Ιστορικές Διαδρομές: Από τις Σέβρες στη Λωζάνη

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Στο προηγούμενο σημείωμα αναφερθήκαμε στη Συνθήκη των Σεβρών και στις πρόνοιές της, στο διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη δημιουργία του τουρκικού κράτους. Η μη αναγνώριση της Συνθήκης από τη νέα κυβέρνηση στην Τουρκία, υπό τον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), υπήρξε η απαίτηση της Άγκυρας για επαναδιαπραγμάτευση.

Η απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου

Παρά τα οφέλη που είχε η Ελλάδα από τη συνθήκη των Σεβρών, αυτή στοίχισε στον Βενιζέλο, ο οποίος κατηγορήθηκε ως προδότης και έφυγε εξόριστος. Αξίζει να σημειωθεί πως δύο μόλις ημέρες μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, κι ενώ ο Βενιζέλος ετοιμαζόταν για αναχώρηση στην Ελλάδα από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού, δέχθηκε δολοφονική επίθεση από δύο απότακτους αξιωματικούς του ελληνικού στρατού. H απόπειρα απέτυχε και ο Βενιζέλος γλίτωσε με ελαφρά τραύματα. Ο Βενιζέλος έχασε την εξουσία στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 και δεν εξελέγη ούτε βουλευτής. Ένα μήνα πριν τις εκλογές είχε πεθάνει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος και στη θέση του βρέθηκε ο Κωνσταντίνος, ο οποίος επέστρεψε στην Ελλάδα, ενώ η αντιβενιζελική παράταξη ανήλθε στην εξουσία. Έτσι ο Βενιζέλος εγκατέλειψε την πολιτική σκηνή και έφυγε αυτοεξόριστος στο εξωτερικό.

Η επικράτηση του Κεμάλ Ατατούρκ

Στην ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η κατάσταση άλλαξε άρδην με την ήττα του σουλτάνου από τα στρατεύματα του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ). Η χώρα ήταν διαλυμένη από τον πόλεμο, ταπεινωμένη από την ήττα, με το κράτος παράλυτο και με τον ελληνικό στρατό να κατέχει ζωτικό χώρο στη Μικρά Ασία και να επεκτείνει διαρκώς την παρουσία του προς Ανατολάς. Η αυτοκρατορία βρισκόταν στο κατώφλι της πλήρους διάλυσης. Ο Κεμάλ κήρυξε επανάσταση, σχημάτισε προσωρινή κυβέρνηση (αργότερα κατάργησε το σουλτανάτο και ανακήρυξε την Τουρκική Δημοκρατία) και καταπιάστηκε αμέσως με την ανασυγκρότηση του τουρκικού στρατού θέτοντας ως πρώτιστο καθήκον του την εκδίωξη των Ελλήνων. Η προσπάθειά του υποβοηθήθηκε από την κυβέρνηση της Αθήνας, η οποία θεώρησε ότι μπορούσε να εκμεταλλευθεί την κατάσταση και να καταλάβει εδάφη της αυτοκρατορίας φτάνοντας μέχρι και την Άγκυρα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση των ελληνικών στρατευμάτων από τα κέντρα ανεφοδιασμού τους ως την πλήρη εξάντληση των εφοδίων τους αλλά και των φυσικών τους δυνάμεων. Η ευκαιρία που περίμενε ο Μουσταφά Κεμάλ δόθηκε από τους ίδιους τους Έλληνες. Αφού ουσιαστικά αυτοεγκλωβίστηκαν και αποξενώθηκαν τα ελληνικά στρατεύματα, ο Κεμάλ εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση, τρέποντας τις ελληνικές δυνάμεις σε άτακτη φυγή. Τα ελληνικά στρατεύματα έφτασαν καταδιωκόμενα μέχρι τη Σμύρνη. Ακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 με την πλήρη νίκη των στρατευμάτων του Κεμάλ Ατατούρκ επί των Ελλήνων, που τον υποβοήθησε να εφαρμόσει και τα σχέδιά του για εκδίωξη του ελληνικού πληθυσμού από τη Μικρά Ασία.

Η επαναδιαπραγμάτευση και η επιστροφή του Βενιζέλου

Μετά τις εξελίξεις αυτές και την κατά κράτος νίκη του Κεμάλ Ατατούρκ, η νέα τουρκική κυβέρνηση, εκπροσωπώντας πλέον μια καινούργια Τουρκία, δηλώνει ότι δεν αναγνωρίζει τη συνθήκη κι ότι απαιτεί επαναδιαπραγμάτευση της Συνθήκης των Σεβρών. Οι Σύμμαχοι δεν μπορούσαν να αρνηθούν. Το ίδιο και η Ελλάδα, η οποία πλέον τελούσε υπό καθεστώς δικτατορίας των Νικόλαου Πλαστήρα και Στυλιανού Γονατά που επιβλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1922. Οι δικτάτορες, αναγνωρίζοντας την ανικανότητά τους να διαπραγματευτούν, κάλεσαν τον εξόριστο Ελευθέριο Βενιζέλο να αναλάβει το βαρύ καθήκον να την εκπροσωπήσει. Έτσι επικεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπείας ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος και της τουρκικής ο πιο στενός συνεργάτης του Κεμάλ, Ισμέτ Πασάς, που στη συνέχεια πήρε το επίθετο Ινονού και έγινε Πρωθυπουργός και μετά Πρόεδρος της Τουρκίας. Ο Βενιζέλος είχε να αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες και νέα δεδομένα και την ανατροπή των όσων κατάφερε με τη Συνθήκη των Σεβρών, ανατροπή για την οποία δεν ήταν υπεύθυνος ο ίδιος.

Αλλαγή στάσης των συμμάχων

Οι σχέσεις των Συμμάχων μεταξύ τους είχαν αλλάξει δραματικά, όπως και η στάση τους έναντι της Ελλάδας. Αγγλία και Γαλλία δεν είχαν πλέον και τις καλύτερες των σχέσεων μεταξύ τους, η Ιταλία ήταν πλέον ένα φασιστικό κράτος, αλλά πάνω απ’ όλα η Τουρκία προσερχόταν στις διαπραγματεύσεις με τον αέρα του νικητή. Όλα αυτά δεν δημιουργούσαν τις καλύτερες συνθήκες για τον Βενιζέλο, ο οποίος ωστόσο κατάφερε να φέρει αποτέλεσμα

Οι πρόνοιες της Συνθήκης για Ελλάδα και Τουρκία
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ξεκίνησε στις 20 Οκτωβρίου 1922 η διάσκεψη της Λωζάνης. Κατά τη διάρκεια των εργασιών της υπήρξαν αρκετές έντονες διαμάχες μεταξύ των Συμμάχων, γεγονός που οδήγησε σε διακοπή της συνόδου στις 4 Φεβρουαρίου 1923. Μετά από έντονο παρασκήνιο έγινε κατορθωτό να ξεκινήσει ξανά στις 23 Απριλίου και να υπογραφή η συμφωνία στις 24 Ιουλίου μετά από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων. Από τις συνθήκες η Τουρκία ανέκτησε την Ανατολική Θράκη, την Ίμβρο και Τένεδο, μια λωρίδα γης κατά μήκος των συνόρων με τη Συρία, την περιοχή της Σμύρνης και της Διεθνοποιημένης Ζώνης των Στενών, η οποία όμως θα έμενε αποστρατιωτικοποιημένη και αντικείμενο νέας διεθνούς διάσκεψης. Παραχώρησε τα Δωδεκάνησα στην Ιταλία, όπως προέβλεπε και η συνθήκη των Σεβρών, αλλά χωρίς πρόβλεψη για δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Ανέκτησε πλήρη κυριαρχικά δικαιώματα σε όλη της την επικράτεια και απέκτησε δικαιώματα στρατιωτικών εγκαταστάσεων σε όλη την επικράτειά της εκτός της ζώνης των στενών. Ένα σημείο διαφωνίας ήταν η καταβολή πολεμικών αποζημιώσεων από την Ελλάδα, κάτι για το οποίο η τελευταία δήλωνε αδυναμία. Τελικά η Τουρκία δέχθηκε να της αποδοθεί το τρίγωνο του Κάραγατς στη Θράκη αντί αποζημιώσεων. Τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος παραχωρήθηκαν στην Τουρκία με τον όρο ότι θα διοικούνταν με ευνοϊκούς όρους για τους Έλληνες.1 Ο Οικουμενικός Πατριάρχης έχασε την ιδιότητα του Εθνάρχη και το Πατριαρχείο τέθηκε υπό ειδικό διεθνές νομικό καθεστώς. Σε αντάλλαγμα, η Τουρκία παραιτήθηκε από όλες τις διεκδικήσεις για τις παλιές περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκτός των συνόρων της και εγγυήθηκε τα δικαιώματα των μειονοτήτων στην Τουρκία. Με ξεχωριστή συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών από τις δύο χώρες και η αποστρατιωτικοποίηση («μη εγκατάσταση ναυτικής βάσεως») κάποιων νησιών του Αιγαίου (Λήμνος, Σαμοθράκη, Σάμος, Χίος, Λέσβος, Ικαρία).2

Ανταλλαγή πληθυσμών

Η ανταλλαγή μειονοτήτων που πραγματοποιήθηκε προκάλεσε μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Μετακινήθηκαν από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη στην Ελλάδα 1.650.000 Οθωμανοί υπήκοοι, χριστιανικού θρησκεύματος και από την Ελλάδα στην Τουρκία 670.000 Έλληνες υπήκοοι, μουσουλμανικού θρησκεύματος.3 Σημειώνεται ότι το βασικό κριτήριο για την ανταλλαγή δεν αποτέλεσε η εθνικότητα αλλά η θρησκεία των επηρεαζομένων.4 Σύμφωνα με το άρθρο 2β της συνθήκης χρησιμοποιήθηκε ο όρος Μουσουλμάνοι και όχι Τούρκοι. Αυτό οφείλεται στο ότι κατά την Οθωμανική Αυτοκρατορία η θρησκεία μετρούσε πολύ περισσότερο από ό,τι η εθνικότητα και από την άλλη πλευρά η Τουρκία ήθελε όλοι οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης να παραμείνουν. Στα Βαλκάνια χρησιμοποιείται ο όρος Τούρκος αρκετές φορές ως συνώνυμο με τον μουσουλμάνο, επειδή στο σύστημα των Οθωμανικών μιλέτ (ήταν κύριο στοιχείο στην διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) όλοι οι μουσουλμάνοι ανήκαν σε μια ενιαία κοινότητα.5 Μεταξύ των ανταλλάξιμων περιλαμβάνονταν επίσης οι Έλληνες του Πόντου αλλά και τουρκόφωνοι Έλληνες, όπως τουρκόφωνοι Πόντιοι και Καραμανλήδες, καθώς και ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι, όπως Τουρκοκρητικοί και Βαλαάδες της Δυτικής Μακεδονίας.6 Μαζί με τους Έλληνες, πέρασε στην Ελλάδα και αριθμός Αρμενίων και Συροχαλδαίων. Εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή οι Ρωμιοί κάτοικοι της νομαρχίας της Κωνσταντινούπολης (οι 125.000 μόνιμοι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης, των Πριγκηπονήσων και των περιχώρων, οι οποίοι ήταν εγκατεστημένοι πριν από τις 30 Οκτωβρίου του 1918) και οι κάτοικοι της Ίμβρου και της Τενέδου (6.000 κάτοικοι), ενώ στην Ελλάδα παρέμειναν 110.000 Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.7 Επιπλέον, βάσει του άρθρου 23, η Τουρκία απεμπόλησε πλήρως τα κυριαρχικά της δικαιώματα επί της Κύπρου.8

1 Το 1926 η τουρκική κυβέρνηση ακύρωσε με νόμο αυτή τη διάταξη.
2 Αργότερα με τη Συνθήκη του Μοντρέ, στην οποία η Ελλάδα ήταν συμβαλλόμενο μέρος, η Τουρκία ξαναπέκτησε το δικαίωμα στρατιωτικοποίησης των στενών, της Ίμβρου, Τενέδου, και αντίστοιχα η Ελλάδα της Λήμνου και Σαμοθράκης.
3 Συνθήκη της Λωζάνης, τμήμα VI, άρθρο 1: Από της 1ης Μαΐου 1923, θέλει διενεργηθή η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων, ελληνικού ορθοδόξου θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμανικού θρησκεύματος, των εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών. Τα πρόσωπα ταύτα δεν θα δύνανται να έλθωσιν ίνα εγκατασταθώσιν εκ νέου εν Τουρκία ή αντιστοίχως εν Ελλάδι, άνευ της αδείας της Τουρκικής Κυβερνήσεως ή αντιστοίχως της Ελληνικής Κυβερνήσεως.
4 «Turks». The Encyclopedia of Islam. 10. Brill, σσ. 699.
5 Renée Hirschon (editor) (2003). Studies in forced migration, Vol. 12 / Crossing the Aegean: an appraisal of the 1923 compulsory population exchange between Greece and Turkey. Berghahn Books. σελ. 98. ISBN 978-1-57181-562-0.
6 Βλάσης Αγτζίδης. «Οι εξισλαμισμένοι Έλληνες στη σημερινή Τουρκία».
7 Συνθήκη της Λωζάνης, τμήμα VI, άρθρο 2.
8 Καρεκλάς, Ιάκωβος (2014). Διεθνές Δίκαιο: Με έμφαση στο Δίκαιο του Πολέμου. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη. σελ. 152
Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy