί, παραδοσιακά αλλά και σύγχρονα ελληνικά όργανα, ζωντανεύουν ακουστικά τη μαγεία της ποίησης.

Ο δίσκος έδωσε σημαντικές μελοποιήσεις που αγαπήθηκαν και άντεξαν στον χρόνο. Μία από αυτές είναι το Γεια σου κύριε Μενεξέ» άλλως «Τραγούδι κοριτσιού» που πέρα από τη σύνθεση, η παιγνιδιάρικη ενορχηστρωτική του διάθεση με το φλάουτο ταίριαξε απόλυτα με τους στίχους του Ελύτη. Το τραγούδι ζωντανεύει η Ελένη Βιτάλη. Αδιαμφισβήτητα, άξιες αναφοράς είναι και οι δωρικές ερμηνείες του Νίκου Δημητράτου στα τραγούδια «Δρόμοι περπατημένοι» και «Πολλά δεν θέλει ο άνθρωπος» όπου η μουσική του Λάγιου αποπνέει ρώμη και αυτοπεποίθηση στους διαχρονικούς στίχους του Ελύτη.

Ο Ελύτης, εσωτερικός από τη φύση του και μακριά από τις δοσοληψίες της αγοράς αποκλείει για τη μελοποίηση του Ηλιάτορα πιο επώνυμους συνθέτες

Το πλέον πολυτραγουδισμένο τραγούδι είναι το «Όμορφη και παράξενη πατρίδα». Το τραγούδι άνοιγε τη δεύτερη πλευρά του δίσκου αφού συνηθιζόταν να τοποθετούνται στην αρχή και το τέλος του βινυλίου τα δυνατά τραγούδια. Η απλή και απέριττη μουσική του άφησε απόλυτα ικανοποιημένο τον Ελύτη. Να σημειώσουμε στο σημείο αυτό την ιερή και ζωογόνο σχέση του Λάγιου με τον ερμηνευτή Γιώργο Νταλάρα. Όταν ο Λάγιος μελοποιούσε την «Όμορφη και παράξενη πατρίδα» είχε κατά νου τη φωνή του, που καθόρισε το τραγούδι με την έξοχη ερμηνεία του. Τέλος, ο Ήλιος ο Ηλιάτορας τελειώνει μ’ ένα «Τρελοβάπορο». Το τρελοβάαπορο Ελλάδα σύμβολο ιστορικής πορείας στην πρώτη έκδοση το τραγουδούσε ο Δημητράτος με χορωδία.

Η Ελλάδα μια χώρα με ιδιαίτερη ηλιοφάνεια αποθέωσε τον ήλιο. Στις δοξασίες του λαού ο ήλιος είναι το «μάτι του θεού» που τα βλέπει και τα μαθαίνει όλα.  Είναι ένας λαμπρός «βιγλάτορας»  με στημένη τη βίγλα, το παρατηρητήριό του στον ουρανό και πάντ’ εφορά και πάντ’ επακούει στον Όμηρο, είναι πανόπτης στον Αισχύλο και κοσμογυριστής στο δημοτικό τραγούδι. Με αυτή τη χαρμολύπη ολοκληρώνεται ο Ηλιάτορας.

Επιστρέφοντας στη μελοποίηση, η μουσική του Δημήτρη Λάγιου έχει κερδίσει το παιγνίδι με τον χρόνο και απευθύνεται στον καθένα ξεχωριστά. Ήχος ιδιαίτερος και προσωπικός που κομίζει αέρα Ελλάδας. Ήχος που κουβαλάει ταυτόχρονα εικόνες και μνήμες από αλλού, άλλοτε από μέρη οικεία και άλλοτε απροσπέλαστα, της καρδιάς και του νου. Ένα ιδανικό συναπάντημα Ποίησης και Μουσικής και τρεις ερμηνευτές που μετάγγισαν το ανάλογο ήθος και όρισαν την ταυτότητα του έργου. Σαράντα χρόνια μετά τη μελοποίησή του ο Ηλιάτορας άλλοτε κατακόκκινος και άλλοτε μενεξελής συνεχίζει το ταξίδι του και εξακολουθεί να φωτίζει.

Έλενα Ευαγόρου, Υποψήφια Διδακτόρισσα, Πανεπιστήμιο Κύπρου