Ιστορικές Διαδρομές: Οι πενταμερείς διασκέψεις για την Κύπρο του 1959 και 1964

Επιμέλεια: Μιχάλης Μιχαήλ

Μέρος 2ο

Στο σημείωμα αυτό θα ασχοληθούμε με την πενταμερή η οποία πραγματοποιήθηκε το 1964. Ουσιαστικά είναι μια άγνωστη πτυχή της ιστορίας της Κύπρου ή τουλάχιστον, λιγότερο γνωστή. Η διάσκεψη πραγματοποιήθηκε με τους ίδιους συντελεστές του 1959, δηλ. έλαβαν μέρος η Μ. Βρετανία, η Ελλάδα και η Τουρκία ως εγγυήτριες δυνάμεις και οι δύο κοινότητες στην Κύπρο. Σημειώνεται πως όπως και η προηγούμενη διάσκεψη του 1959, έτσι κι αυτή του 1964 έγινε στο Λονδίνο.

Η κρίσιμη κατάσταση

Είχαν περάσει τέσσερα χρόνια από την ανακήρυξη της Κύπρου σε ανεξάρτητο δικοινοτικό κράτος. Οι «κρυφοί» στόχοι των δύο πλευρών στην Κύπρο, η ένωση για τους Ε/ κύπριους και η διχοτόμηση για τους Τ/κύπριους, κυριαρχούσαν στο κράτος που και οι δύο πλευρές θεώρησαν ότι ήταν η προσωρινή λύση πριν την επίτευξη του τελικού στόχου τους. Η ένταση στις σχέσεις τους κορυφωνόταν μέρα με τη μέρα και σε αυτό συνέβαλαν και οι προτάσεις του Μακαρίου για αλλαγή των γνωστών 13ων σημείων του Συντάγματος και η τ/κ εμμονή για διχοτόμηση. Στο εσωτερικό των δύο κοινοτήτων λειτουργούσαν παραστρατιωτικές οργανώσεις που έλαβαν ενεργό μέρος στις διακοινοτικές συγκρούσεις του 1963-64 και στη δεύτερη φάση της διχοτόμησης με την αποχώρηση (ή εκδίωξη κατ’ άλλους) των Τ/κυπρίων από τη διακυβέρνηση.

Η στάση των ΗΠΑ, της Μ. Βρετανίας και της ΕΣΣΔ

Μέσα στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου και της προσπάθειας των δύο πόλων να ελέγχουν την παγκόσμια κατάσταση, δεν μπορούσε η κατάσταση στην Κύπρο να περάσει απαρατήρητη. Οι ΗΠΑ υποστήριζαν ότι έπρεπε να γίνει αναθεώρηση των Συνθηκών του 1959 λόγω του ότι όχι μόνο απέτυχαν να λύσουν το πρόβλημα ανάμεσα στις δύο κοινότητες, αλλά προκαλούσαν και προβλήματα μεταξύ της Τουρκίας και της Ελλάδας, με αποτέλεσμα να ελλοχεύει ο κίνδυνος για ανάφλεξη στις σχέσεις τους λόγω του Κυπριακού.

Επίσης, αυτή η κατάσταση ενίσχυε τη θέση της Σοβιετικής Ένωσης στην περιοχή και ενέτεινε την ανησυχία για πιθανή δημιουργία σοβιετικής βάσης στην Κύπρο, δημιουργούνταν προβλήματα στον ΟΗΕ, υπονομευόταν η λειτουργία του ΝΑΤΟ στην περιοχή και ενδυνάμωνε το κίνημα των Αδεσμεύτων1 . Οι ΗΠΑ εκτιμούσαν επίσης ότι με την κατάσταση που δημιουργήθηκε ευνοείτο το ΑΚΕΛ. Είναι γι’ αυτόν το λόγο, σημειώνει ο Σπύρος Σακελαρόπουλος, που οι ΗΠΑ εκπόνησαν τα σχέδια για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα με την παραχώρηση εδαφικών ανταλλαγμάτων στην Τουρκία, αλλά και με εξουδετέρωση του ΑΚΕΛ2 . Οι Βρετανοί από την άλλη επιδίωκαν διαφύλαξη των συμφερόντων τους και μέσω αυτών και των συμφερόντων της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας στη Μεσόγειο, ύστερα και από την αποτυχία τους να διατηρήσουν το Σουέζ. Οι στόχοι και οι επιδιώξεις των Βρετανών συνέπιπταν με αυτούς των ΗΠΑ συν το ότι ήθελαν να είχαν εξασφαλισμένη τη συμμαχική σχέση με την Ελλάδα μέσω του ΝΑΤΟ. Για τους ακριβώς αντίθετους λόγους η ΕΣΣΔ υποστήριζε ακριβώς τα αντίθετα.

