Ήβη Μελεάγρου, μια ξεχωριστή μορφή των κυπριακών γραμμάτων

Ανοιχτός ορίζοντας

Πρωτοπόρος στις προσπάθειες για ανανέωση του πεζογραφικού λόγου στην Κύπρο

(Σκεπτικό βράβευσης της Ήβης Μελεάγρου, το 2014, από την Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου, με το Βραβείο «Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης».)

«Με ομόφωνη απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Λογοτεχνών Κύπρου το Βραβείο “Γ. Φ. Πιερίδης” για το 2014 απονέμεται στη συγγραφέα Ήβη Μελεάγρου.

Η Ήβη Μελεάγρου αποτελεί μια ξεχωριστή μορφή των κυπριακών γραμμάτων, με εκτόπισμα που ξεπερνά τα όρια της Κύπρου. Μέσα από το σύνολο του έργου της και, κυρίως, μέσα από τα μυθιστορήματά της «Ανατολική Μεσόγειος» και «Προτελευταία εποχή», τη νουβέλα «Συνομιλίες με τον Che», τα διηγήματα και τα δοκίμιά της, η Ήβη Μελεάγρου υπήρξε πρωτοπόρος στις προσπάθειες για ανανέωση του μυθιστορηματικού και γενικά του πεζογραφικού λόγου στην Κύπρο.

Με την έκδοση του πρώτου μυθιστορήματός της «Ανατολική Μεσόγειος» το 1969, αλλά και με τα άλλα έργα της, πραγματοποιεί ένα μεγάλο βήμα στην καθιέρωση ενός νέου τρόπου γραφής, που εντάσσεται στην παράδοση του ευρωπαϊκού μοντερνισμού και του γαλλικού νέου μυθιστορήματος. Με πολύμορφη, υπαινικτική και μεταφορική γλώσσα, με αποσπασματική αφήγηση, με τις αφηγηματικές περιγραφές να εναλλάσσονται με εσωτερικούς μονολόγους και την εστίαση να κατανέμεται σε διαφορετικά πρόσωπα του έργου, πλάθει ένα πολύμορφο και ταυτόχρονα συνεκτικό καμβά, όπου εξελίσσεται κάθε φορά η υπόθεση των έργων της.

Παράλληλα, αποτυπώνει με κριτική οξύνοια και διεισδυτική ματιά το ιστορικό και το κοινωνικό κλίμα μιας μεταβατικής όσο και ταραγμένης εποχής για την Κύπρο, καταγράφοντας μέσα από τους χαρακτήρες και τη δράση των ηρώων της, Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, τις πολιτικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αντιθέσεις της περιόδου από την ανεξαρτησία μέχρι το πραξικόπημα.

Εμπλουτισμένα με πολλές λογοτεχνικές αρετές, τα έργα της αποτελούν ταυτόχρονα και μια εσωτερική καταγραφή της κυπριακής κοινωνίας και τις δραματικές αλλαγές που συντελούνται μέσα στους κόλπους της.

Εκτιμώντας τη μεγάλη αυτή προσφορά της Ήβης Μελεάγρου, η Ένωση Λογοτεχνών Κύπρου τής απονέμει το βραβείο «Γ. Φ. Πιερίδης» 2014.»

Πολύτροπη και με συνεχείς ανανεώσεις στις αφηγηματικές της τεχνικές

Η Ήβη Μελεάγρου είναι τυπικά και ουσιαστικά η πιο δυναμική και ίσως η πρώτη αξιόλογη μυθιστοριογράφος στα όρια της σύγχρονης κυπριακής πεζογραφίας.

Πολύτροπη και με συνεχείς ανανεώσεις στις αφηγηματικές της τεχνικές, έγραψε και δημοσίευσε τα ωριμότερα έργα της στην εικοσαετία 1960-1980, με κορυφαία τα μυθιστορήματά της Ανατολική Μεσόγειος (1969) και Προτελευταία Εποχή (1982), μυθιστορήματα επικής πνοής από τη μια πλευρά, καθώς τα διαπερνά ο πολιτικός ακτιβισμός, αλλά και πολυεπίπεδες συνθέσεις, στις οποίες έδειξε ότι δεν της ήταν άγνωστες οι σύγχρονες τεχνικές της μυθοπλασίας.

Η επική πνοή είναι βέβαιο ότι έδωσε στα πεζά της ποιητική δύναμη, όπως επίσης ένταση και ροή, που πολλές φορές δημιουργεί στον αναγνώστη την αίσθηση του αυθόρμητου, ζωντανού λόγου. Ο πλούτος των φωνών, η εσωτερική οργάνωση των μονολογικών κομματιών, οι εναλλαγές λυρικών περιγραφών του τοπίου και περιγραφών όπου η ψυχική ένταση «χτυπάει κόκκινο», μαρτυρούν τη στέρεη μυθοπλαστική της κατάρτιση, τουλάχιστον στα δύο πιο πάνω βιβλία της, αλλά και σε μερικά νεανικότερα. […]

Αλέξης Ζήρας (Όψεις της κυπριακής πεζογραφίας 1900-2000, Αθήνα, Αίπεια, 2010)

Άμεση αίσθηση της γης

[…] «Δεν έχει άδικο ο Σεφέρης όταν γράφει στις 25 Ιουνίου 1970 σε επιστολή του προς τη Μελεάγρου: «Εσείς όμως έχετε μιαν άμεση αίσθηση της γης, που δεν το βρίσκει κανείς εύκολα».[i] Αυτή η άμεση αίσθηση της γης επιτυγχάνεται μέσω της Μαργαρίτας, που εισπνέει και εγκλωβίζει με όλες τις αισθήσεις της τον χώρο που την περιβάλλει, την πόλη με τα τείχη και τα μνημεία της, την άνυδρη γη του κάμπου, τα βουνά, τη θάλασσα. Μάλιστα η ηρωίδα επιδιώκει να ζωγραφίσει τοπιογραφίες, όσο και αν η ζωγραφική είναι απλώς μια διέξοδος, μια αφορμή για να ξεφεύγει από τα προβλήματά της. Από τις πρώτες αράδες του μυθιστορήματος την παρακολουθούμε να «ζωγραφίζει» με το βλέμμα της τα ενετικά τείχη της Λευκωσίας· τόσο τα τείχη όσο και ο χώρος γενικότερα προσωποποιούνται και προσλαμβάνουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά: «…το τείχος κατακόρυφο στη μέση σπάζει, λοξεύει, πλαγιαστό ανεβαίνει στο μιναρέ που το τελειώνει, η τάφρος γυμνή αρπάζεται σφιχτά, σκαρφαλώνει απάνω του, του ’χει μια αφοσίωση και το βλέπει που τραβάει το δρόμο του μεγάλο, άσπρο, σκυφτό, ξεχωρίζουν οι γραμμές που ενώνουν τις πέτρες του, πράσινο φύλλο δεν βγαίνει από μέσα του, μια μικρή σκιά δεν πέφτει απάνω του, θεόγυμνο φαντάζει, ξεσκέπαστο, ανοιγμένο ολόκληρο σε ουρανό και ανθρώπους» (σ. 9). Το κείμενο αρχίζει (και τελειώνει) με αποσιωπητικά, με μικρό αρχικό γράμμα, για να υποδηλωθεί ότι δεν έχει αρχή ούτε τέλος, όπως ταιριάζει με την πεζογραφία του μοντερνισμού. Ήδη στο παράθεμα αυτό είναι ευδιάκριτη η αισθαντική ματιά της ηρωίδας, η οποία βρίσκεται σε ερωτική σχέση με τον χώρο. Αυτή η ερωτική αίσθηση της γης εκδηλώνεται περισσότερο έντονα λίγες σελίδες παρακάτω (14-15), όταν η Μαργαρίτα διασχίζει τον γυμνό κάμπο, τον βλέπει ερωτικά, της φαίνεται σαν «ένα ξέσκεπο αντρίκειο κορμί» («ο Δίας και οι μορφές του») και αφήνει το σώμα της να γίνει ένα με το δικό του: «σμίγει μαζί του. Γεμίζουν τα μάτια της, το στόμα της, το νιώθει η γεύση της. Το χρώμα του!… Το χρώμα του… Γέρνει πίσω, ξαπλώνεται απάνω του, το κορμί της τ’ αγγίζει ολόκληρο, γυρίζει μπρούμυτα, ακουμπάει το μάγουλο στη γη, κλείνει τα μάτια, κυλάει στη μικρή κατηφοριά, τυλίγεται γύρω μέσα στο χώμα, φτάνει κάτω, μένει ακίνητη…». Σωστά έχει επισημανθεί ότι «όλα τα στοιχεία στα οποία εστιάζει την προσοχή της αντιμετωπίζονται ως έμψυχα, ο χώρος βιώνεται με ένταση και με συγκίνηση ως ζωντανός οργανισμός, ο οποίος πάλλεται από συναισθήματα»· και ότι «η εντύπωση της έντονης βίωσης του χώρου από τη Μαργαρίτα και της αλληλεπίδρασης μαζί του, η σχεδόν ερωτική, προκύπτει από το είδος του λόγου που χρησιμοποιεί, ένα λεξιλόγιο το οποίο προσιδιάζει σ’ έναν ερωτικού είδους λόγο».[ii]

Λευτέρης Παπαλεοντίου

Απόσπασμα από το κείμενο Ξαναδιαβάζοντας την Ανατολική Μεσόγειο από το Ανατολική Μεσόγειος της Ήβης Μελεάγρου, Εκδόσεις Αρμίδα, 2011

[i]  Βλ. Λ. Παπαλεοντίου, «Η παρουσία του Γιώργου Σεφέρη στα Κυπριακά Χρονικά και η αλληλογραφία του με την Ήβη Μελεάγρου», Επετηρίδα Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών 35 (2010) 357-391, ειδικά 360-363.

[ii] Νάτια Χαραλαμπίδου, Το θρόισμα από τις φοινικιές και το μενεξεδί χρώμα του Πενταδάκτυλου: Η μυθοποίηση της Λευκωσίας στην κυπριακή πεζογραφία, Λευκωσία, Δήμος Λευκωσίας, 1995, σσ. 23-24.