Ιστορικές διαδρομές: Το όραμα του Ρήγα Βελεστινλή για την «Ελληνική Δημοκρατία»

Στις 11/24 Ιουνίου του 1798, αργά το βράδυ, οκτώ Έλληνες που κρατούνταν φυλακισμένοι στο κάστρο Neboisa του Βελιγραδίου βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα κελιά τους διά της μεθόδου του στραγγαλισμού.

Του Μιχάλη Μιχαήλ

Ηταν ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος), από το θεσσαλικό χωριό Βελεστίνο [1] , ετών 40, ο Ευστράτιος Αργέντης, έμπορος από τη Χίο, ετών 31, ο Δημήτριος Νικολίδης, γιατρός από τα Ιωάννινα, ετών 32, ο Αντώνιος Κορωνιός έμπορος και λόγιος από τη Χίο, ετών 27, ο Ιωάννης Καρατζάς, λόγιος από τη Λευκωσία της Κύπρου ετών 31, ο Θεοχάρης Γεωργίου Τουρούτζιας, έμπορος από τη Σιάτιστα, ετών 22, ο Ιωάννης Εμμανουήλ, φοιτητής ιατρικής, απ’ την Καστοριά, ετών 24 και ο αδελφός του Παναγιώτης Εμμανουήλ, υπάλληλος του Αργέντη, ετών 22 [2] . Τα πτώματα των νεκρών ρίχτηκαν στον Σάβα, παραπόταμο του Δούναβη, που τώρα χωρίζει το παλιό από το νέο Βελιγράδι.

Λίγες ημέρες αργότερα, στις 17/30 Ιουνίου 1798, ο Αυστριακός συνταγματάρχης Schertz, με μια σύντομη αναφορά του από το Σέμλινο, προς το υπουργείο Στρατιωτικών στη Βιέννη, έδωσε όλα τα στοιχεία του στυγερού εγκλήματος:

«Ο Καϊμακάμης [3] – έγραφε ο Schertz [4] – έλαβε την παρελθούσαν εβδομάδα εκ Κωνσταντινουπόλεως φιρμάνιον, καθ’ ο εν μεγίστη μυστικότητι την τρίτην μετά την άφιξιν του φιρμανίου ημέραν διέταξε νύκτωρ τον στραγγαλισμόν πάντων των οκτώ καθειργμένων Ελλήνων, μετά δε την τέλεσιν της πράξεως ενήργησε να διαδοθή, ότι είχον αποδράσει άπαντες εκ της φυλακής, και δη έστειλεν άνδρας προς δήθεν καταδίωξιν αυτών κατά τας λεωφόρους».

Η είδηση του θανάτου του Ρήγα και των συντρόφων του συγκλόνισε λαούς και προσωπικότητες απ’ άκρου εις άκρον της βαλκανικής χερσονήσου, ιδιαίτερα δε όσους προσέβλεπαν στις επαναστατικές ιδέες της εποχής και στους ανθρώπους που τις υπηρετούσαν.

Το Σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα Βελεστινλή (1797)

Στο επίκεντρο της συνταγματικής πρότασης του Ρήγα βρίσκεται η εγκαθίδρυση ενός ενιαίου κράτους, ενός κράτους με συγκεντρωτικό χαρακτήρα. Η πολιτεία αυτή θα χαρακτηριζόταν από πολυφωνία αποτελώντας ένα πολυεθνικό κράτος.

Στο επίκεντρο της συνταγματικής πρότασης του Ρήγα βρίσκεται η εγκαθίδρυση ενός ενιαίου κράτους, ενός κράτους με συγκεντρωτικό χαρακτήρα. Η πολιτεία αυτή θα χαρακτηριζόταν από πολυφωνία αποτελώντας ένα πολυεθνικό κράτος.

Το ιδεατό αυτό κρατικό μόρφωμα, δεν αποτελούσε ένα πρόγραμμα διαβαλκανικής ομοσπονδίας. Σε κάθε περίπτωση, η πολιτεία του Ρήγα ήταν η «Ελληνική Δημοκρατία», δηλαδή ένα κράτος ελληνικό.

Στον πυρήνα της συνταγματικής ιδεολογίας του Ρήγα Βελεστινλή βρίσκεται η δημοκρατική αρχή και ειδικότερα, η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος επιβεβαιώνεται από την αρχή της πολιτικής ισότητας.

Η τελευταία εκφράζεται με την ίση συμμετοχή όλων των πολιτών στην άσκηση της νομοθετικής εξουσίας και στην εκλογή των βουλευτών-αντιπροσώπων του Έθνους, το ίσο παθητικό εκλογικό δικαίωμα και την αξιοκρατική ανάδειξη στα δημόσια αξιώματα.

Η πολιτική συμμετοχή διευρύνεται με την καθιέρωση της καθολικής ψηφοφορίας (του άρρενος πάντοτε πληθυσμού). Τα μέλη του Νομοθετικού Σώματος εκλέγονταν για ενιαύσια θητεία και ήταν υπόλογα απέναντι στους εκλογείς τους.

Παράλληλα και συνδυαστικά με την Εθνική Αντιπροσωπεία προβλέπεται η λειτουργία Λαϊκών Συνελεύσεων σε α’ βαθμό και σε τοπικό επίπεδο. Προϋπόθεση της ισχύος των νόμων αποτελούσε η λαϊκή επικύρωσή τους, η παροχή «συγκατάθεσης» εκ μέρους όλου του λαού. Στην κυριαρχική αρμοδιότητα του λαού υπάγονται ακόμη τα θέματα που ανάγονται στην αναθεώρηση του Συντάγματος.

Η εκτελεστική εξουσία ασκούνταν από ένα πενταμελές διευθυντήριο. Αυτό το ανώτατο συλλογικό όργανο της εκτελεστικής λειτουργίας διέθετε αυστηρά περιορισμένες αρμοδιότητες, οι οποίες τελούσαν σε σχέση εξάρτησης από το Νομοθετικό Σώμα. Το τελευταίο ήταν με τη σειρά του άμεσα εξαρτημένο από το Εκλογικό Σώμα (Λαό-Έθνος) με δεδομένο και το ενιαύσιο της θητείας των εκλεγμένων αντιπροσώπων του Έθνους.

Στο Σύνταγμα της «Ελληνικής Δημοκρατίας» διαλαμβάνονται ακόμη – για πρώτη φορά στην ελληνική συνταγματική ιστορία – ρυθμίσεις που αφορούν στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής του Κράτους, τη διαχείριση των διεθνών σχέσεων και τη διεθνή εκπροσώπηση της χώρας. Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύματος υπογραμμίζεται με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο με την αναγνώριση του δικαιώματος αντίστασης, σε περίπτωση που η εξουσία εκτρέπεται στην τυραννία.

Το συνταγματικό πρότυπο του Ρήγα Βελεστινλή εμπλουτίζεται με θεσμούς άμεσης δημοκρατίας, όπως είναι το δημοψήφισμα, η λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία και το αιρετό των δικαστικών λειτουργών.

Η παρατηρούμενη απόκλιση από τους κοινοβουλευτικούς θεσμούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας γίνεται προκειμένου να ενισχυθεί ο συμμετοχικός χαρακτήρας των πολιτικών διαδικασιών.

Θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες

Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύματος κατοπτρίζεται στις ρυθμίσεις για την άσκηση και προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Τα θεμελιώδη δικαιώματα στο Σύνταγμα του Ρήγα Βελεστινλή εμφανίζονται υπό τον τίτλο «Δίκαια του Ανθρώπου» (και όχι του Πολίτη), μία ορολογία που εύγλωττα παραπέμπει στη θεωρία του φυσικού δικαίου.

Το Σύνταγμα του Ρήγα Βελεστινλή περιλαμβάνει τον κλασικό κατάλογο των ατομικών δικαιωμάτων αμυντικού χαρακτήρα: προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, ισότητα, ατομική ιδιοκτησία, θρησκευτική ελευθερία, ελευθερία της έκφρασης. Περιλαμβάνονται ακόμη ατομικά δικαιώματα συλλογικής δράσης, όπως το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι.

Ο Ρήγας Βελεστινλής προχωρεί όμως παραπέρα προβαίνοντας στην αναγνώριση και κοινωνικών δικαιωμάτων, όπως η εργασία, η κοινωνική πρόνοια και η εκπαίδευση (η τελευταία και για τα δύο φύλα).

Οι επιδράσεις της συνταγματικής σκέψης του Ρήγα Βελεστινλή

Η συνταγματική σκέψη του Ρήγα Βελεστινλή άσκησε ουσιώδη επίδραση στη διαμόρφωση της σκέψης και άλλων εκπροσώπων του Νέο ελληνικού Διαφωτισμού, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο ανώνυμος συγγραφέας της Ελληνικής Νομαρχίας (1807).

Ο απόηχος της συνταγματικής πρότασης Ρήγα Βελεστινλή καταγράφεται ακόμη στις πηγές της πρώιμης συνταγματικής πολιτείας των επαναστατημένων Ελλήνων. Ο συνταγματικός ιδεαλισμός του ανιχνεύεται στις ρυθμίσεις των εθνικών Συνταγμάτων του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, ενώ οι απόψεις του για την οργάνωση της πολιτείας δεν απουσιάζουν ούτε και από αυτά τα τοπικά πολιτεύματα.

Η επίδραση της συνταγματικής σκέψης του Ρήγα Βελεστινλή, στη συγκυρία της εθνικής παλιγγενεσίας, άρχισε να υποχωρεί, όταν άρχισε να υποχωρεί η φιλελεύθερη και δημοκρατική συνταγματική ιδεολογία του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.

Περαιτέρω, το πρόσωπο του Ρήγα Βελεστινλή περιβλήθηκε με την αχλή του θρύλου, με αποτέλεσμα να προβληθούν περισσότερο στη συλλογική μνήμη άλλα έργα του μεγάλου εθνεγέρτη, όπως ο Θούριος ή η Χάρτα και να συσκοτισθεί η συνταγματική σκέψη του.

Παράλληλα, η διαρκής κίνηση του βαλκανικού γεωπολιτικού εκκρεμούς ανάμεσα στην πολιτική ολοκλήρωση και τον πολιτικό κατακερματισμό καταδεικνύει ότι η συνταγματική και πολιτική πρόταση του Ρήγα Βελεστινλή εξακολουθεί να διατηρεί, στη συγκυρία της μεταψυχροπολεμικής εποχής, το διαχρονικό χαρακτήρα της [5].

Η Εκκλησία εναντίον του Ρήγα

Η έντονη επαναστατική δραστηριότητα του Ρήγα και της ομάδας του προκάλεσε την έχθρα του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης και του ίδιου του Πατριάρχη.

Το Σύνταγμα του Ρήγα κυκλοφόρησε το 1797 στα Βαλκάνια και πρόβαλλε ένα τύπο άμεσης δημοκρατίας που στηριζόταν στις αντιλήψεις του Γάλλου Διαφωτιστή Ρουσό.

Είναι σημαντικό το ότι στο Σύνταγμα δεν υπήρχε καμία αναφορά σε επίσημη θρησκεία, δεν υπήρχε ούτε λέξης για χριστιανισμό και ορθοδοξία!

«Η Ελληνική Δημοκρατία (…) δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικόν μάτι» και «Ο αυτοκράτωρ λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου τούτου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούλγαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρμένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλο είδος γενεάς», γράφει σε ένα σημείο το Σύνταγμα.

Αυτό απαντά σε πολλά απ’ όσα λέγονται από πλευράς κυρίως των εθνικιστικών κύκλων.

Οι στόχοι και τα γραπτά του Ρήγα συνάντησαν την έντονη αντίδραση του επίσημου χριστιανικού Ορθόδοξου εκκλησιαστικού μηχανισμού, ο οποίος ήταν ταγμένος στην υπηρεσία της οθωμανικής εξουσίας και ουσιαστικά αποτελούσε εξάρτημα της εξουσίας αυτής. Και δεν είναι τυχαίο ότι το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης εξέδωσε αφοριστήρια εναντίον κάθε επαναστατικής δραστηριότητας.

Το έτος 1798, ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, αργότερα θύμα ο ίδιος της οθωμανικής εξουσίας, αλλά τότε ακόμα υπερασπιστής και εγγυητής της υποταγής των ραγιάδων στους Οθωμανούς, με εγκύκλιό του προς τους ορθοδόξους αρχιερείς εφιστά την προσοχή για τον «κίνδυνο» από την κυκλοφορία του «Συντάγματος του Ρήγα».

Γράφει στο ποίμνιο ότι να επαγρυπνεί σε όλα τα μέρη και «με ακριβείς ερεύνας και εξετάσεις, όταν εμφανισθή τοιούτον σύνταγμα, ως άνωθεν, εις τύπον ή χειρόγραφον, να συνάξης πάντα τα διασπειρόμενα, και να τα εξαποστέλλης εις ημάς».

Καλεί μάλιστα τον κόσμο να μη αμελήσει «εις την τοιαύτην ποιμαντικήν και άγρυπνόν σου ταύτην αρχιερατικήν επιστασίαν», διότι αν αμελήσει, αποδεικνύει τον εαυτό του «ανίκανον, και του ποιμαντικού χρέους ελλειπέστατον και αγρήγορον, και εκ τούτου υποπίπτει εις ανυποληψίαν και ποινήν παρά Θεού και της εκκλησίας εξ αποφάσεως» [6].

 

 

[1] Στην περιοχή είχε ακμάσει στην αρχαιότητα η θεσσαλική πόλη Φεραί.

[2] Λ. Ι. Βρανούση: «Ρήγας», Βασική Βιβλιοθήκη τόμος 10ος, σελ. 104.

[3] Καϊμακάμης: Προϊστάμενος διοικητικής υπηρεσίας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Εδώ γίνεται λόγος για τον Καϊμακάμη του Βελιγραδίου.

[4] Αιμίλιου Λέγρανδ: «Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή και των συν αυτώι Μαρτυρησάντων» (Μετάφραση: Σπ. Λάμπρου), Εκδοση της Επιστημονικής Εταιρείας Μελέτης «Φερών – Βελεστίνου – Ρήγα», Αθήνα 1996 (πρώτη έκδοση 1891), σελ. 165-167.

[5] Πηγή: Τα Ελληνικά Συντάγματα και η Ιστορία τους (1797-1875), Κέντρο Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου – Ίδρυμα Θεμιστοκλή και Δημήτρη Τσάτσου, Αθήνα 2012.

[6] «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόμος ια’.