Επιδίωξη η κατάργηση των συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο συγκλήθηκε στο Λονδίνο η πενταμερής διάσκεψη. Και επειδή σήμερα, λόγω της πενταμερούς στο Κραν Μοντανά και της επικείμενης πενταμερούς στα τέλη Απριλίου, κάποιοι προβάλλουν τον ισχυρισμό ότι η συμμετοχή των δύο κοινοτήτων και όχι και της Κυπριακής Δημοκρατίας παραπέμπει σε κατάργηση ή αγνόηση της Κυπριακής Δημοκρατίας, σημειώνουμε ότι ούτε το 1964 εκπροσωπήθηκε το κυπριακό κράτος και καμία κατάργηση του ή υποβάθμισή του υπήρξε. Κατά τις εργασίες της διάσκεψης, οι Τουρκοκύπριοι εκπρόσωποι αντί τήρηση των όρων του Συντάγματος ζήτησαν τον γεωγραφικό διαχωρισμό των δύο κοινοτήτων με μετακίνηση πληθυσμών και την ομοσπονδοποίηση του κράτους3 .

Αλλά και οι Ε/κ έπραξαν κάτι παρόμοιο επιδιώκοντας την ενοποίηση του κράτους και την κατάργηση των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου4 . Είναι χαρακτηριστικό ότι στη διάσκεψη και οι δύο πλευρές στόχευαν στην κατάργηση των Συμφωνιών Ζυρίχης – Λονδίνου προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος για την επίτευξη του στόχου τους. Αυτό που αναφέρουμε δεν είναι αυθαίρετος ισχυρισμός, αφού οι επιδιώξεις της ε/κ πλευράς φάνηκαν εκείνη την περίοδο τόσο από δηλώσεις του Προέδρου Μακαρίου, αλλά πολύ περισσότερο από τις διακηρύξεις της Οργάνωσης «Ακρίτας» που ξεκάθαρα δήλωνε πως στόχος ήταν η κατάργηση των συνθηκών Συμμαχίας και Εγγύησης και η κήρυξη της ένωσης με την Ελλάδα, με άλλα λόγια κατάργηση του κυπριακού κράτους και συνένωση της Κύπρου στον ελληνικό κορμό. Η ε/κ αντιπροσωπεία «επέμεινε στην αναθεώρηση του Συντάγματος και την κατάργηση των Συνθηκών Συμμαχίας και Εγγύησης και έδωσε διαβεβαιώσεις για την κατοχύρωση των μειονοτικών δικαιωμάτων, με εγγυήσεις κάτω από τον έλεγχο ενός διεθνούς σώματος παρατηρητών», μας πληροφορεί ο Ν. Κρανιδιώτης. Από την άλλη, πριν την πραγματοποίηση της πενταμερούς, ο ηγέτης των Τ/κ και αντιπρόεδρος της Δημοκρατίας, Φαζίλ Κιουτσούκ, δήλωσε στην εφημερίδα The Νew York Times στις 30 Δεκεμβρίου 1963 ότι «το Σύνταγμα είναι νεκρό» και ότι δεν υπήρχε πλέον προοπτική συνύπαρξης των δύο κοινοτήτων στην Κύπρο. Λίγες μέρες αργότερα (10 Ιανουαρίου 1964) δήλωνε σε συνέντευξή του στη Le Monde ότι οι Τ/κ ήθελαν χωριστό κράτος. Ήδη, ανέφερε, «προχωρούμε προς την κατεύθυνση της δημιουργίας χωριστής διοίκησης, έχουμε δική μας αστυνομία και τηλεπικοινωνίες. Μετά τη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου θα επεκτείνουμε την αυτονομία μας. Σε ό,τι αφορά εμάς, η κυβέρνηση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου δεν υφίσταται πλέον»5 .

Μ. Βρετανία: Ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ ή διχοτόμηση

Από την άλλη, η Μ. Βρετανία νοιαζόταν για τη διατήρηση της ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας και θεωρούσε πως η πιο καλή λύση ήταν να μπει υπό την ομπρέλα του ΝΑΤΟ και η Κύπρος. Αυτή ήταν και η εισήγηση στη διάσκεψη του Βρετανού Υπουργού των Κοινοπολιτειακών Σχέσεων, Ντάνκαν Σαντς, ο οποίος πρότεινε ευθέως την ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ, πρόταση η οποία απορρίφθηκε από την ε/κ πλευρά6 . Δεδομένης της άρνησης της ε/κ πλευράς για ένταξη στο ΝΑΤΟ η Βρετανία επιστράτευσε και πάλι τον μπαμπούλα της διχοτόμησης, κάτι που είχε κάνει και την περίοδο πριν από τις συμφωνίες Ζυρίχης – Λονδίνου. Στο πλήρες σχέδιο που κατέθεσε ο Σαντς στις 21 Ιανουαρίου 1964 δεν συμπεριλαμβανόταν η ένταξη της Κύπρου στο ΝΑΤΟ, αλλά περιλαμβάνονταν έντονα διχοτομικά στοιχεία, αφού αφαιρούσε ουσιώδεις τομείς της δημόσιας ζωής από τον έλεγχο της κεντρικής κυβέρνησης του νησιού. Οι Ελληνοκύπριοι το απέρριψαν, προκαλώντας την οργή του βρετανικού Τύπου, ο οποίος πρότεινε πλέον τη διανομή της Κύπρου μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας, Ελλάδας και Τουρκίας7

Η παρέμβαση των ΗΠΑ

Οι Αμερικανοί, ανήσυχοι από το διαφαινόμενο αδιέξοδο, παρενέβησαν. Ο υφυπουργός Εξωτερικών των Η.Π.Α., Τζορτζ Μπολ, σε συνεργασία με τον Ντάνκαν Σαντς συνέβαλε καθοριστικά στην εκπόνηση ενός νέου σχεδίου, το οποίο έμεινε στην ιστορία ως αγγλοαμερικανικό και κατατέθηκε στη διάσκεψη στις 31 Ιανουαρίου. Ανάμεσα στα 13 σημεία του προνοούσε ότι «θα εγκατασταθεί εν Κύπρω ειρηνευτική δύναμις, ήτις θα αποτελήται από στρατεύματα των χωρών του ΝΑΤΟ». Η πρόταση έγινε από δεκτή από την τουρκική πλευρά, η οποία ζήτησε να συμμετέχει στρατιωτικά στη ΝΑΤΟϊκή ειρηνευτική δύναμη που θα στάθμευε στην Κύπρο. Ο υπηρεσιακός Πρωθυπουργός της Ελλάδας, Ιωάννης Παρασκευόπουλος, είπε ότι η Ελλάδα αποδεχόταν κατ’ αρχήν την πρόταση, ενώ αργότερα ζήτησε κάποιες τροποποιήσεις.

Απόρριψη από τον Μακάριο

Η θέση της ε/κ πλευράς ήταν αρνητική, με τον Μακάριο να δηλώνει στις 4 Φεβρουαρίου ότι «οι προτάσεις αυτές δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές». Έτσι, μετά την απορριπτική στάση της ελληνοτουρκικής πλευράς έληξαν άκαρπες οι εργασίες της Πενταμερούς στις 10 Φεβρουαρίου. Έντονη ήταν και η αντίδραση της ΕΣΣΔ, η οποία μίλησε για «ιμπεριαλιστική πολιτική του ΝΑΤΟ» και προειδοποίησε ότι η Μόσχα δεν θα έμενε αδιάφορη αν επιχειρηθεί οποιαδήποτε επέμβαση στην Κύπρο. Έτσι, η Πενταμερής του 1954 έληξε άκαρπα, ενώ οι ΗΠΑ δεν έμειναν αδρανείς αφού στη συνέχεια θα έκαναν διάφορες εισηγήσεις για επίλυση του Κυπριακού, κινούμενες στο πλαίσιο της διάσκεψης και της ΝΑΤΟϊκής λύσης με παράλληλο παραμερισμό της κυπριακής κυβέρνησης.

1. Σ. Ριζάς, «Το Κυπριακό στην κρίσιμη καμπή. Η ελληνική
πολιτική και το σχέδιο Άτσεσον», εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα
1997, σελ. 37.

2. Σπ. Σακελαρόπουλου, «Ο κυπριακός κοινωνικός
σχηματισμός (1191-2004)», εκδ. Τόπος, Αθήνα 2017,
σελ. 469, 470.
3. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Τ/κ με τον όρο
ομοσπονδία ουσιαστικά εννοούσαν συνομοσπονδία,
δηλ. δύο αναγνωρισμένα κράτη τα οποία θα
συνεργάζονται μεταξύ τους. Η θέση αυτή επανήλθε μετά
το ναυάγιο του Κραν Μοντανά και με αυτή τη θέση θα
πάει η τουρκική και η τ/κ πλευρά στην άτυπη πενταμερή
του Απριλίου.
4. Γ. Κληρίδης, Η κατάθεσή μου, τ. 1, Λευκωσία 1988,
σσ. 300-302 όπου και οι προτάσεις των δύο πλευρών.
5.Le Monde, 10 Ιανουαρίου 1964, το απόσπασμα
παρατίθεται στο βιβλίο της Στέλλας Σουλιώτη «Fettered
Independence, Cyprus 1878-1964», Τόμος 1, Σελίδα
370.
6. Εκτενή αναφορά γιατί η Κύπρος δεν έγινε μέλος του
ΝΑΤΟ παραθέσαμε σε παλαιότερο σημείωμά μας.
7. Περισσότερες λεπτομέρειες μπορεί ο αναγνώστης να
διαβάσει στα βιβλία: του Γλ. Κληρίδη «Η Κατάθεση μου»,
του Α. Φάντη «50 χρόνια Κυπριακής Δημοκρατίας» και
«Κυπριακό 1964-1974, Αναζητώντας την αλήθεια»,
του Νίκου Κρανιδιώτη «Ανοχύρωτη Πολιτεία» τομ. Α’ και
σε άλλες εκδόσεις

 

 

 

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy