Νταβός: 4η βιομηχανική επανάσταση στην υπηρεσία του κεφαλαίου

Των Λέανδρου Σαββίδη και Δάφνης Μαγγαλούση*

«Οι τεχνολογικές επαναστάσεις δεν είναι οι ίδιες με τις κοινωνικές», έγραφε ο ιστορικός τεχνολογίας, Ντέιβιντ Νομπλ, τη δεκαετία του 1980, προσπαθώντας να βγάλει άκρη με την εισαγωγή συστημάτων αυτοματοποίησης στην παραγωγή. Μάλιστα, σημειώνει, είναι πιο πιθανόν στις μέρες μας να συμβαίνει το αντίθετο, αναφερόμενος στον τρόπο με τον οποίο η καπιταλιστική τάξη χρησιμοποιούσε την αύξηση της παραγωγικότητας και την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της επιστήμης στην παραγωγή για να κάμψει την αντίσταση των εργαζομένων και να εξασφαλίσει εκ νέου κέρδη.

4η βιομηχανική επανάσταση

Το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (ΠΟΦ) του 2016 που πραγματοποιήθηκε στο Νταβός της Ελβετίας είχε ως θέμα συζήτησης την 4η βιομηχανική επανάσταση, ωστόσο η αυτοματοποίηση της παραγωγής συνάμα με την καθιέρωση και εξάπλωση των ηλεκτρονικών τεχνολογιών και τεχνολογιών πληροφορίας – ισοπέδωση του χρόνου- αποτελεί την 3η βιομηχανική επανάσταση που χρονολογείται να ξεκινάει το 1969 και στην περίοδο της οποίας βρισκόμαστε ακόμη. Στα πλαίσια αυτής της λογικής νωρίτερα, από το τέλος του 18ου αιώνα με την εφεύρεση της ατμομηχανής και γενικότερα την παραγωγή μηχανολογικού εξοπλισμού, ξεκινά η μακρά περίοδος των μεταφορών – ισοπέδωση του χώρου – που αποτελεί την 1η βιομηχανική επανάσταση, η οποία σιγά σιγά φαίνεται να οικοδομεί τη 2η βιομηχανική επανάσταση όπου πλέον με τον ηλεκτρισμό και τον καταμερισμό της εργασίας μαζικοποιεί την παραγωγή.

Δεν έχει νόημα να κρίνουμε εδώ τη χρηστικότητα των εν λόγω περιόδων είτε ιστορικά είτε φιλοσοφικά. Είναι σημαντικό ωστόσο να τονίσουμε πως αυτές συνδέονται αμεσότατα με την ανασύνταξη και αναδιάρθρωση του καπιταλιστικού συστήματος μέσω της τεχνολογίας. Αποφεύγοντας μια ιστορική αναδρομή λοιπόν κοιτάμε την προκήρυξη πλέον της 4ης στον αριθμό βιομηχανικής επανάστασης, όπως παρουσιάστηκε στο ΠΟΦ, με ορίζοντα τις κοινωνικές της επιπτώσεις – στα μεσαία στρώματα και την εργατική τάξη, αλλά κυρίως στο νέο εργατικό δυναμικό. Ο πρόλογος της αναφοράς σχετικά με το «Μέλλον της εργασίας» γράφει:

«Σήμερα είμαστε στην αρχή της 4ης βιομηχανικής ςπανάστασης. Εξελίξεις στη γενετική, στην τεχνητή νοημοσύνη, στη ρομποτική, στη νανοτεχνολογία, στην τρισδιάστατη εκτύπωση και τη βιοτεχνολογία, για να ονομάσουμε μόλις μερικές, αλληλοχτίζονται και αλληλοενισχύονται. Αυτό θα θέσει τα θεμέλια για μια επανάσταση πιο περιεκτική και σφαιρική απ’ ό,τι έχουμε ξαναδεί. Εξυπνα συστήματα- σπίτια, εργοστάσια, φάρμες, δίκτυα ή πόλεις- θα βοηθήσουν στην επίλυση προβλημάτων που κυμαίνονται από τη διαχείριση της εφοδιαστικής αλυσίδας μέχρι την κλιματική αλλαγή. Η άνοδος της ανταλλακτικής οικονομίας (sharing economy) θα επιτρέψει στους ανθρώπους να εμπορευματοποιήσουν (monetize) τα πάντα, από το άδειο τους σπίτι μέχρι το αυτοκίνητό τους. Κι ενώ η επικείμενη αλλαγή είναι πολλά υποσχόμενη, τα πρότυπα κατανάλωσης, παραγωγής και απασχόλησης που θα δημιουργηθούν από αυτήν αποτελούν επίσης σημαντικές προκλήσεις που απαιτούν ενεργό προσαρμογή από επιχειρήσεις, κυβερνήσεις και άτομα».

Με λίγα λόγια, η 4η κατά σειρά βιομηχανική επανάσταση όπως συζητήθηκε στο ΠΟΦ 2016 επικεντρώνεται στην προβλεπόμενη συστηματοποίηση τεχνολογιών που εκτείνονται από τον φυσικό και υλικό κόσμο στον ψηφιακό (κυβερνοχώρο) (cyber-physical systems), που ενώ παρουσιάζεται να αυξάνει τα επίπεδα εισοδήματος παγκοσμίως, όπως και την ποιότητα ζωής, έχει τη δυνατότητα να αποσταθεροποιήσει τις αγορές εργασίας καθώς η τεχνολογία θα αντικαθιστά και υποκαθιστά ανθρώπινο εργατικό δυναμικό αυξάνοντας τα επίπεδα ανισότητας.

Αναδιάρθρωση του καπιταλισμού στην Ευρώπη

Σε αυτό το πλαίσιο το ΠΟΦ του 2016, ένα από τα κατ’ εξοχήν σημεία συνάντησης (χρονικά και τοπικά) της παγκόσμιας οικονομικής ελίτ, η ρητορεία και συζήτηση γύρω από την 4η βιομηχανική επανάσταση εκφράζει την αντίληψη της ιστορικότητας των καιρών μας ή όπως γράφει ο ιδρυτής του ΠΟΦ Klaus Schwab: «Πρέπει λοιπόν να αρπάξουμε την ευκαιρία και τη δύναμη που έχουμε να σχηματίσουμε την 4η Βιομηχανική Επανάσταση και να την οδηγήσουμε προς ένα μέλλον που αντικατοπτρίζει τους κοινούς στόχους και αξίες μας». Διόλου τυχαία, η συγκεκριμένη αντίληψη ιστορικά υπογραμμίζεται μετά από κρίσεις του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, ώστε ενεργά να κινήσει τα ηνία τής εκάστοτε απαραίτητης αναδιοργάνωσης του κεφαλαίου, σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα του οποίου μπορούμε να δώσουμε την έναρξη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ανθρακα και Χάλυβα μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ή ακόμα και το Σχέδιο Μάρσαλ που πρακτικά και ρητορικά οδήγησαν στη σημερινή Ευρωπαϊκή Ενωση μέσω της αναδιοργάνωσης του ευρωπαϊκού κεφαλαίου.

Αλλά και πιο πρόσφατα στην Ευρωπαϊκή Ενωση του 2010 ξεκίνησε ο στρατηγικός αναπτυξιακός προσανατολισμός «Ευρώπη 2020» για «μια έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς οικονομία». Η στρατηγική αυτή μιλά για μια Ευρώπη που οργανώνεται κατά της κρίσης μέσω της «έξυπνης ανάπτυξης» που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων το «ψηφιακό θεματολόγιο για την Ευρώπη», τη θεσμοθέτηση δημοσιο-ιδιωτικών συνεταιρισμών καινοτομίας, καθώς και την κινητικότητα του μέρους του εργατικού δυναμικού που συνήθως αποκαλούμε νεολαία. Κι αν αυτά παρουσιάζονται ως ξέχωρα αλλά αλληλένδετα κομμάτια της ευρωπαϊκής αναπτυξιακής στρατηγικής, συνδέονται πολύ πιο ξεκάθαρα στα πλαίσια της πολιτικής της οικονομίας που ψάχνει τόσο την ενοποίηση της ευρωπαϊκής ψηφιακής αγοράς όσο και την ψηφιοποίηση της ευρωπαϊκής βιομηχανίας στα πλαίσια της 4ης βιομηχανικής επανάστασης αλλά και την εκτίμηση και προσαρμογή του εργατικού της δυναμικού.

Κινητικότητα εργατικού δυναμικού

Αναμφίβολα οποιαδήποτε αναφορά στο εργατικό δυναμικό που εκπαιδεύεται σήμερα θα πρέπει να εμπερικλείει από καλή έως πολύ καλή γνώση της ψηφιακής τεχνολογίας. Ο εκτελεστικός διευθυντής της Microsoft αναφέρει χαρακτηριστικά, «οποιαδήποτε δουλειά πρέπει να έχει τουλάχιστον ένα ψηφιακό στοιχείο, χωρίς να σημαίνει πως όλοι θα γίνουν επιστήμονες υπολογιστών». Η μεγάλη αναδιάρθρωση του συστήματος έρχεται να κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για την κατάσταση στην αγορά εργασίας έτσι όπως διαμορφώνεται. Αυτή η διαδικασία υποδεικνύει και το γεγονός πως με τη ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας αλλά και της τεχνολογίας, είναι αβέβαιο το πού θα χρειαστεί το εν λόγω δυναμικό.

Η νέα μορφή εργασίας αναγκάζει το κεφάλαιο να εστιάζει στην αναδιαμόρφωση της παιδείας, με έμφαση στις δεξιότητες έναντι της ολοκληρωμένης παιδείας. Αυτό για δύο λόγους, πρώτο διότι με κατακερματισμό της παιδείας μπορεί το κεφάλαιο να δημιουργήσει αγορά στον τομέα της εκπαίδευσης και δεύτερο για το γεγονός ότι οι νέοι πλέον, μέσα από την αύξηση της παραγωγικότητας και το ποσοστό κέρδους να έχει πτωτική τάση πολύ γρηγορότερα απ’ ό,τι πριν, είναι αναγκασμένοι να αναζητούν συνεχώς νέους τρόπους μερικής μόρφωσης που θα καλύπτουν τις ανάγκες των εταιρειών που με τη σειρά τους θα αναζητούν περισσότερες αγορές. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η στρατηγική των προγραμμάτων «δια βίου μάθησης».

Βεβαίως, το τσάκισμα των εργασιακών δικαιωμάτων περνάει μέσα από την ιδεολογία της επιχειρηματικότητας και την λεγόμενη freelance οικονομία. Η κινητικότητα των εργαζομένων δεν παρουσιάζεται έτσι όπως βιώνεται από την πλειονότητα των νέων- μερική και ανασφάλιστη απασχόληση, χωρίς βασικά εργασιακά δικαιώματα όπως τα γνωρίσαμε μέχρι σήμερα, χωρίς συλλογικές συμβάσεις και την αβεβαιότητα σαν βασικό γρανάζι εντατικοποίησης της εργασίας. Αντιθέτως τα διάφορα προγράμματα εστιάζουν σε μια ιδεολογία έτσι όπως ενδεχομένως να παρουσιάζεται σε μια μικρή ομάδα νέων ανώτερων στρωμάτων, όπου η κινητικότητα εμφανίζεται σαν επιχειρηματικότητα, με επιλογές, καλές απολαβές και μη «ρουτινιασμένη» εργασία.

Κεντρικός άξονας αυτής της ιδεολογίας είναι η κατανόηση των νέων για τις τεχνολογικές εξελίξεις σε συνδυασμό με τη δυνατότητα των νέων όχι απλά να αποδεχτούν, αλλά να ηγηθούν για ικανοποίηση των αναγκών των μεγάλων εταιρειών και ομίλων. Αυτό θα γίνεται είτε με τη διευρυμένη τους εξειδίκευση και υπευθυνότητα μέσα στο χώρο εργασίας, είτε υπό τη μορφή start-ups να λύνουν επιμέρους ζητήματα που προβληματίζει τους ίδιους τους κολοσσούς, εξωτερικεύοντας έτσι και κάποιο ρίσκο στον τομέα της έρευνας και καινοτομίας.

«Δημιουργική καταστροφή»

Ο πιο πάνω όρος είναι παρμένος από τον οικονομολόγο Γιόζεφ Σουμπέτερ, ο οποίος είχε υποστηρίξει πως ο καπιταλισμός έχει πάντα τη δυνατότητα ελιγμού μέσα από τις κρίσεις του. Υπό αυτή την έννοια, οι κρίσεις αποτελούν αναπόσπαστο και ενεργό κομμάτι του συστήματος παρά στρεβλώσεις. Οι περίοδοι κρίσεων είναι περίοδοι στις οποίες οι παλιοί θεσμοί και συνήθειες θα πρέπει να αφεθούν στην καταστροφή από τα κράτη, τα οποία θα πρέπει να δημιουργήσουν χώρους σε επιχειρηματίες για ριζοσπαστική ανανέωση του συστήματος. Η καταστροφή παλαιότερων μορφών εργασίας αντικαθίσταται από καινούργιες λόγω της τεχνολογικής προόδου, ενώ μαζί τους καταστρέφεται και το παλαιότερο «κοινωνικό συμβόλαιο» ρύθμισης. Εδώ ενδείκνυται, θεωρούμε, και η προτροπή διαφόρων εκπροσώπων της αγοράς στην πολιτική βούληση, οι πολιτικοί δηλαδή να ανοίξουν χώρους στο κεφάλαιο να μπορέσει να αναδιαμορφώσει το εργασιακό περιβάλλον κατά τρόπο που να ικανοποιεί τις γρήγορα εναλλασσόμενες ανάγκες του.

Ανοικτά ερωτήματα, αβέβαιο μέλλον

Συνδυάζοντας την εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και την ολοκληρωτική διάρρηξη των εργασιακών σχέσεων έτσι όπως τις γνωρίσαμε μεταπολεμικά, το μέλλον μοιάζει πραγματικά εκρηκτικό. Είναι βέβαιο πως οι πολιτικές λιτότητας που βιώνουμε σήμερα δεν ήρθαν από το πουθενά, αλλά προστίθενται σε προηγούμενες συμφωνίες. Ισως μάλιστα γι΄αυτό και η κεντρική συνθηματολογία της συντηρητικής κυβερνητικής παράταξης στην Κύπρο να θεωρεί την κρίση ως ευκαιρία για βαθιές αλλαγές που έπρεπε να είχαν γίνει νωρίτερα. 
Το Νταβός απλά μας επιβεβαίωσε, πως η 4η τεχνολογική επανάσταση όχι μόνο δεν πρόκειται να αμβλύνει τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά θα χρησιμοποιηθεί σαν άλλοθι για την εμβάθυνση των ανισοτήτων και προώθηση πολιτικών υπέρ του κεφαλαίου. Το στοίχημα για τους εργαζομένους στην Κύπρο είναι να καταφέρουν να μην αναλωθούν στην νέα ατομικιστική ιδεολογία της επιχειρηματικότητας, αλλά και να καταφέρουν οργανωμένα να εναντιωθούν πολιτικά σε αυτές τις εξελίξεις με σκοπό να βάλουν την τεχνολογική και επιστημονική πρόοδο στην υπηρεσία των αναγκών τους. Στο χέρι τους είναι άλλωστε.

*Η Δάφνη Μαγγαλούση είναι υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ στο Η.Β. Η διατριβή της καταπιάνεται με την ευρωπαϊκή πολιτική των «Έξυπνων πόλεων», αλλά και των διαφόρων εφαρμογών τους σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις.

Σημειώσεις:

Klaus Schwab (Wef), The 4th industrial revolution: what it means and how to respond, http://www.weforum.org/agenda/2016/01/the-fourth-industrial-revolution-what-it-means-and-how-to-respond
1. Noble, D. (1984) Forces of Production; A Social History of Industrial Automation, New York: Knopf
2. Wef, Recap of Davos 2016, http://www.weforum.org/agenda/2016/01/a-recap-of-davos-2016
3. Wef, January 2016, The Future of Jobs, Global challenge insight report, http://www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_Jobs.pdf
4. Larry, E., The Guardian, 24 Jan 2016, Fourth industrial Revolution brings promise and peril for humanity. http://www.theguardian.com/business/economics-blog/2016/jan/24/4th-industrial-revolution-brings-promise-and-peril-for-humanity-technology-davos
5. European Commission, The 4th Industrial revolution, https://ec.europa.eu/digital-agenda/en/fourth-industrial-revolution
6. European Commission (2010) Europe 2020: A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth, http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/COMPLET%20EN%20BARROSO%20%20%20007%20-%20Europe%202020%20-%20EN%20version.pdf