∆ιαλεκτικός υλισµός (2): Νόµος της ενότητας και της πάλης των αντιθέτων

Κεντρικό σηµείο στο Νόµο της ενότητας και της πάλης των αντιθέτων είναι η αντίθεση. Όσο πιο σύνθετος είναι ο οργανισµός ή το όποιο φαινόµενο, τόσο περισσότερες είναι και οι αντιθέσεις που επενεργούν και συνθέτουν, οι οποίες µπορούν να διαχωριστούν στις εσωτερικές και τις εξωτερικές.

Οι εσωτερικές αντιθέσεις είναι η αλληλοεπίδραση των αντίθετων πλευρών στο δοσµένο αντικείµενο ή οργανισµό, ή ακόµα και στην ίδια την κοινωνία. Είναι εκείνες οι αντιθέσεις που προσδιορίζουν την ουσία και υποδηλώνουν την ύπαρξη του συγκεκριµένου αντικειµένου ή φαινοµένου ως ενός ενιαίου σύνολου. Την ίδια στιγµή όµως οι εσωτερικές αντιθέσεις αποτελούν την πηγή κίνησης ή εξέλιξης αυτού του ενιαίου συνόλου, που προσδιορίζουν καθοριστικά την πορεία ή και κατεύθυνση εξέλιξής του. Εδώ υπάρχει και το κοµβικό σηµείο διαφοράς της ∆ιαλεκτικής από τη Μεταφυσική, γιατί η πρώτη αποδέχεται ως πηγή της κίνησης εκείνη την ουσιαστική αντίθεση που προσδιορίζει το φαινόµενο αυτό καθ’ αυτό, ενώ η δεύτερη ψάχνει την πηγή κίνησης εκτός του φαινοµένου.

Με απλά λόγια, το κάθε φαινόµενο εµπεριέχει την ίδια την άρνησή του και ακριβώς αυτή η πραγµατικότητα είναι που καθορίζει και την αυτοκίνησή του, η οποία στην πράξη «απεικονίζει» την αντίθεση, την προσδιορίζουσα ουσία του. Ο προσδιορισµός της αντίθεσης ως αλληλοεπίδραση των αντιτιθέµενων πλευρών χρειάζεται µια περαιτέρω συγκεκριµενοποίηση, ιδιαίτερα όταν καταβάλλεται προσπάθεια παρουσίασης των διαφορών µεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών αντιθέσεων. Εποµένως η εσωτερική, ουσιαστική αντίθεση καθορίζεται ως η αρνητική σχέση του φαινοµένου ως προς τον ίδιο τον εαυτό του, δηλ. η αυτοαναίρεση, η αυτοαντιφατικότητα του ίδιου του φαινοµένου.

Αλλά ας διαχωρίσουµε τα διάφορα επίπεδα του ορισµού της αντίθεσης:

1) Με την ευρύτερη σηµασία του όρου η αντίθεση είναι η σχέση µεταξύ των αντιτιθέµενων (πλευρών, ιδιοτήτων του αντικειµένου), που προσδιορίζει και αναιρεί το ένα το άλλο.

2) Αντίθεση είναι η σχέση που εµφανίζεται ως αλληλοεπίδραση των αντιθέτων.

3) Αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση να διαχωρίζονται τα εξωτερικά αντιτιθέµενα από τα εσωτερικά ενός φαινοµένου, γιατί τα µεν πρώτα απλώς καταδεικνύουν ούτε λίγο ούτε πολύ τον σαφή διαχωρισµό, την πόλωση των πλευρών της υπάρχουσας σχέσης, ενώ τα δεύτερα έχουν ως χαρακτηριστικό γνώρισµα το συνδυασµό των πλευρών της συγκεκριµένης σχέσης µέσα στο χώρο. ∆ηλ. στο φαινόµενο στο οποίο πιο ολοκληρωµένα υλοποιείται η αλληλοδιείσδυση των αντιθέτων γίνεται λόγος όχι για την αντίθεση µεταξύ των πλευρών, αλλά µεταξύ των ιδιοτήτων, των τάσεων του φαινοµένου.

4) Η κατανόηση της αλληλοεπίδρασης των αντιθέτων οδηγεί στην κατανόηση της αµοιβαίας σχέσης του φαινοµένου όχι µόνο µε τα άλλα φαινόµενα, αλλά και µε τον ίδιο τον εαυτό του, φθάνοντας µέχρι και την ιδέα της αυτοαναίρεσης, της αυτοαντιφατικότητας. Στην προκειµένη περίπτωση η εσωτερική ουσιαστική αντίθεση εµφανίζεται ως αυτοαντιφατικότητα του φαινοµένου, δηλαδή ως εσωτερική αλληλοεπίδραση.

5) Οι όροι «αυτοαντιφατικότητα» και «αυτοαναίρεση» οδηγούν αντίστοιχα στην απεικόνιση της πηγής της αυτοκίνησης, χωρίς όµως µια τέτοια προσέγγιση να περιορίζει την κατανόηση της αυτοκίνησης ως µόνο µια εσωτερική διαδικασία, γιατί είναι γνωστό ότι η γενική αλλαγή ενός φαινοµένου είναι αποτέλεσµα της αλληλοεπίδρασης εξωτερικών και εσωτερικών αιτιών, όµως καθοριστικό ρόλο σ’ αυτό το αποτέλεσµα διαδραµατίζουν αναµφισβήτητα οι εσωτερικές αιτίες.

Αντιλαµβανόµενος κάποιος το ουσιαστικό περιεχόµενο της εσωτερικής πηγής της αυτοκίνησης, ταυτόχρονα κατανοεί ότι η αντίθεση προσδιορίζει το βαθύτερο ουσιαστικό χαρακτηριστικό του διαφοροποιούµενου και εξελισσόµενου φαινοµένου.

Και ένα τελευταίο. Αναφορικά µε την πηγή και τις κινητήριες δυνάµεις της ανάπτυξης (αυτοκίνησης), θα πρέπει, ιδιαίτερα σε σύνθετους και πολύπλοκους οργανισµούς, να οριοθετούνται µε µια διττή αιτιολογία. Για παράδειγµα: Πηγή ανάπτυξης στις παραγωγικές δυνάµεις εµφανίζονται εκείνοι ακριβώς οι παράγοντες που αποτελούν την «άµεση παραγωγική αιτία» (εργασία, τεχνολογική αναβάθµιση, επιστήµη, µόρφωση), ενώ στις κινητήριες δυνάµεις συγκαταλέγονται οι παράγοντες (παραγωγικές σχέσεις, κατανάλωση και κίνητρα, ταξική πάλη κ.ά.) που ουσιαστικά δεν τελειοποιούν ούτε τα εργαλεία εργασίας ούτε τις εµπειρίες των παραγωγών, αλλά όµως δίνουν κατεύθυνση στη διαδικασία ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάµεων. Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά για άλλες κατηγορίες αντιθέσεων.