Η τραγωδία του ’74 μέσα από το λόγο και την τέχνη

Η καταστροφή της Κύπρου έγινε πηγή ευαισθησίας και έμπνευσης για τη λογοτεχνική γραφίδα

Η τραγωδία που βίωσε ο λαός και ο τόπος μας το 1974 με το δίδυμο έγκλημα του πραξικοπήματος και της τουρκικής εισβολής αποτέλεσε, στα χρόνια που ακολούθησαν, μια πολυδιάστατη πηγή λογοτεχνικής και εικαστικής έμπνευσης. Καθόλου υπερβολική δεν μπορεί να χαρακτηριστεί η άποψη ότι η περίοδος μετά το ’74 (και ιδιαίτερα η πρώτη δεκαετία) υπήρξε η πιο πληθωρική σε δημιουργία έργων τέχνης και λογοτεχνικών κειμένων με αντικείμενο την Κύπρο και τον κόσμο της, έτσι όπως διαμορφώθηκαν μετά τα τραγικά γεγονότα.

Οι δολοφονίες και τα άλλα εγκλήματα που διαπράχθηκαν πριν, αλλά και τις μέρες του πραξικοπήματος, η εισβολή που ακολούθησε με θύματα χιλιάδες στρατιώτες αλλά και αμάχους, η προσφυγιά και γενικότερα τα προβλήματα που δημιούργησε ο ξεριζωμός, το δράμα των αγνοουμένων και βέβαια ο ακούσιος διαχωρισμός Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων μετά από τόσα χρόνια ειρηνικής συνύπαρξης, αποτέλεσαν σημεία για μια χωρίς προηγούμενο ποσοτική και ποιοτική καλλιτεχνική και λογοτεχνική δημιουργία.

Πρόσωπα και γεγονότα εκείνης της εποχής συνέβαλαν ώστε οι δημιουργοί της τέχνης και του λόγου να «ωριμάσουν» μέσα σε λίγες μέρες αποτυπώνοντας στο χαρτί ή τον καμβά, βιωματικά ή μέσα από μαρτυρίες, όλο τον πόνο και το θρήνο που συσσώρευσε το δράμα της Κύπρου, αλλά ταυτόχρονα και την αγωνιστικότητα και την ελπίδα του λαού μας για δικαίωση και επανένωση του τόπου και των ανθρώπων.

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνία σε όλες τις μορφές της, το ’74 αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς, παλαιότερους αλλά και νεότερους ποιητές, πεζογράφους, θεατρικούς συγγραφείς, αρκετοί από τους οποίους αναδείχθηκαν μέσα από έργα τους εκείνης της περιόδου.

Μιχάλης Πασιαρδής, Κώστας Μόντης, Κώστας Γραικός, Γιώργος Μολέσκης, Άντης Κανάκης, Λεύκιος Ζαφειρίου, Χρίστος Χατζήπαπας, Έλλη Παιονίδου… είναι μερικά μόνο ονόματα που κυριαρχούσαν τα πρώτα χρόνια μετά την κυπριακή τραγωδία.

Ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους δημιουργούς του λόγου που τα τραγικά γεγονότα εκείνου του καλοκαιριού τροφοδότησαν τη γραφίδα τους, κατέχουν αναμφίβολα οι διαλεκτικοί ποιητές μας. Προερχόμενοι κατά κύριο λόγο από χώματα που κατακτήθηκαν από τους εισβολείς, δεν μπορούσε παρά να μετατρέψουν τα βιώματά τους σε στίχο. Ο Παύλος Λιασίδης, οι Κατσαντώνηδες, ο Κυριάκος Καρνέρας, ο Πιερής Πιερέτης και πολλοί άλλοι, μας κληροδότησαν ένα λογοτεχνικό θησαυρό στον οποίο αποτυπώνονται ανεξίτηλα τα αποτελέσματα του δίδυμου εγκλήματος.

Με πολύ πόνο και δέος πάνω στις πληγές που χαράχτηκαν στο σώμα της Κύπρου, έσκυψε και η ελληνική λογοτεχνία. Ιδιαίτερα ο Γιάννης Ρίτσος και ο Νικηφόρος Βρεττάκος, που μας άφησαν μοναδικά δείγματα της ποιητικής ευαισθησία τους. Ποιος μπορεί να παραβλέψει το γεγονός ότι ο «Ύμνος και Θρήνος για την Κύπρο» του Ρίτσου, που έχει χαραχτεί από τον ίδιο και σε πέτρα, για πολλά χρόνια μετά το ’74 αποτελούσε στα χείλη όλων μας μοιρολόι και σύμβολο του πόνου που έφερε στον τόπο και το λαό μας η καταστροφή του ’74;

Το δράμα της Κύπρου όμως άγγιξε και τους συμπατριώτες μας Τουρκοκύπριους που έχουν αφήσει και αυτοί το δικό τους σημαντικό στίγμα στην ιστορία της κυπριακής λογοτεχνίας. Ήταν, εκτός των άλλων, μια προσπάθεια να μιλήσουν, να κρατήσουν ζωντανή τη μνήμη, να επικοινωνήσουν με τους συμπατριώτες τους στην άλλη πλευρά, να εκφράσουν τη δική τους αγωνία και τον πόνο αλλά και την ελπίδα και τον πόθο για επανένωση και ειρηνική συνύπαρξη όπως παλιά…

Και δεν είναι μόνο η 19χρονη, τότε, Νεσιέ Γιασίν που μέσα από το ποίημά της «Η δική μου πατρίδα» ήταν ίσως η πρώτη που μας «φώναξε» ότι και οι Τουρκοκύπριοι πόνεσαν και πονούν για το έγκλημα που έγινε στην πατρίδα μας, για το μοίρασμα του τόπου και των ανθρώπων. Μια πλειάδα άλλων λογοτεχνών από την άλλη πλευρά, μέσα από το έργο τους άφησαν την ευαισθησία τους να ξεχειλίσει… όπως ο Μ.Κ. Αζίογλου που στο «Χωρισμό» του, μας θυμίζει ότι:

 

«…Ο χωρισμός έφερε ένα μαύρο νόστο σ’ αυτούς που έφυγαν το 1974… ένα μαύρο μάθημα σ’ αυτούς που γεννήθηκαν το καλοκαίρι του 1974…

μια μαύρη ντροπή σ’ αυτούς που απόμειναν από καλοκαίρι του 1974…»

 

Ιστορία γραμμένη με το καλέμι και το πινέλο

 

Μια ποικιλότροπη επίδραση είχε η τραγωδία της Κύπρου και στο χώρο των τεχνών και ιδιαίτερα στη ζωγραφική και τη χαρακτική. Καλλιτέχνες από την Κύπρο και την Ελλάδα, δεν μπορούσε να μείνουν ανεπηρέαστοι, ιδιαίτερα από το δράμα της προσφυγιάς.

Ιδιαίτερα στον τομέα της χαρακτικής τέχνης, η έμπνευση από την τραγωδία της Κύπρου, έδωσε μοναδικά έργα, κάποια από τα οποία έγιναν γραμματόσημα στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Τηλέμαχος Κάνθος, Αδαμάντιος Διαμαντής, Γιώργος Σκοτεινός, Ξάνθος Χατζησωτηρίου, Χαμπης, Τάσσος (Αλεβίζος), Παναγιώτης Γράββαλος… για να αναφερθούμε ενδεικτικά σε κάποιους από τους καλλιτέχνες που δημιούργησαν ένα σταθμό στην ιστορία της τέχνης με πηγή έμπνευσης μια από τις θλιβερότερες εποχές της σύγχρονης κυπριακής πραγματικότητας.

Ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στους Κύπριους καλλιτέχνες που μας κληροδότησαν σημαντικό έργο με αναφορά την τραγωδία του 1974, κατέχει αναμφίβολα ο Τηλέμαχος Κάνθος.  Μέσα από μια σειρά ξυλογραφίες του με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Σκληροί χρόνοι», ο εξ Άλωνας δάσκαλος της τέχνης, αποτύπωσε σε όλη του τη διάσταση το κυπριακό δράμα.  «Στην πέτρα της υπομονής», το «Μαύρο θέρος του ’74» και «Θρήνος γυναικών» είναι ίσως τα πιο γνωστά από τα έργα αυτού του κύκλου.

Σπουδαιότερος για πολλούς και σίγουρα ο πιο παραγωγικός καλλιτέχνης σε αυτό τον τομέα, πρόσφυγας και ο ίδιος (η γενέτειρά του Κοντέα μνημονεύεται σε πολλά από τα έργα του) είναι ο χαράκτη Χαμπής που έχει δημιουργήσει δεκάδες μαυρόασπρες ξυλογραφίες μέσα από τις οποίες αφήνει να εκδηλωθούν τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι προβληματισμοί που του γέννησε η προδοσία και το δράμα της Κύπρου.

Αρκετά από αυτά τα έργα έχουν γίνει γνωστά εντός και εκτός Κύπρου, μέσα από βιβλία στα οποία έχουν περιληφθεί με αναφορές βέβαια στην τουρκική εισβολή και γενικότερα στην κυπριακή τραγωδία. Αρκετά είναι και τα χρωματιστά χαρακτικά του πολυβραβευμένου καλλιτέχνη, τα οποία ξεχειλίζουν από τη νοσταλγία του Χαμπή για το τουρκοκρατούμενο χωριό του.

Στη θεματογραφία αυτής της σχολής θα πρέπει να περιληφθεί και το έργο «Πενταδάκτυλος» από την ευρύτερη δουλειά του Βαρωσιώτη ζωγράφου Γιώργου Σκοτεινού με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Κύκλος Καταγγελίας Κύπρος 1974».

Σημαντικό το έργο και του επίσης Βαρωσιώτη ζωγράφου Ξάνθου Χατζησωτηρίου. Για τον κύκλο των έργων του «Πρόσφυγες» που εκφράζουν βέβαια τον πόνο και ό,τι άλλο αρνητικό συνεπάγεται ο ξεριζωμός, ο καλλιτέχνης τιμήθηκε στη Γαλλία. Από αυτό τον κύκλο ξεχωρίζουν τα έργα «Προσευχή για την ειρήνη» και «Δικαιοσύνη για την Κύπρο».

 

Τάσσος: ο πατέρας του προσφυγόσημου

 

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τον χαράκτη Τάσσο, η αναφορά μας δεν μπορεί παρά να επικεντρωθεί στο έργο του με το προσφυγόπουλο της Κύπρου ανάμεσα στα συρματοπλέγματα… Μια εικόνα που όλους μας συγκίνησε όταν πρωτοκυκλοφόρησε και συνόδευε την αλληλογραφία μας.

Το προσφυγόσημο ή προσφυγικό γραμματόσημο, όπως συνηθίσαμε να το λέμε και το οποίο κυκλοφόρησε σε τρεις διαφορετικές παραστάσεις (με τελευταίο το προσφυγόπουλο του Τάσσου που κυκλοφορεί μέχρι σήμερα), είχε δυο στόχους όταν αποφασίστηκε η κυκλοφορία του: να ενισχύσει το Ταμείο Προσφύγων που είχε δημιουργηθεί αμέσως μετά την προσφυγοποίηση και, δεύτερο, να θυμίζει παντού την τραγωδία της Κύπρου αφού θα ταξίδευε σε όλο τον κόσμο συνοδεύοντας κάθε επίσημη και μη επιστολή ή δέμα, που έφευγε από την Κύπρο.

Χρήστος Χαραλάμπους

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy