Ιστορικές διαδρομές: Η προετοιμασία του αγώνα της ΕΟΚΑ

Μέρος 1ο

Τα ξημερώματα της 1ης Απριλίου οι πρώτες βόμβες της ΕΟΚΑ ξάφνιαζαν τους πάντες. Κανένας δεν γνώριζε περί τίνος επρόκειτο, πλην των μυημένων και ως ένα βαθμό των Βρετανών, οι οποίοι είχαν κάποιες πληροφορίες υπόψιν τους. Τα δεδομένα της εποχής έχουν καταγραφεί από τον ίδιο τον Γρίβα, καταρχήν στο «Ημερολόγιό» του και στη συνέχεια στα «Απομνημονεύματά» του, καθώς και στο «Χρονικόν αγώνος ΕΟΚΑ 1955-1959». Κι έχουν καταγραφεί όπως ο ίδιος ο Γρίβας ήθελε να τα καταγράψει, προς δικόν του όφελος, όπως διαπιστώνουν πολλοί. Βέβαια αρκετοί από τους πρωταγωνιστές έκαναν το ίδιο. Παράλληλα, με το θέμα αυτό έχουν ασχοληθεί κι αρκετοί ιστορικοί κι ερευνητές αλλά και πρωταγωνιστές των γεγονότων, μεταφέροντας ο καθένας τα δικά του ευρήματα ή προσωπικές εμπειρίες για τα όσα έγιναν

Η Κύπρος δεν προσφέρεται για ανταρτοπόλεμο

Το πρώτο που σημειώνουμε ως ξεκίνημα, πριν πάμε να δούμε πώς εξελίχθηκαν τα πράγματα, είναι μια σημαντική παραδοχή από τον ίδιο τον Γρίβα, ότι η Κύπρος, για πολλούς λόγους, δεν προσφερόταν για τη διεξαγωγή ανταρτοπόλεμου.1 Παραθέτει τους λόγους καταγράφοντας ότι «η περιορισμένη έκτασή της [Κύπρου], η νησιώτικη φύση της και η σημαντική απόσταση που την χωρίζει από τις ηπειρωτικές ακτές, οι οποίες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως ορμητήρια για τον ανεφοδιασμό της, αποτελούν σοβαρά μειονεκτήματα, τα οποία δεν μπορούν εύκολα να υπερνικηθούν». Συνοψίζει τις δυσχέρειες σε τρεις τομείς: α) οπλισμού β) έμψυχου υλικού και γ) εδάφους. Σημειώνει επίσης ότι είχε προβλέψει τις δυσκολίες, γι’ αυτό και εξ αρχής προσπάθησε να φέρει οπλισμό κατά την προπαρασκευαστική περίοδο, «δυστυχώς όμως δεν εύρον κατανόησιν εκ μέρους του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, όστις δε ήθελε να δοθή μεγάλη έκτασις και ισχύς εις τον ένοπλον αγώνα». Στο σημείο Γ’ τονίζει πως ούτε και το έδαφος ήταν διευκολυντικό.²

Ο Γρίβας διεκδικεί την πατρότητα της ιδέας

Η πατρότητα της ιδέας διεκδικείται από αρκετούς με κύριους πρωταγωνιστές τον Γρίβα, τον Σωκράτη Λοϊζίδη, αλλά και από τον Μακάριο. Ο Γρίβας δίνοντας τη δική του εκδοχή αποδίδει την ιδέα της διεξαγωγής ένοπλου αγώνα στον εαυτό του. Όπως σημειώνει στα «Απομνημονεύματά» του, εξέθεσε τις απόψεις του τον Μάιο του 1948 στον παλιό συνεργάτη του, Κύπριο δικηγόρο Χριστόδουλο Παπαδόπουλο, τον οποίο παρακάλεσε να μεταφέρει τις απόψεις του στον Αχιλλέα Κύρου.3 Τα Χριστούγεννα του 1950 ο Γρίβας εξέθεσε τις απόψεις του στον στρατηγό Γ. Κοσμά, ο οποίος ήταν αρχηγός του Γ.Ε.Σ. και τον παρακάλεσε να μιλήσει για τις σκέψεις του στον στρατάρχη Παπάγο. Στη συνέχεια ο Γρίβας λέει ότι τον Μάιο του 1951 τού έγινε πρόταση για ανάληψη ένοπλου αγώνα από τον Γ. Στράτο και τους αδελφούς Σάββα και Σωκράτη Λοϊζίδη. Ο ίδιος έθεσε ως όρο να κατέβει στην Κύπρο για να κάνει αναγνώριση εδάφους και της κατάστασης, πράγμα που έγινε αποδεκτό από τους αδελφούς Λοϊζίδη.

