Η πανδημία, τα δικαιώματα και η έκτακτη ανάγκη: Ενάντια στην απαισιοδοξία

Του Νίκου Τριμικλινιώτη*

Η πρώτη φάση της πανδημίας στην Κύπρο τέλειωσε. Όλοι θέλουν να ξεχάσουν, να την αφήσουν πίσω τους σα μια εφιαλτικοί στιγμή που πέρασε ανεπιστρεπτί. Ο εγκλεισμός έκανε τον καθένα να ανυπομονεί να συνεχίσει από κει που διακόπηκε η ζωή του.

Κι όμως αυτό δεν γίνεται. Υπάρχει κίνδυνος αναζωπύρωσης με το άνοιγμα των αεροδρομίων και της οικονομίας, ενώ απαιτείται προετοιμασία για πιθανό νέο κύμα μέχρι να βρεθούν φάρμακα και εμβόλιο.

Επίσης, εγκλεισμός λόγω πανδημίας, αφήνει σημάδια ως παρακαταθήκη. Ο Μισέλ Φουκώ ξεκινά την Ιστορία της Tρέλας με τη λέπρα που εκλείπει από το δυτικό κόσμο στα τέλη του Μεσαίωνα: «Η λέπρα αποσύρεται, εγκαταλείποντας τα άχρηστα τούτα κακόφημα μέρη και τούτες τις τελετουργίες που δεν ήταν προορισμένες να τις καταργήσουν αλλά να τις κρατήσουν για ιερή απόσταση για τους προσδιορίσουν με ένα αντίστροφο εγκωμιασμό».[1]

Ποια σημάδια άφησε η πανδημία;

Ο Κυπριακός κόσμος των δικαιωμάτων μετά την πανδημία

H πανδημία δοκιμάζει τα όρια της δημοκρατίας για προστασία της δημόσιας υγείας και των δικαιωμάτων. Πως συγκρίνεται η Κύπρος στο τομέα αυτό με τις άλλες χώρες όπου πέρασε με τις καταστροφικές ο μεταδοτικός αυτός ιός COVID19; Αυτά καταγράφονται στην πρόσφατη συγκριτική Έκθεση του Οργανισμού για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα της ΕΕ για την Πανδημία και τα Θεμελιώδη Δικαιώματα.[2]

Σε μια δημοκρατία, ο νόμος οφείλει να διασφαλίζει την ορθή ισορροπία ανάμεσα στη προστασία της δημόσιας υγείας από τη μια μεριά και τα δικαιώματα και τις ελευθερίες (συλλογικά και ατομικά) από την άλλη. Αυτό πρέπει να διασφαλιστεί σε κάθε πτυχή της κοινωνικής και ατομικής ζωής.

Στη Κύπρο αναδείχθηκαν ανεπάρκειες στη προστασία δικαιωμάτων, αλλά ένας υφέρπων αυταρχισμός που φαίνεται να επεκτείνεται επικίνδυνα. Η επιλεκτική επιβολή μέτρων και κυρώσεων σε βάρος πληθυσμών, κοινωνικών τάξεων με σαφή εθνοτικά και έμφυλα χαρακτηριστικά καταδεικνύει τις θεσμικές διακρίσεις και (νέο)αυταρχικές τάσεις.

Η χρήση ενός αποικιακού νόμου και τα καθεστώτα εξαίρεσης

Έγινε χρήση του περί λοιμοκαθάρσεων νόμου, ενός αποικιακού κατάλοιπου. Ενώ ορισμένοι σοβαροί νομικοί και πολιτικοί επιστήμονες τόνιζαν ότι κατανοούσαν την ανάγκη λήψης μέτρων, εντούτοις θεώρησαν τον χαρακτήρα των μέτρων δυσανάλογα και αυταρχικά. Ενώ διαδικτυακές συζητήσεις ανέδειξαν τον χαρακτήρα και την ουσία των μέτρων, στα κυρίαρχα μέσα επικρατούσε ο πανικός, η απολογητική για ότι έλεγε η κυβέρνηση, ενώ αναπτυσσόταν μια τάση προς τον χαφιεδισμό που θύμιζε χουντικές εποχές.

Υπάρχουν δύο άξονες που πρέπει να αντιπαραβάλαμε τους διότι δεν λειτουργούν συμπληρωματικά, αλλά μάλλον ανταγωνιστικά: Από τη μια μεριά έχουμε την προσέγγιση με βασικό πυρήνα την αλληλεγγύη-στήριξη, ενώ από την άλλη έχουμε την πειθαρχική-αυταρχική μιας προσέγγισης κυρώσεων αυστηρής ποινικής ευθύνης.

Αν τα πάρουμε όμως με τη σειρά θα δούμε ότι πρώτη κυβερνητική πράξη, πριν καν εμφανιστεί κανένα περιστατικό, ήταν η προσχηματική χρήση του COVI19 με κλείσιμο των οδοφραγμάτων παρεμποδίζοντας την πρόσβαση και την επαφή μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, αλλά και η πρόσβαση από πρόσφυγες για πρόσβαση στο άσυλο. Είδαμε τη πρώτη επαναπροώθηση προσφύγων, μια κατάφορη παραβίαση του διεθνούς δικαίου από την Κύπρο, όπως και τη Μάλτα. [3]

Πρωτοφανής ήταν η χρήση του ίδιου αποικιακού νόμου για να επέκταση της κράτησης των 750 προσφύγων στο «Πουρνάρα» μετά από 3 μήνες, δήθεν για καταπολέμηση της ψώρας. Από τότε έχουμε απεργίες πείνας, κινητοποιήσεις από τους πρόσφυγες και όσους αγωνίζονται για τα δικαιώματα τους. Γενικότερα, φαίνεται να θεσμοθετείται ένας νέος σωφρονιστικός αυταρχισμός που πλήττει τους φτωχούς, τους πιο ευάλωτους, τους μετανάστες και τους πρόσφυγες.

Στη συνέχεια είδαμε την παρεμπόδιση του δικαιώματος επαναπατρισμού φοιτητών και πολιτών. Η δικαστική απόφαση ήταν ιδιαίτερα προβληματική από συνταγματικής άποψης. Τα δικαστήρια απέτυχαν ξανά στο τεστ του δημοκρατικού ελέγχου κατά τη πανδημία. Φαίνεται ότι το δικαστικό φάντασμα «δόγμα της ανάγκης» έχει την τάση να επεκτείνεται σε βάρος των δικαιωμάτων και να λειτουργεί ως η λανθάνουσα λογική του απολογητή της εκτελεστικής εξουσίας.

Εκθέσεις καταγράφουν σοβαρά χρόνια νομικά, θεσμικά και πολιτικά ελλείμματα, αλλά και σημαντικές παραβιάσεις δικαιωμάτων.[4]  Ωστόσο υπήρξαν και σημαντικές κριτικές στις καταστάσεις αυτές. Ορισμένοι νομικοί και πολιτικοί αναλυτές ορθά έψεξαν την ακρότητά κάποιον μέτρων π.χ. είμασταν από τις λίγες χώρες της ΕΕ με curfew, είχαμε ένα απαράδεκτο σύστημα περιορισμών της διακίνησης με υποχρεωτικό SMS με κυρώσεις που αντιγράψαμε προς το πολύ αυστηρότερο από την Ελλάδα, ή είχαμε κυρώσεις για όσους ήταν στις παραλίες αλλά δε κολυμπούσαν ή ψάρευαν.

Τη Κυριακή 1/6/2020 έβαλαν πρόστιμο σε άτομα γιατί συμμετείχαν σε ειρηνική διαδήλωση, επιβάλλοντας επιλεκτικά  και εκδικητικά μέτρα. Η Κυβέρνηση επέλεξε να μην άρει τους περιορισμούς στις δημόσιες συναθροίσεις και πολιτικές συγκεντρώσεις, ενώ άνοιξε τα πάρκα, τις πλατείες και τις μεγάλες ανοικτές επιχειρήσεις. Πρόκειται για μια αντιρατσιστική πορεία κατά της παράνομης κράτησης των προσφύγων, αιτητών ασύλου και μεταναστών από το κράτος, ενώ τη προηγούμενη Κυριακή η αστυνομία είχε αφήσει ανενόχλητους τους ακροδεξιούς και Ορθόδοξους φονταμενταλιστές που διαδήλωναν ενάντια στο 5G και τη λεγόμενη «λαθρομετανάστευση». Αυτό έγινε έχοντας υπόψη τις εμπρηστικές δηλώσεις του υπουργού εσωτερικών περί «πάταξης της αναρχίας» έξω από τα κέντρα κράτησης όπου καταγγέλθηκε για ρατσισμό, ενώ βλέπουμε τι συμβαίνει στις ΗΠΑ με τον Τραμπ να εξωθεί σε βία ενάντια στους μαύρους.

Δυστυχώς τα πλείστα ΜΜΕ δεν ανέδειξαν όσο έπρεπε τα ζητήματα αυτά, ενώ τα δικαστήρια πάλι απέτυχαν. Οι θεσμοί μας ήταν ανεπαρκείς κι απέτυχαν να προστατέψουν τα δικαιώματα.

Από την οπτική των οπαδών αυταρχικών λύσεων της κρίσης αυτά είναι «θετικά»: Θέλουν επέκταση των καθεστώτων εξαίρεσης ως υγειονομικό καθεστώς έκτακτης ανάγκης, το οποίο απλά φαίνεται να προστίθεται στη φαρέτρα της αυταρχικής εξουσίας. Ασφαλώς αν θα το επιτύχουν ή όχι δεν είναι δεδομένο. Εξαρτάται από την αντίσταση των κοινωνιών. Κι αυτό που φοβούνται όλοι όσοι ορέγονται αυταρχικές λύσεις είναι ασφαλώς τον κίνδυνο κοινωνικών εκρήξεων, όπως συμβαίνει στις ΗΠΑ με 25% ανεργία, βαθιά ριζωμένο ρατσισμό και αστυνομική βία ενάντια στους μαύρους και χωρίς διεξόδους.

Τί μένει λοιπόν ως παρακαταθήκη από τη διαχείριση του πρώτου κύματος της πανδημίας;

Νέα πεδία αγώνων αναδύονται στη διαμόρφωση της «νέας κανονικότητας». Οι οπαδοί αυταρχικών λύσεων ωθούν προς τη κατολίσθηση με κατεύθυνση την «αποδημοκρατικοποίησης». Με την επικράτησης του φόβου και της απαισιοδοξίας, επιδιώκουν να καταστήσουν τις αυταρχικές λύσεις ως αναπόφευκτες. Κι αυτό το υποβοηθά η αμφισβήτηση της παλαιότερα επικρατούσας άποψη περί αναπόφευκτης μακράς και σταδιακής αλλά σίγουρα ανοδικής πορείας προς περαιτέρω εκδημοκρατισμό και επέκτασης των δικαιωμάτων.

Τίποτε όμως δεν είναι προδιαγραμμένο. Όλα είναι αποτελέσματα πάλης κι αγώνων. Επεκτείνονται λοιπόν τα πεδία των νέων δημοκρατικών αγώνων για τα δικαιώματα της δεύτερης εικοσαετίας του 21ου αιώνα. Ας είμαστε έτοιμοι.

*Καθηγητής και Επικεφαλής του Κέντρου για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

[1] Φουκώ, Μ. (2007) Ιστορία της Τρέλας, Καλέντης, σελ. 16.

[2] FRA (2020) Coronavirus pandemic in the EU – Fundamental Rights Implications – Bulletin 2 https://fra.europa.eu/en/publication/2020/covid19-rights-impact-may-1

[3] Έκθεση του Οργανισμού για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα

[4] Trimikliniotis, N. and Demetriou, C. (2020) CORONAVIRUS PANDEMIC IN THE EU ―FUNDAMENTAL RIGHTS IMPLICATIONS, Bulletin 1, February to 20 March 2020, EU Fundamental Rights Agency.

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy