Μαριλένα Καρυολαίμου: Η πολυγλωσσία πλεονέκτημα στο εκπαιδευτικό σύστημα

Η ενημέρωση ο μόνος τρόπος να αγωνιστεί κανείς ενάντια σε προκαταλήψεις και στερεότυπα

Του Αντώνη Γεωργίου

Στις 26 Φεβρουαρίου στις 19:00 στην Αίθουσα διαλέξεων της Αρχαιολογικής Μονάδας του Πανεπιστημίου Κύπρου, θα διεξαχθεί εκδήλωση για την φετινή Μέρα Μητρικής Γλώσσας και θα είναι αφιερωμένη στη λεξικογραφία της κυπριακής διαλέκτου. Μιλάμε με την κ. Μαριλένα Καρυολαίμου, Αναπληρώτρια καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Πρόεδρο της Γλωσσολογικής Εταιρίας Κύπρου, για τη σημασία της Μέρα αυτής αλλά και τις μητρικές γλώσσες της Κύπρου, ειδικότερα για τη κυπριακή αραβική, και «πόσο σημαντικό είναι να έχουν τα παιδιά πρόσβαση στη γνώση μέσω των μητρικών τους ποικιλιών, οποιεσδήποτε και αν είναι αυτές». Όσο για τους γλωσσικούς μύθους και τις προκαταλήψεις, η ενημέρωση από ειδικούς ο μόνος τρόπος να τους αντιμετωπίσει κανείς.

Tι ακριβώς είναι η Μέρα Μητρικής Γλώσσας που γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 21 Φεβρουαρίου;

Είναι μέρα μνήμης με την οποία μνημονεύουμε τις θυσίες ατόμων και λαών για να υπερασπιστούν το δικαίωμά τους να μιλούν, να μορφώνονται και να μαθαίνουν στα παιδιά τους τη μητρική τους γλώσσα. Η 21η Φεβρουαρίου επιλέγηκε από την Ουνέσκο για να τιμήσει τη μνήμη των νέων που σκοτώθηκαν το 1952 στην πρωτεύουσα του τότε Ανατολικού Πακιστάν, το σημερινό Μπαγκλατές, διεκδικώντας το δικαίωμα να μιλούν τη μητρική τους γλώσσα, τη βεγγαλική.

Ποιες θεωρούνται μητρικές γλώσσες στην Κύπρο;

Στην πραγματικότητα, η έννοια της μητρικής γλώσσας έχει μια προσωπική, ατομική, θα έλεγα, ισχύ: μητρική είναι η γλώσσα που, κατά το Γρηγόρη Αμπατζόπουλου, «υποδέχεται ένα παιδί στον κόσμο», η γλώσσα «μέσα στην οποία ένα παιδί λικνίζεται». Κατ’επέκταση, μητρική για έναν Ελληνοκύπριο είναι η κυπριακή ελληνική, για έναν Τουρκοκύπριο η τουρκοκυπριακή, για ένα Μαρωνίτη ενδεχομένως η κυπριακή αραβική, ενώ για ένα Βούλγαρο που ζει στην Κύπρο, η βουλγαρική, κ.λπ.

Πρόσφατα έγινε παρουσίαση του ερευνητικού προγράμματος του ΥΠΠ για το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης της κυπριακής αραβικής. Τι ακριβώς αφορά αυτό το πρόγραμμα;

Το Αρχείο Προφορικής Παράδοσης είναι προϊόν μιας προσπάθειας που άρχισε το 2013 από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού για συλλογή γλωσσικού υλικού για την κυπριακή αραβική που αναγνωρίστηκε ως γηγενής μειονοτική γλώσσα το 2008. Η απόφαση αυτή λήφθηκε ύστερα από τη διαπίστωση ότι η γλώσσα κινδυνεύει να χαθεί, επειδή οι ομιλητές τη μιλούν ολοένα και λιγότερο. Το Αρχείο περιλαμβάνει μέχρι στιγμής 58 συνεντεύξεις –170 ώρες ομιλίας– από ομιλητές/τριες ηλικίας 70 έως 100 χρόνων, οι περισσότεροι εγκλωβισμένοι στον Κορμακίτη. Στις συνεντεύξεις, που γίνονται με συγκεκριμένο πρωτόκολλο, μας μιλούν για τη ζωή τους, για τα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορία του χωριού, για τα προσωπικά τους βιώματα.

Ο στόχος ποιος είναι;

Στόχος του Αρχείου είναι, καταρχάς, να καταγράψουμε την κυπριακή αραβική για να τη διαφυλάξουμε από τη λήθη, και ταυτόχρονα να διαφυλάξουμε τη γλωσσική ποικιλότητα και ένα κομμάτι της παράδοσης του νησιού· θέλουμε, επίσης, να αξιοποιήσουμε το Αρχείο για την αναβίωση της γλώσσας. Μέρος των συνεντεύξεων έχει καταγραφεί φωνητικά και έχει αποδοθεί ορθογραφικά στο γραπτό σύστημα που δημιούργησε ο καθηγητής Alexander Borg του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ. Το σύστημα γραφής περιλαμβάνει γράμματα και από το ρομανικό και από το ελληνικό αλφάβητο, έτσι, δημιουργήθηκε ενιαίο πληκτρολόγιο που διευκολύνει την ηλεκτρονική γραφή. Ακόμη, έχει αρχίσει η συγκέντρωση λεξιλογίου με την πρόθεση να δημιουργηθεί ένα χρηστικό λεξικό. Τέλος, ετοιμάστηκε διδακτικό υλικό που ήδη χρησιμοποιείται πιλοτικά στα επιμορφωτικά προγράμματα του ΥΠΠ, όπου εδώ και δυο χρόνια διδάσκεται η γλώσσα. Απώτερος στόχος είναι να τεθεί το Αρχείο στη διάθεση της κοινότητας και των ερευνητών.

Στην προφορική παράδοση της κυπριακής αραβικής υπάρχουν δημοτικά τραγούδια ή ιστορίες; Υπάρχουν λογοτεχνικά ή θεατρικά ή άλλα γραπτά κείμενα στην κυπριακή αραβική;

Δυστυχώς, δεν υπάρχουν ξεχωριστά δημοτικά τραγούδια ή ιστορίες στην κυπριακή αραβική. Η απουσία ξεχωριστής λαϊκής παράδοσης επισημαίνεται και από ερευνητές που ασχολήθηκαν παλαιότερα με την κοινότητα, για παράδειγμα από την καθηγήτρια ArletteRoth που επισκέφθηκε τον Κορμακίτη το 1973. Μεγάλο μέρος της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής της κοινότητας είναι στα ελληνικά. Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί η ποιητική παραγωγή στην κυπριακή αραβική και υπάρχουν κάποια θεατρικά κομμάτια επικαιρικού τύπου.

Στόχος είναι να καταγράψουμε την κυπριακή αραβική για να τη διαφυλάξουμε από τη λήθη, και ταυτόχρονα να διαφυλάξουμε τη γλωσσική ποικιλότητα και ένα κομμάτι της παράδοσης του νησιού

Υπάρχουν παρόμοια προγράμματα για τις άλλες μειονοτικές γλώσσες της Κύπρου;

Από ότι γνωρίζω όχι. Το πρόγραμμα είναι μοναδικό όχι μόνο για την Κύπρο και για τον ελληνόφωνο χώρο αλλά και για ολόκληρη την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.

Η θεματική της φετινής Μέρας Μητρικής Γλώσσας είναι «Ποιοτική εκπαίδευση, γλώσσα/ες διδασκαλίας και μαθησιακά αποτελέσματα». Ποια η προσέγγιση της Ουνέσκο σε αυτό το θέμα;

Η Ουνέσκο, επιλέγοντας τη συγκεκριμένη θεματική, συνδέει άμεσα την ποιότητα της εκπαίδευσης με τη/τις γλώσσα/ες διδασκαλίας. Αναγνωρίζει, έτσι, πόσο σημαντικό είναι να έχουν τα παιδιά πρόσβαση στη γνώση μέσω των μητρικών τους ποικιλιών, οποιεσδήποτε και αν είναι αυτές. Σε αυτό το πλαίσιο, ιδιαίτερα σημαντική είναι η ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση και των δύο φύλων, που διατυπώνεται ως κύρια προτεραιότητα στην Ατζέντα 2030 για αειφόρο ανάπτυξη της Ουνέσκο.

Στην Κύπρο, όμως, δεν φαίνεται να ενισχύεται η πολυγλωσσία στην εκπαίδευση. Τι πιστεύετε πως πρέπει να γίνει;

Είναι γεγονός ότι τα εκπαιδευτικά μοντέλα που έχουμε υιοθετήσει δεν αξιοποιούν το πολύγλωσσο δυναμικό που υπάρχει στην εκπαίδευση, παρά μόνο ευκαιριακά και συχνά χάρη σε προσωπικές πρωτοβουλίες. Έχουμε περιορίσει την αποδοχή της πολυγλωσσίας στην εκμάθηση των μεγάλων ευρωπαϊκών γλωσσών. Την πολυγλωσσία του παιδιού που έρχεται ως πρόσφυγας ή μετανάστης από τη Συρία, τη Γεωργία ή τις Φιλιππίνες, τη βλέπουμε ως πρόβλημα που πρέπει να θεραπεύσουμε.

Αυτό προϋποθέτει ότι είμαστε έτοιμοι να στηρίξουμε ένα εκπαιδευτικό σύστημα όπου η πολυγλωσσία αντιμετωπίζεται ως πλεονέκτημα και να την αξιοποιήσουμε για να βελτιώσουμε την ποιότητα και τους ρυθμούς μάθησης. Το να αξιοποιήσεις το πολύγλωσσο δυναμικό των παιδιών, δεν σημαίνει να παραγνωρίσεις τη διδασκαλία της σχολικής γλώσσας. Με «σχολική γλώσσα» εννοώ εκείνο το είδος ελληνικής που πρέπει να γνωρίζουν τα παιδιά για να μπορέσουν να διεκπεραιώσουν με επάρκεια τις σχολικές δραστηριότητες και συνακόλουθα να ενταχθούν στην κοινωνία.

Τι θα περιλαμβάνει η εκδήλωσή σας για τη Μέρα Μητρικής Γλώσσας φέτος;

Φέτος, η εκδήλωσή μας που θα γίνει στις 26 Φεβρουαρίου στις 19:00 στην Αίθουσα διαλέξεων της Αρχαιολογικής Μονάδας του Πανεπιστημίου Κύπρου, είναι αφιερωμένη στη λεξικογραφία της κυπριακής διαλέκτου. Θα παρουσιάσουμε το διαδικτυακό λεξικό της κυπριακής αργκό, που δημιουργήθηκε υπό την επιστημονική εποπτεία της αναπληρώτριας καθηγήτριας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Μαριάννας Κατσογιάννου. Το λεξικό αυτό είναι διπλά σημαντικό, και επειδή είναι η πρώτη φορά που κάποιος ασχολείται συστηματικά με την κυπριακή αργκό που, όπως θα διαπιστώσει κανείς ρίχνοντας μια ματιά στο http://www.cyslang.com/, είναι πολύ δημιουργική, αλλά και επειδή το λεξικό είναι ανοικτής πρόσβασης και συλλογικής δημιουργίας, μπορεί δηλαδή ο καθένας να εισηγηθεί λέξεις συμβάλλοντας έτσι και ατομικά. Στο πλαίσιο αυτό θα τιμήσουμε και τον Κώστα Γιαγκουλλή για την προσφορά του στην κυπριακή λεξικογραφία.

Όταν λέμε κυπριακή αργκό τι εννοούμε; Πως την οριοθετούμε;

Αργκό είναι ένας ειδικός τρόπος ομιλίας που χρησιμοποιούμε για να δείξουμε ότι είμαστε αντι-συμβατικοί, άνετοι, μάγκες. Περιλαμβάνει λέξεις και εκφράσεις που δεν χρησιμοποιούνται από την πλειονότητα των ομιλητών ή που χρησιμοποιούνται με διαφορετική σημασία, όπως π.χ. όταν λέμε ότι κάτι είναι «πόμπα» αντί να πούμε ότι είναι «εξαιρετικό», και που μόνο όσοι είναι μυημένοι ή μέλη της ομάδας μπορούν να καταλάβουν. Συχνά διαφέρει και ο επιτονισμός, ο τρόπος δηλαδή που χρωματίζουμε τις φράσεις μας. Η αργκό είναι κομμάτι κάθε ζωντανής γλώσσας. Συχνά μένει στη σκιά επειδή δεν θωρείται «καθωσπρέπει», παράλληλα, όμως, είναι μια ισχυρή απόδειξη γλωσσικής ζωντάνιας και δημιουργικότητας. Η κυπριακή διάλεκτος έχει πολλές αργκοτικές λέξεις και εκφράσεις, που χρειάζονται το δικό τους λεξικό επειδή οι περισσότερες δεν καταγράφονται στα συνηθισμένα ερμηνευτικά λεξικά.

Πως μπορεί η Γλωσσολογική Εταιρία Κύπρου να συνδράμει στην διάλυση γλωσσικών μύθων και προκαταλήψεων;

Η ενημέρωση είναι ο μόνος τρόπος να αγωνιστεί κανείς ενάντια σε προκαταλήψεις και στερεότυπα. Η Γλωσσολογική Εταιρεία έχει ενεργό παρουσία στον κοινωνικό χώρο ενημερώνοντας το κοινό για ζητήματα που σχετίζονται με διάφορες όψεις της γλώσσας. Τα δύο τελευταία χρόνια συνεργαστήκαμε με τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών της Πάφου και το Σύνδεσμο Φιλολόγων Πάφου σε δύο σειρές διαλέξεων, ενώ φέτος, έχουμε ξεκινήσει μια νέα συνεργασία με το Πολιτιστικό Κέντρο Κυπροπαίδεια της Μητροπόλεως Ταμασού. Έχουμε, επίσης, καθιερώσει να εορτάζουμε δύο σημαντικές ημέρες για τη γλώσσα: την Ευρωπαϊκή Ημέρα των Γλωσσών (26 Σεπτεμβρίου | ετήσια) και την Παγκόσμια Ημέρα Μητρικής Γλώσσας (21 Φεβρουαρίου | ετήσια), με διάφορες εκδηλώσεις και σε συνεργασία με φορείς όπως το ΠΑΚ, το ΤΕΠΑΚ, η Αντιπροσωπεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Κύπρο, το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού κ.ά.