Ο Σωκράτης Λοϊζίδης διεκδικεί την ιδέας

Σύμφωνα όμως με τον Ανδρέα Αζίνα4 η ιδέα ανήκε στον Σωκράτη Λοϊζίδη5 . Όπως καταγράφει στο βιβλίο του, ο ίδιος σκεφτόταν το ενδεχόμενο ένοπλης δράσης, αλλά δεν τολμούσε να το πει σε κανέναν. Σε μια συνάντηση που είχε με τον Λοϊζίδη στην Αθήνα, τον Απρίλιο του 1952, ο Κύπριος δικηγόρος τού έριξε έναν υπαινιγμό για το ενδεχόμενο ένοπλου αγώνα στην Κύπρο. Ο Λοϊζίδης, κατά τον Αζίνα, του είπε ότι είχε κουβεντιάσει παλαιότερα το θέμα με τον Μακάριο, ο οποίος δεν ήταν αρνητικός. Ακολούθως, οι Σάββας και Σωκράτης Λοϊζίδης είχαν συνάντηση με τον πρώην Υπ. Στρατιωτικών Γεώργιο Στράτο, του εξέθεσαν τις απόψεις τους και σε δεύτερη συνάντηση ο Στράτος είχε ήδη έτοιμο τον σκελετό για τις ενέργειες που έπρεπε να γίνουν. Όταν κρίθηκε αναγκαίο να βρεθεί στρατιωτικός αρχηγός, ο Στράτος υπέδειξε τον Γρίβα.6 Επιπρόσθετα, ο ίδιος ο Σωκράτης Λοϊζίδης ανέφερε σε συνέντευξή του το 1982 στους Παναγιώτη Παπαδημήτρη και Μίμη Κωνσταντινίδη ότι είπε τις σκέψεις του στον τότε μητροπολίτη Κιτίου Μακάριο, λίγο πριν την απέλασή του από την Κύπρο, τον Ιανουάριο του 1950. «Εκεί του αποκάλυψα το σκοπό μου. Του είπα: Πανιερώτατε, φεύγω μεν, αλλά εγώ θα ξανάλθω. Πάω με το εξής πρόγραμμα: Θα συστήσω εκεί μιαν επιτροπή προπαρασκευής ενός ένοπλου μυστικού απελευθερωτικού αγώνα στην Κύπρο. Θα φροντίσω να βρω μέσα οπλισμό, καΐκια για να πηγαινοερχόμαστε στην Κύπρο κρυφά. Και όταν ετοιμασθώ θα σε ειδοποιήσω καταλλήλως να έλθεις κι εσύ ο ίδιος στην Αθήνα. Θα βρεις αυτή τη δουλειά έτοιμη και να προχωρήσουμε, Ο Πανιερώτατος το εδέχθη. Μου έδωσε την ευχή του και μου είπε: Συμφωνώ απολύτως. Άρχισε όλα αυτά, ετοίμασε τα και θα έλθω στην Αθήνα να τα πούμε. Ο Μακάριος είχε κάποιο δισταγμό ως προς το εάν ο κυπριακός λαός ήτο έτοιμος να κάνει ένα τέτοιου είδους αγώνα και αν θα βρίσκονταν οι μαχητές οι οποίοι θα διεξήγαγαν έναν αγώνα».7

Σκέψεις και από τον Μακάριο

Υπάρχει μαρτυρία ότι και ο ίδιος ο Μακάριος έκανε σκέψεις για τη διενέργεια μιας μορφής ένοπλου αγώνα, όταν ήταν ακόμα φοιτητής στη Βοστώνη των ΗΠΑ, στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Όπως σημειώνει ο Παναγιώτης Παπαδημήτρης, δεν υπάρχει ωστόσο μαρτυρία ότι τις σκέψεις του τις εκμυστηρεύθηκε σε κάποιο πρόσωπο την περίοδο εκείνη. Προσθέτει ότι αργότερα ο Ελλαδίτης δημοσιογράφος Κωνσταντίνος Καλλιγάς, σε ιστορικό αφήγημά του, στην εφημερίδα «Το Βήμα» των Αθηνών που αναδημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο του 1960 στην εφημερίδα «Ο ΑΓΩΝ» της Κύπρου, έγραψε έπειτα από συνάντησή του με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στην Κύπρο: «Ο Μακάριος, όταν ακόμη σπούδαζε στη Βοστώνη και διαλογιζόταν τρόπους και μεθόδους ανακινήσεως του Κυπριακού και αποτινάξεως του αγγλικού αποικιακού ζυγού, είχεν αντιληφθή ότι θα χρειαζόταν ίσως να φθάση ο κυπριακός λάος μέχρις ενόπλου εξεγέρσεως γιά ν’ αποκτήση, την ελευθερία του και να επιτύχη την εθνική του αποκατάσταση. Την ανάγκη αυτή την συνειδητοποιούσε ακόμη περισσότερο όταν ήταν Μητροπολίτης Κιτίου και διεδραμάτιζε πια υπεύθυνο ρόλο στα κυπριακά πράγματα. Και όταν έγινε Αρχιεπίσκοπος και Εθνάρχης Κύπρου, άρχισε να επιδιώκη ενεργώς την οργάνωση μυστικού απελευθερωτικού κινήματος στην Κύπρο μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της προπαρασκευής για την εθνική αποκατάσταση του λαού της ελληνικής μεγαλονήσου».8 Η πατρότητα, λοιπόν, της ιδέας για ένοπλο αγώνα στην Κύπρο ανήκει σε πολλούς. Κι ο καθένας τη διεκδικεί για τον εαυτό του. Εμείς καταγράφουμε για σκοπούς ιστορίας τις αναφορές, αφού δεν υπάρχει κάτι το οποίο να πιστοποιεί από πού και πώς προέκυψε πράγματι η ιδέα. Χωρίς βεβαίως να απορρίπτουμε ότι ισχύουν όσα αναφέρθηκαν. Στο σημείωμα του ερχόμενου Σαββάτου θα εξετάσουμε τη συνέχεια των πραγμάτων.

1 «Απομνημονεύματα», κεφ. V. «Δυνατότητες δι’ έναν
ανταρτοπόλεμον εν Κύπρω», σελ. 12.
2 Στο ίδιο, σελ. 13.
3 Ο Αχιλλέας Κύρου, Έλληνας εθνικιστής ιδιοκτήτης
και εκδότης εφημερίδων, φυσικομαθηματικός,
δημοσιογράφος, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας,
σεναριογράφος, δοκιμιογράφος και μεταφραστής.
Πατέρας του ήταν ο κυπριακής καταγωγής εκδότης
Άδωνις Κύρου, ιδιοκτήτης της αθηναϊκής εφημερίδος
«Εστία» και είχε δύο αδελφούς, τον Κύρο και τον Αλέξη.
Ο τελευταίος ενεπλάκη αργότερα στο Κυπριακό στο
πλευρό του Γρίβα.
4 Ο Ανδρέας Αζίνας ήταν γεωπόνος. Από τα ιδρυτικά
μέλη της ΠΕΚ και της ΕΟΚΑ, διαδραμάτισε σημαντικό
ρόλο τόσο την περίοδο της ΕΟΚΑ όσο και στα μετέπειτα
χρόνια από την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας.
5 Ο Σωκράτης Λοϊζίδης γεννήθηκε το 1918 στο Κάτω
Δίκωμο και πέθανε στην Αθήνα στις 27 Ιουλίου του
1995. Ήταν από τα ιδρυτικά μέλη της ΕΟΚΑ. Ασκούσε το
επάγγελμα του δικηγόρου και ήταν αδελφός του νομικού
και πολιτευτή Σάββα Λοϊζίδη, καθώς και του Λοΐζου
Λοϊζίδη που εκτελέστηκε από τους Άγγλους κατά την
εξέγερση του Οκτωβρίου του 1931. Ήταν στα πρώτα
στάδια στενός συνεργάτης του Γρίβα με τον οποίο είχε
μεγάλες αντιπαραθέσεις. Συνελήφθη στις 25 Ιανουαρίου
1955, όταν οι Άγγλοι εντόπισαν το πλοιάριο «Άγιος
Γεώργιος» στη Χλώρακα.
6 Ανδρέα Αζίνα «50 χρόνια σιωπής, η ώρα της
αλήθειας», σελ. 188, 189, τ. Α, Λευκωσία 2001.
7 papademetris.net, S-1059, «1948: Αρχίζει η
οργάνωση του αγώνα της ΕΟΚΑ. Μακάριος και Γεώργιος
Γρίβας κάνουν τις ίδιες σκέψεις για οργάνωση ένοπλου
αγώνα για απελευθέρωση της Κύπρου από τον αγγλικό
ζυγό».
8 papademetris.net, S-1059