Ιστορικές διαδρομές: 90 χρόνια από την εξέγερση των Οκτωβριανών (1931)

Η διαμάχη για τον αρχιεπισκοπικό θρόνο οδηγεί σε σύγκρουση (Μέρος Ε’)

Του Μιχάλη Μιχαήλ

Τα Οκτωβριανά του 1931 άρχισαν να εκτυλίσσονται μέσα στο πλέγμα των συνθηκών που έχουμε περιγράψει στα προηγούμενα τέσσερα σημειώματα. Σημειώνουμε πως έχει μεγάλη σημασία ένα γεγονός να εξετάζεται μέσα στις συνθήκες που γίνεται και όχι ξεκομμένο από αυτές. Οι συνθήκες διαβίωσης των Κυπρίων ήταν πολύ δύσκολες, ενώ ιδιαίτερα η άρχουσα τάξη των χριστιανών ήταν ταυτισμένη με τη βρετανική κυριαρχία, και η μουσουλμανική άρχουσα τάξη δεκτική προς την αποικιοκρατία.

Είναι χαρακτηριστική η κατάσταση την οποία περιγράφει ο κυβερνήτης Ρόναλντ Στορς σε σχέση με αυτό το θέμα: «Βρήκα στο Συμβούλιο οκτώ δικηγόρους, τρεις από τους οποίους ήταν δανειστές χρημάτων, ένα γαιοκτήμονα, που ήταν επίσης δανειστής χρημάτων, έναν επίσκοπο της Ελληνικής Εκκλησίας, έναν έμπορο κι ένα γεωργό.

Έτσι, αν και τα συμφέροντα της αποικίας ήταν αυτά του γεωργικού παραγωγού, τα συμφέροντα τα οποία εκπροσωπούνταν στο Νομοθετικό ήταν αποκλειστικά αυτά της αριθμητικά ασήμαντης τάξης των παρασίτων που αποζούσαν από τον γεωργό» (1).

Αυτά βεβαίως αφορούσαν την περίοδο που η Κύπρος πέρασε στη βρετανική επικράτεια, όμως, παρά τις αλλαγές που έγιναν μέχρι τη δεκαετία του 1930, μπορεί να άλλαξε η σύνθεση του Σώματος, αλλά εκπρόσωποι στο Σώμα ήταν οι ίδιες τάξεις. Από αυτή την τάξη ανθρώπων διορίζονταν από τους Βρετανούς αξιωματούχοι της αποικίας, από αυτή την τάξη λάμβαναν τον τίτλο του Σερ διάφοροι Κύπριοι.

Με την όξυνση της οικονομικής κρίσης ο λαός αξίωνε παραίτηση των εκπροσώπων του και να μετατραπούν αυτοί σε μοχλό πίεσης κατά της αποικιοκρατίας.

Αλλαγή ισορροπίας στο Νομοθετικό Σώμα

Μετά την κήρυξη της Κύπρου σε αποικία, την 1η Μαΐου 1925, οι Βρετανοί αποφάσισαν να αυξήσουν τη δύναμη εξουσίας τους και στο πλαίσιο αυτό, ο Ύπατος Αρμοστής αντικαταστάθηκε από τον Κυβερνήτη της αποικίας, ενώ παράλληλα επιχειρήθηκε μία προσπάθεια αύξησης των μελών του Νομοθετικού Συμβουλίου, και με τον τρόπο αυτό ικανοποιείτο το αίτημα των Ελλήνων της Κύπρου για περισσότερο διευρυμένη και αναλογική εκπροσώπησή τους στα όργανα διοίκησης.

Λίγο αργότερα, σημειώθηκε ακόμα μια αλλαγή, όταν στις εκλογές του 1930 κέρδισε τις εκλογές ο κεμαλιστής εθνικιστής Νεσατί Μπεή, εκτοπίζοντας τον στυλοβάτη της τουρκοβρετανικής συνεργασίας, Μουνίρ Μπέη (2) . Ο Νεσατί επεδίωκε τη συνεργασία με τους Ε/κύπριους βουλευτές.

Είναι δε χαρακτηριστικό ότι τον Σεπτέμβριο του 1931 ο Νεσατί ταυτίστηκε με τους Έλληνες ψηφίζοντας εναντίον του φορολογικού δασμολογίου που είχε προτείνει η κυβέρνηση, υποχρεώνοντας τον Στορς να ζητήσει ειδική φορολογία, η οποία τελικά επιβλήθηκε (για πρώτη φορά) απευθείας από το Λονδίνο. Μέσα σε αυτό το φορτισμένο κλίμα, η ενέργεια του κυβερνήτη προκάλεσε λαϊκή δυσφορία.

Η εκμετάλλευση της Ένωσης

Ωστόσο δεν ήταν αυτό που οδήγησε στην εξέγερση των Οκτωβριανών, αλλά οι πολιτικές αντιθέσεις στους κόλπους της ε/κυπριακής κοινότητας.

Η ριζοσπαστική πτέρυγα της Δεξιάς, που εκφραζόταν από την περιφέρεια και τη μητρόπολη της Κερύνειας, κατηγορούσε τους εκπροσώπους της υπόλοιπης Δεξιάς ότι δεν διεξήγαγαν πραγματικό αντιβρετανικό αγώνα.

Πρέπει να σημειωθεί πως οι φανατικοί ενωτικοί θεωρούσαν πως τα προβλήματα των Κυπρίων θα λύνονταν ως διά μαγείας μέσω της Ένωσης, παραγνωρίζοντας ότι οι καταστάσεις στην Ελλάδα σε κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο δεν πολυδιέφεραν από αυτά που ίσχυαν στην Κύπρο.

Σε άρθρο του στην «Ελευθερία» ο πολιτευτής Σάββας Λοϊζίδης κατηγορούσε τους υπόλοιπους της Δεξιάς ότι η έγκριση ψηφίσματος για την Ένωση ήταν παραπλανητική και ότι μετά την απόρριψή της θα επανέρχονταν στο Νομοθετικό Σώμα για να συνεχίσουν να εγκρίνουν διάφορα νομοσχέδια.

Και κατέληγε το άρθρο του με τα εξής ενδιαφέροντα: «Και έπειτα αμφιβάλλει κανείς ότι διεξάγομεν ειλικρινή εθνικόν αγώνα! Πώς όχι, αφού ο κ. Λανίτης αρνείται ότι συνεργάζεται εν τη Βουλή; Αδιάφορον αν συμψηφίζη με την Κυβέρνησιν εις το δάνειον, εις το περί ξενοδοχείων Νομοσχέδιον και εις τόσα άλλα και αν υποβάλλη αιτήσεις διά τας ανάγκας των χωρίων του διαμερίσματος τους (…) Τον δε όρκον πίστεως του Νομοθετικού Συμβουλίου τον επρόφερε κατά θετικάς πληροφορίας πολύ, μα πάρα πολύ χαμηλοφώνως!» (3).

Ο Κ. Γραικός δίνει με σαφήνεια τα δεδομένα της ενδοδεξιάς σύγκρουσης και αναλύει και τους λόγους, κάτι που αποφεύγουν να αναφερθούν οι αστοί ιστορικοί και ιστοριογράφοι. Αναφέρει με σαφήνεια ότι η βασική αιτία της κρίσης στην ενωτική παράταξη ήταν η διαδοχή του γηραιού Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Γ’.

Η διαδοχή είχε μεγάλη σημασία, διότι ο νέος Αρχιεπίσκοπος με την οικονομική βάση της Αρχιεπισκοπής θα έλεγχε –στις νέες συνθήκες– κάθε πολιτική κίνηση στην Κύπρο. Και οι κύκλοι της Κερύνειας με επικεφαλής τον Μητροπολίτη Κερύνειας Μακάριο Β’, ο οποίος ήταν διεκδικητής του θρόνου, δεν δίστασαν να εκμεταλλευθούν κάθε ευκαιρία που τους δινόταν για εξουδετέρωση των πολιτικών αντιπάλων τους.

Ο ανθυποψήφιός του ήταν ο Μητροπολίτη Κιτίου Νικόδημος Μυλωνάς, ένας συντηρητικός και αλαζονικός άνθρωπος, ο οποίος επίσης δεν δίσταζε μπροστά σε τίποτα προκειμένου να επιβληθεί. Σε αντίθεση, όμως, με τον Μακάριο Β’, ανήκε στη μετριοπαθή μερίδα που επεδίωκε προώθηση της Ένωσης σε συνεργασία με την κυβέρνηση, δηλαδή ήταν βενιζελικός (4).

Αίτημα για παραίτηση των βουλευτών

Με ποικιλόμορφες εκδηλώσεις ο κόσμος ζητά κατάργηση της νέας φορολογίας και καλεί τους βουλευτές να αγωνιστούν ενάντια στο νέο αυτό αντιλαϊκό μέτρο κι αν δεν πετύχουν τίποτα, να παραιτηθούν. Μερικοί από τους βουλευτές, με επικεφαλής τον Νικόδημο Μυλωνά, αντιδρούν στη λαϊκή αξίωση, γιατί φοβούνται ότι δεν θα επανεκλεγούν.

Οι βουλευτές εμπλέκονται σε ατέρμονες συζητήσεις χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Κάτω από τη λαϊκή πίεση, οι Ελληνοκύπριοι βουλευτές συνέρχονται στο Σαϊττά σε μυστική σύσκεψη για να πάρουν οριστική απόφαση. Το αποτελέσματα της σύσκεψης αυτής επίσημα δεν έγινε γνωστό, πέρα από την απόφαση να παραπεμφθεί η απόφαση της σύσκεψης για νέα μελέτη και τελική έγκριση στην «Εθνική Οργάνωση Κύπρου» (Ε.Ο.Κ.) (5) .

Με τον τρόπο αυτό η πρωτοβουλία των κινήσεων περνά ουσιαστικά στην Εκκλησία που κατευθύνουν οι Κυρηνειακοί με την οργάνωση Ε.Ρ.Ε.Κ. (Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις Κύπρου), την ίδρυση της οποίας θα ανακοίνωναν στις 18 Οκτωβρίου (6) .

Η Ε.Ο.Κ. πραγματοποίησε τρεις συσκέψεις μέχρι τις 17 Οκτωβρίου χωρίς να καταλήξει στο αν θα πρέπει να παραιτηθούν ή όχι οι βουλευτές.

Η παραίτηση Νικόδημου Μυλωνά

Η άποψη του Νικόδημου Μυλωνά να μην παραιτηθεί αλλάζει όταν πληροφορείται ότι η Ε.Ρ.Ε.Κ. κινείται εναντίον του με στόχο να του στερήσει τον αρχιεπισκοπικό θρόνο.

Η Ε.Ρ.Ε.Κ. διοργάνωσε συλλαλητήριο εναντίον του στις 18 Οκτωβρίου 1931 και το βράδυ της 17ης Οκτωβρίου τα επιτελεία του Μυλωνά διαμοιράζουν διακήρυξη, με την οποία ανακοινωνόταν η παραίτησή του από το Νομοθετικό Σώμα και ανένδοτος αγώνας εναντίον των Βρετανών.

Η ενέργειά του αυτή έγινε χωρίς να ενημερώσει κανένα συνεργάτη του. Την απόφασή του για παραίτηση ακολουθούν και οι τρεις λαϊκοί βουλευτές της μητροπολιτικής περιφέρειας Κιτίου, Λανίτης, Κυριακίδης και Αραδιππιώτης.

Οι αλληλοκατηγορίες και η στροφή του Ν. Μυλωνά

Οι εξελίξεις πλέον ήταν ραγδαίες και η ρήξη μεταξύ των δύο παρατάξεων απύθμενη. Η Ε.Ρ.Ε.Κ. ζητά με φανατισμό την Ένωση και κηρύσσει γενικό μποϊκοτάρισμα των βρετανικών προϊόντων.

Οι οκτώ βουλευτές που έμειναν εκτεθειμένοι με ανακοίνωσή τους κατηγορούν τον Μυλωνά ότι παλινώδησε κρυφά την τελευταία στιγμή τορπιλίζοντας την ενότητα των Ελλήνων βουλευτών και μηδενίζοντας με τη μονομερή του πράξη και τον τρόπο που έδρασε τη σημασία και τη βαρύτητα μιας ομαδικής παραίτησης.

Τον κατηγορούσαν ότι χρησιμοποίησε δόλιες και καταχθόνιες ενέργειες. Από την επόμενη μέρα ξεκινά η πορεία προς τις συγκεντρώσεις, οι οποίες υποκινήθηκαν για τα προσωπικά συμφέροντα των εμπλεκομένων και όχι για να προωθήσουν τα λαϊκά συμφέροντα.

Από τη στιγμή που διαφάνηκαν οι προθέσεις των δύο παρατάξεων της Δεξιάς, τα πράγματα οδηγήθηκαν σε σύγκρουση, που είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα εναντίον των αποικιστών, λόγω της εκμετάλλευσης των αισθημάτων του λαού από τους ηγήτορές του.

1. Ρόναλντ Στορς, Απομνημονεύματα, σελ. 553.
2. Κατσιαούνης «Διασκεπτική», σελ. 35.
3.  Εφ. «Ελευθερία», 2 Μαΐου 1931, άρθρο Σ. Λοϊζίδη με τίτλο: «Πολιτικώς είμεθα νήπια, Το Νομοθετικόν Συμβούλιον και η περί ενώσεως παράγραφος».
4. Κ. Γραικού «Τα Οκτωβριανά και το Κ.Κ.Κ.», σελ. 8, 9.
5.  Η Εθνική Οργάνωση Κύπρου ιδρύθηκε το 1930 και ήταν η διάδοχος κατάσταση της Πολιτικής Οργάνωσης που ιδρύθηκε το 1921. Πίσω από την Οργάνωση βρίσκονταν ο Αρχιεπίσκοπος και οι μητροπολίτες Πάφου, Κιτίου και Κερύνειας. Συμμετείχε επίσης ο ηγούμενος Κύκκου, οι 12 Ε/κύπριοι βουλευτές και 18 αντιπρόσωποι, 3 από κάθε επαρχία οι οποίοι εκλέγονταν.
6. Η Ε.Ρ.Ε.Κ ιδρύθηκε από 21 εμπόρους, δικηγόρους, καθηγητές, γιατρούς και τον γραμματέα της Μητρόπολης Κερύνειας με στόχο την αδιάλλακτη προώθηση της Ένωσης και τον αντικομμουνιστικό αγώνα.