Ιούλιος 1974: Η δυσοσμία από τους νεκρούς… μεταφερόταν στο σπίτι

Σαράντα επτά χρόνια μετά και οι μνήμες είναι ακόμα νωπές για τον Ανδρέα Σάββα από τη Λακατάμια, ο οποίος έτρεξε ως εθελοντής να βοηθήσει στις ταφές των νεκρών της τουρκικής εισβολής. Τραγικές είναι οι σκηνές που σφηνώθηκαν στη μνήμη του, ενώ θυμάται πράγματα και καταστάσεις ως να έγιναν χθες. Οι περιγραφές του είναι συγκλονιστικές και οι λεπτομέρειες που δίνει σημαντικές.

 

Του Μιχάλη Μιχαήλ

Έτρεξε ως εθελοντής να βοηθήσει στις ταφές των νεκρών της τουρκικής εισβολής στο στρατιωτικό κοιµητήριο της Λακατάµιας. Ο Ανδρέας Σάββα ήταν τότε 38 χρονών και εργαζόταν στην Πολιτική Αεροπορία. Ήταν και µέλος της Εκκλησιαστικής Επιτροπής.

Η Λακατάµια εκείνες τις µέρες ήταν σχεδόν έρηµη, ο περισσότερος κόσµος είχε φύγει από το φόβο των βοµβαρδισµών. «Ούτε ιερέα δεν βρίσκαµε εύκολα», ανέφερε στον γράφοντα,  «και τρέχαµε στα γειτονικά χωριά για να φέρουµε έναν για να τύχουν οι νεκροί µιας χριστιανικής ταφής».

Ο Ανδρέας Σάββα τόνισε ότι σε αυτή την προσπάθεια δεν ήταν µόνος, αλλά περιστοιχιζόταν από οµάδα περίπου 10 εθελοντών.

Έµαθε από φίλο του αξιωµατικό στην Πολιτική Άµυνα ότι θα γίνονταν ταφές στη Λακατάµια, αφού το κοιµητήριο Κωνσταντίνου και Ελένης δεν διέθετε άλλο χώρο. Τότε, είπε, το κοιµητήριο της Λακατάµιας δεν είχε λειτουργήσει ακόµα και δεν είχε ούτε ένα θαµµένο µέσα.

Κάθε φορά που µάθαιναν ότι θα γίνονταν ταφές, τα µέλη της οµάδας φρόντιζαν να ανοίξουν τους τάφους µε τη βοήθεια εκσκαφέα και έτρεχαν δεξιά κι αριστερά για να βρουν ιερέα, άρτους, λίγο λάδι…

Τα πράγµατα, όπως εξήγησε, ήταν πολύ δύσκολα και οι συνθήκες αντίξοες. ∆εν υπήρχε καµία οργάνωση από πλευράς Εθνικής Φρουράς ή άλλων αρµόδιων Αρχών κι έτσι όλα γίνονταν ανοργάνωτα. Ο ίδιος ο κ. Σάββα έκανε σχεδιαγράµµατα µε τις τοποθεσίες που θάβονταν οι στρατιώτες, σηµειώνοντας και κάποια ονόµατα ή κάποια στοιχεία µε τα οποία, µε τον α’ ή β’ τρόπο, µπορούσε να εξακριβωθεί η ταυτότητα των νεκρών.

Αργότερα παρέδωσε αυτά τα σχεδιαγράµµατα στην Πολιτική Άµυνα και όταν αργότερα ξεκίνησαν οι εκταφές, διαπίστωσε ότι οι ανθρωπολόγοι και άλλοι ειδικοί που ήρθαν στο κοιµητήριο κρατούσαν τα δικά του σχεδιαγράµµατα. Ανάµεσα σε αυτά που κατέγραφε ήταν και το ποιοι από τους νεκρούς ανήκαν στην ΕΛ∆ΥΚ ή στα τάγµατα της Ε.Φ. που ήρθαν από την περιοχή του Αγίου Παύλου.

Ο πρώτος νεκρός τάφηκε στις 24 Ιουλίου 1974

Ο πρώτος νεκρός, όπως θυµάται, θάφτηκε στο κοιµητήριο της Λακατάµιας στις 24 Ιουλίου 1974. Συνολικά στο κοιµητήριο έγιναν 189 ταφές. Στους ξύλινους σταυρούς που τοποθετούσαν αλλά και πάνω στις ταφόπλακες που τοποθετήθηκαν αργότερα έγραφαν όνοµα, εφόσον ήξεραν ποιος ήταν ο νεκρός ή άγνωστος. Όµως, σηµείωσε, µπορεί κάτω από την πλάκα µε το όνοµα ενός νεκρού να µη βρίσκονταν τα δικά του οστά, τα οποία πιθανόν να βρίσκονται σε άλλα σηµείο του οµαδικού τάφου. Ο κ. Σάββα µάς εξήγησε ότι ανοιγόταν ένα στενόµακρο όρυγµα και µέσα έβαζαν τους νεκρούς, όµως δεν κατέγραφαν τη σειρά µε την οποία τους τοποθετούσαν µέσα στο όρυγµα. Ο ίδιος προσπαθούσε να καταγράψει κάποια στοιχεία των νεκρών. Όταν δεν υπήρχαν στοιχεία, πρόσθεσε, στο σταυρό αναγραφόταν η λέξη «Άγνωστος».

Σηµείωσε επίσης ότι τα στοιχεία των νεκρών καταγράφονταν στο Γενικό Νοσοκοµείο Λευκωσίας, αλλά λόγω της µη ύπαρξης συντονισµού µε την Ε.Φ. δεν έγινε καµία σύγκριση στοιχείων. Επεσήµανε την ανευθυνότητα ορισµένων αξιωµατικών της Ε.Φ. που τον διαβεβαίωναν πως «όλα είναι τσεκαρισµένα» και γνώριζαν ποιους έθαβαν, κάτι που δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια.

Ανατριχιαστική αναφορά, χαραγµένη στη µνήµη

Ανατριχιαστική είναι η αναφορά του ότι όταν επέστρεφε στο σπίτι, µύριζε άσχηµα. Για να µπορέσει να µπει σπίτι και να δει την οικογένειά του έκανε µπάνιο όχι µε νερό, αλλά µε δύο τρεις µπουκάλες ζιβανία, χρησιµοποιούσε αρώµατα… Εκτός από τα ρούχα, µύριζαν και τα χέρια τους, αφού λόγω έλλειψης γαντιών αναγκάζονταν να πιάσουν τους νεκρούς µε τα χέρια, µε αποτέλεσµα το λίπος από τα λιωµένα πτώµατα να περνά στους πόρους του δέρµατος. Πολλές φορές µάλιστα σκέφτηκε να πει ότι δεν αντέχει, αλλά σκέφτηκε ότι αν δεν µείνει εκεί, µαζί µε την υπόλοιπη οµάδα, τότε οι νεκροί θα µείνουν άταφοι.

Κάτι άλλο σηµαντικό που θυµάται είναι ότι πολλοί που µάθαιναν για τις ταφές έρχονταν εκεί στο κοιµητήριο αναζητώντας τους δικούς τους. Έδειχναν στον ίδιο και στους άλλους φωτογραφίες µε την ελπίδα να µάθουν κάτι.

Αργότερα κάποιοι άλλοι συγγενείς που έµαθαν για το κοιµητήριο έρχονταν κι έσκαβαν µε την ελπίδα να βρουν κάτι. Μόνο µία γυναίκα αναγνώρισε τον σύζυγό της από τα παπούτσια που φορούσε.

Όσοι έσκαβαν από µόνοι τους προκάλεσαν ζηµιά, αφού µετακίνησαν πτώµατα και οστά µε αποτέλεσµα να γίνουν προσµίξεις.

Μεγάλη ζηµιά όµως προκάλεσαν οι εκταφές που έκανε η ΕΛ∆ΥΚ το 1981. Ο ίδιος δεν γνωρίζει αν είχαν εξουσιοδότηση ή άδεια για να κάνουν κάτι τέτοιο. Και υπήρξαν περιπτώσεις, πρόσθεσε, που έπαιρναν ό,τι έβρισκαν. Υπήρξαν περιπτώσεις που παρέδωσαν, για παράδειγµα, κόκαλα από τρία πόδια κ.λπ.

Αυτόπτης µάρτυρας, αλλά δεν τον φώναξαν ποτέ…

<p>Όταν ξεκίνησαν οι επίσηµες εκταφές από το κράτος, κανένας δεν κάλεσε τον Ανδρέα Σάββα για να δώσει τη µαρτυρία του. Ούτε όταν ανακινήθηκε το θέµα µε τον Χριστοφή Ππασιά. Ούτε στην πρώτη δίκη, ούτε στη δεύτερη, µε την έφεση, ούτε στη δίκη που έγινε στο Ε∆Α∆ τον έψαξε κανείς, παρόλο που πολλοί γνωρίζουν τι έζησε εκείνες τις ηµέρες…

Αν τον καλούσαν, είπε, θα µπορούσε να διαφωτίσει για την κατάσταση που επικρατούσε εκείνες τις µέρες και για τις συνθήκες που έγιναν οι ταφές. Μάλιστα, ανέφερε, όταν ξεκίνησαν οι οργανωµένες εκταφές µετά από απόφαση της κυβέρνησης, πήγε από µόνος του για να δει αν χρειάζονταν οποιαδήποτε βοήθεια. Και το τραγικό, είπε, ήταν ότι οι ανθρωπολόγοι και οι ερευνητές κρατούσαν τα δικά του σχεδιαγράµµατα. Συστήθηκε στους επιστήµονες, οι οποίοι τον συµβουλεύτηκαν για διάφορα σχετικά θέµατα. Επίσης, είπε, ποτέ δεν τον κάλεσε κάποιος από τους Επιτρόπους Ανθρωπιστικών Θεµάτων για να δώσει τη δική του µαρτυρία.

Aπαντώντας σε ερώτηση, σηµείωσε ότι είναι πολύ προσεκτικός στο τι λέει όταν ερωτάται, διότι τα πάντα πρέπει να τίθενται κάτω από το πρίσµα του εθνικού συµφέροντος και να υπάρχει ο προβληµατισµός αν κάτι που θα λεχθεί θα ωφελήσει ή αν θα βλάψει την πατρίδα. ∆εν θέλει σε καµιά περίπτωση τα όσα γνωρίζει και τα όσα λέει να αποτελέσουν αντικείµενο κοµµατικής ή άλλης εκµετάλλευσης. Θλίβεται, θυµώνει και κλαίει, κατέληξε, όταν βλέπει κάποιους αγωνιστές του γλυκού νερού, όπως τους χαρακτήρισε, ακόµα και κάποιους συγγενείς αγνοουµένων να εκµεταλλεύονται το πρόβληµα των αγνοουµένων προκειµένου να προωθήσουν προσωπικούς στόχους, πολιτικούς κι άλλους.

Διευκρινήσεις:

1. Ο κ. Ανδρέας Σάββα έδωσε τη συνέντευξη στον Μιχάλη Μιχαήλ και ουδέποτε έδωσε συνέντευξη στην εφημερίδα Χαραυγή ή σε οποιοδήποτε άλλο έντυπο μέσο.

   Σε ότι αφορά την πρώτη ταφή που έγινε στις 24 Ιουλίου το 1974 πρέπει να διευκρινιστεί ότι τάφηκαν ταυτόχρονα τρεις νεκροί.