Λιλή Ζωγράφου. Προτιμώ «σκέτο». Πάει να πει, όλα

Λιλή Ζωγράφου. Προτιμώ «σκέτο». Πάει να πει, όλα

[…] Λιλή Ζωγράφου. Προτιμώ “σκέτο’’.

Πάει να πει, όλα. Πάει να πει: Ευφυής. Αμείλικτη. Προκλητική. Ανυπότακτη. Οργισμένη. Ανατρεπτική. Εγωκεντρική. Παθιασμένη. Παθιασμένη να δώσει και την άλλη στιγμή να απορρίψει. Απορριπτική. Ναι, αλλοπρόσαλλη, το ‘λεγε μόνη της δημόσια, και ανυπόφορη, κι αυτό το διαλαλούσε. Με κεραίες ευαίσθητες, κεραίες ραντάρ στις κοινωνικές εξελίξεις.

Αριστερή, που η αριστερά την απέρριπτε, η “αυτολεηλατημένη Αριστερά’’, όπως συνήθιζε να λέει. Και η Δεξιά την φοβόταν. Σε καιρούς χαλεπούς, σκληρούς και απάνθρωπους, που όλα τα παραπάνω η Λιλή τα υπέγραφε με τον πιο επώδυνο τρόπο, στις φυλακές της Γερμανικής Κατοχής, στην Αγυά Χανίων, με την Γκεστάπο φρουρό κι αυτή να γεννά την κόρη της, στο Παρίσι της προσφυγιάς, κι όμως επιστρέφει στην καρδιά της δικτατορίας… Πόσοι επέστρεψαν τα χρόνια της χούντας;… και άνεργη, φτωχή, βρίσκει τον τρόπο να κάθεται στη μύτη των συνταγματαρχών. Με το “Παιδεία, ώρα μηδέν’’ έτσι την μάθαμε καταμεσής της χούντας.

Πεισματικά ανήσυχη, να τους ενοχλεί, να τους χλευάζει, να παίζει με το καυστικότατο χιούμορ της την προσωπική της ελευθερία κορώνα – γράμματα! Επάγγελμα θέλετε, ‘’δεν γουστάρετε το «δημοσιογράφος» από μένα που μεγάλωσα τρεφόμενη με τυπογραφικό μελάνι… και νανουριζόμουνα τις νύχτες από το βρυχηθμό μιας τυπωτικής μηχανής που αγκομαχούσε’’ εκεί πίσω, στη δεκαετία του ’20, στο Μεγάλο Κάστρο, πάρκο Θεοτοκοπούλου και ο ΟΤΕ σήμερα, στη γωνία της οδού Καπετάν Μιχάλη, αλήθεια τότε πώς να τον έλεγαν το δρόμο… Κι ο πατέρας, πατέρας – αφέντης, που τόσες, φαίνεται, πληγές άφησε πίσω του, να εκδίδει την Ανόρθωση. Αυτή είναι. Δεν τους αρέσει ε…! επάγγελμα πόρνη, λοιπόν. (Επάγγελμα πόρνη, σελ. 26)

Επιθετική. Αναπάντεχη. Απροσδόκητη. Αυταρχική. ‘’…το πανταλόνι το φοράς με το γκρενά σου πουκάμισο πάλι, απ’ έξω. Τη φουστίτσα τη φοράς με τα δυο σου φανελάκια, απ’ έξω κι αυτά. Αν τη φορέσεις με τα πουκάμισα θα τα βάλεις μέσα από τη φούστα αυτή τη φορά…’’ επιστολή στην κόρη της Ρένα, Αύγουστο του ’53. (αφιέρωμα στη Λ. Ζ. οδός Πανός).

Σκληρή. Ναι. ‘’Από πού βγαίνει η φήμη μου ότι είμαι σκληρή. Σε τόπους σαν τους δικούς μου που είναι καμουφλαρισμένες αποικίες θα πρέπει να τολμούμε να λέμε τα πράγματα με τα δικά τους λόγια’’. Σκληρή, όχι. ‘’Γιατί το αληθινό γνώρισμα της σκληρότητας είναι η αδιαφορία’’ και η Λιλή Ζωγράφου δεν υπήρξε ποτέ και για τίποτα αδιάφορη. Κατηγορηματικά, ποτέ.

Σκεπτόμενη. Και επομένως ανεπιθύμητη στην αυταρχική Ελλάδα του εμφυλίου και της μετεμφυλιακής συντηρητικότητας. Κι όμως, με πείσμα, σπάει το ανδροκρατούμενο σινάφι της δημοσιογραφίας ακριβώς αυτή την περίοδο. Το κουβαλούσε ως χρέος στον πατέρα της; Ήθελε να τραβήξει την προσοχή του, να του αποδείξει, τι… ότι μόνη αυτή μέσα από τον γυναικόκοσμο του αρχοντικού του, την Ειρήνη, την Ιωάννα, την Έλσα, τα πρόωρα νεκρά κορίτσια του σπιτιού, την ανδροκρατούμενη κοινωνία του Χάνδακα, μπορούσε. Ναι, το μήνυμα σαφές, αυτή, μπορούσε!

“Συνεπέστατα αντιεξουσιαστική διανοούμενη.’’ (Δ. Κούρτοβικ). Οι δημοσιολογικές της παρεμβάσεις -αρκετές φορές άγαρμπεςαλλά πάντα καίριες. Κάθε συνέντευξη της Λιλής, καταξιωμένη πια, συζητιόταν για μέρες. Δημοσιογράφος από πάθος, τα δημοσιογραφικά της κείμενα, εύστοχα και ευθύβολα, τσουχτερά, διεισδυτικά, απόσταγμα μιας κλασικής παιδείας, συσσωρευμένης γνώσης αλλά και αφομοιωμένης, σε άψογα ελληνικά και πάντα περασμένα από την κνισάρα της προσωπικής της ματιάς, πάει να πει, των αναρίθμητων εμπειριών που κουβαλούσε στο μυαλό, την ψυχή και το κορμί της. Απώλεια σημαντική στα ελληνικά γράμματα και τον δημόσιο χώρο: δεν είναι συγκεντρωμένα τα δημοσιογραφικά της κείμενα και οι παρεμβάσεις της. Στον Αγροτικό Κόσμο του κομμουνιστή Γαβριηλίδη το ’47 – ’48, τον Ταχυδρόμο επί Λένας Λαμπράκη – Σαββίδη, από το ’60, στο περιοδικό Γυναίκα επί Τερζόπουλου (την απέλυσε στη δικτατορία), στην Ελευθεροτυπία, τέλη των ’80 και αρχές της δεκαετίας του ΄90 στις στήλες “ελεύθερο βήμα’’ ή “ανάλυση στα γεγονότα’’. Στην Αλλαγή του Ηρακλείου και όπου αλλού που ίσως μου ξεφεύγει.

Περήφανη. Σε κάθε στιγμή. Σε κάθε θέση. Πωλήτρια αρωμάτων στην οδό Βουλής, στα μέσα της δεκαετίας του ’40, αυτή, η κόρη του Υπουργού Τύπου, περήφανη και ανεξέλεγκτη στη στρατολογική υπηρεσία, υπάλληλος για 17 χρόνια, θα κτυπήσει την πόρτα πίσω της παραμονές του πραξικοπήματος επιστρατεύοντας ξανά το αριστοφάνειο χιούμορ της, ‘’που ξεπηδούσε φρέσκο, δροσερό, ακαταμάχητο μέσα από τη λύσσα και την απόγνωσή μου… με λένε Γκρέτα Γκάρμπο’’! Περήφανη για το έργο της μετά. Με αυτοπεποίθηση. Ασφαλής. Ή μήπως όχι; Ανασφαλής, άραγε; Ευάλωτη; Αυτό ήταν το μεγάλο μυστικό της; Φόβοι, γιατί, πώς είναι δυνατόν αυτή η σαρωτική προσωπικότητα να φοβάται; ‘’Θύμισέ μου πόσο μ’ αγαπάς’’, σπαρταράει στα γράμματά της στη Ρένα. ‘’Η λησμονιά είναι δολοφονία κατ’ επανάληψη‘’, γράφει από το Παρίσι σε φίλους το ’68. Περήφανη, ναι, αλλά και γενναιόδωρη, εγωκεντρική, ναι, αλλά και έτοιμη κάθε στιγμή να κατακτηθεί, να δώσει, να πάρει πίσω, να απορρίψει και να απαιτήσει ξανά.

Φεμινίστρια, αντιφεμινίστρια, μεταφεμινίστρια, τι απ’ όλα; Απλά, Γυναίκα. Ως το κόκαλο. Δήλωνε με κάθε ευκαιρία ‘’ευτυχία σημαίνει ότι γεννήθηκα γυναίκα’’ κι αλλού, ‘’αισθάνομαι προνομιούχα επειδή γεννήθηκα γυναίκα’’. Γυναίκα. Και συλλέκτρια παλιών κεντημάτων! Ίσως στολίζοντας, χαϊδεύοντας τα παλιά κεντήματα, με τη δαντελένια κουρτίνα στα παράθυρα της οδού Διδότου -φόρος τιμής στις παλιές γυναίκες των παιδικών της χρόνων, που καθισμένες στα στενοσόκακα του Χάνδακα κεντούσαν με τις ώρες, τις μέρες, τους μήνες και περίμεναν τον αρσενικό να φανεί. (Συβαρίτισσα).

Αυτή, Γυναίκα ίδια κι όμοια, που ποτέ δεν τον περίμενε τον άνδρα, τελούσε, άραγε ένα ιδιότυπο μνημόσυνο καμαρώνοντας βελονιές, κλωστές και χρώματα, παίρνοντας εκδίκηση γι’ αυτές;

Νίκη Τρουλλινού

Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης (www.oanagnostis.gr) και αποτελεί «ομιλία σε συνέδριο για τη Λιλή Ζωγράφου, τα πρακτικά του οποίου δεν δημοσιεύτηκαν ποτέ».