Ο Νίκος Σιαφκάλης για τον “ρόλο του σκηνοθέτη”

Ανοιχτός ορίζοντας

Θεατρική ανάπτυξη στην Κύπρο και ο ρόλος του σκηνοθέτη

του Νίκου Σιαφκάλη

Ο θεσμός του σκηνοθέτη είναι υποβαθμισμένος στην Κύπρο και το γεγονός αυτό είναι ανασταλτικός παράγοντας για τη θεατρική μας ανάπτυξη.

Δεν χρειάζεται να αναλύσω τη θέση μου αυτή γιατί νομίζω ότι είναι γενικά αποδεκτή. Στην Κύπρο δεν υπάρχει οργανωμένη Εταιρεία σκηνοθετών , ελάχιστοι ασκούν το επάγγελμα του σκηνοθέτη κατά αποκλειστικότητα και οι θίασοι, μη εξαιρουμένου και του ΘΟΚ δεν αντιλαμβάνονται τη σημασία αυτής της ειδίκευσης.

Αναφέρω χαρακτηριστικά δήλωση του τέως προέδρου του Διοικητικού Συμβουλίου του ΘΟΚ στην έκδοση «Τα δεκάχρονα του ΘΟΚ» που καυχήθηκε ότι το συμβούλιό του κατάργησε το θεσμό των τακτικών σκηνοθετών , «για να σκηνοθετούν και άλλοι… ηθοποιοί».

Ο σκηνοθέτης είναι ο αφανής πρωταγωνιστής κάθε αξιόλογης παράστασης και μακροχρόνια κάθε αξιόλογης θεατρικής κίνησης. Είναι η ψυχή της παράστασης. Έχουν προηγηθεί πολλές και μακρές συζητήσεις στο παρελθόν για το ρόλο του σκηνοθέτη.

[…] Ο ρόλος του σκηνοθέτη είναι να ερμηνεύσει σωστά τους χαρακτήρες του έργου και να εμπνεύσει αυτή την ερμηνεία του στους ηθοποιούς και τους άλλους συντελεστές, ώστε όλοι μαζί να δώσουν ζωή στον νεκρό λόγο του θεατρικού συγγραφέα και να τον παρουσιάσουν στη σκηνή ζωντανό. Να φυσήξουν δηλαδή στον νεκρό λόγο «ψυχή ζώσαν», έτσι που το θεατρικό έργο να αναστηθεί και να ζήσει, όπως ακριβώς το ανέλαβε μέσα στο μαγικό χώρο της φαντασίας του ο θεατρικός συγγραφέας. Και θα ‘πρεπε χωρίς αμφιβολία αυτός να είναι και ο ιδεωδέστερος σκηνοθέτης.

Γιατί λοιπόν, θα μπορούσε να ρωτήσει κάποιος, δεν καθιερώνεται ως θεσμός να σκηνοθετεί ο κάθε συγγραφέας τα έργα του; Μα αν οι συγγραφείς είχαν γνώσεις υποκριτικής τέχνης, τεχνική κατάρτιση και ειδίκευση ώστε να μπορούν να εκφράσουν στον ηθοποιό τη σύλληψη του χαρακτήρα και να τον βοηθήσουν να γίνει αυτό που είχαν οραματιστεί, τότε οι συγγραφείς θα μπορούσαν πράγματι να είναι οι ιδεωδέστεροι σκηνοθέτες των έργων τους. Κι εξάλλου οι συγγραφείς ζούνε μόνο 70 με 90 χρόνια. Ενώ τα έργα τους είναι αθάνατα. Η δραματική σύλληψη και η θεατρική παρουσίαση υπήρξαν έννοιες ενοποιημένες στην αρχαία Ελλάδα, στη μεσαιωνική Ευρώπη και στην Ελισαβετιανή Αγγλία και τηΓαλλία του Λουδοβίκου του 14ου.

Ο θεσμός του σκηνοθέτη ως δημιουργού και κύριου συντελεστή της παράστασης καθιερώθηκε μόνο λίγο πριν από την αρχή του αιώνα μας. Προηγούμενα είχε μόνο την έννοια του θιασάρχη, του επιμελητή, του επιστάτη, και στην καλύτερη των περιπτώσεων του συντονιστή της παράστασης.Οι οραματιστές του πραγματικού ρόλου του σκηνοθέτη ως δημιουργού καλλιτέχνη, ο Άππια, ο Κρέιγκ, ο Μέγερχολντ, ο Κοπώ, ο Αντουάν , ο Στανισλάβσκι, άνοιξαν το δρόμο που έφερε τη σκηνοθεσία στο επίκεντρο της δραματικής τέχνης και προανήγγειλαν τον σκηνοθέτη ως Μεσσία της δραματικής σύνθεσης.

Είναι βέβαια συζητήσιμη η ελευθερία και η παντοδυναμία του σκηνοθέτη, σε ό,τι αφορά την ερμηνεία και την παρουσίαση ενός θεατρικού έργου. Πολλοί σκηνοθέτες έφθασαν σε υπέρβαση εξουσίας και καταδυνάστεψαν κατά καιρούς τα θεατρικά πράγματα, στέρησαν στους ηθοποιούς το δικαίωμα της δημιουργίας και τους χρησιμοποίησαν σαν πιόνια για να πειραματιστούν και να εντυπωσιάσουν.

Παρ’ όλα αυτά είναι αναμφισβήτητο ότι ο σκηνοθέτης -αν είναι καλός σκηνοθέτης- είναι ο δημιουργός της παράστασης, όπως ο συγγραφέας είναι ο δημιουργός του θεατρικού έργου. Και καλός σκηνοθέτης είναι ο σκηνοθέτης που δεν φαίνεται στην παράσταση, εκείνος που δεν τη στολίζει με εντυπωσιακά τερτίπια, αλλά αφήνει στους ηθοποιούς το πεδίο ελεύθερο ώστε να φαίνονται αυτοί ως οι κύριοι συντελεστές της επιτυχίας, άσχετα με το πόσο μόχθησε και το πόσο βοήθησε στην ερμηνεία και τη δημιουργία των χαρακτήρων.

Βασική προϋπόθεση για τη δουλειά του σκηνοθέτη -πριν ακόμα αρχίσει οποιαδήποτε δημιουργική σκέψη- πριν ακόμη προχωρήσει στη διανομή των ρόλων που είναι το ήμισυ της σκηνοθετικής του επιτυχίας ή αποτυχίας, είναι η εξεύρεση του βασικού θέματος του έργου που ανέλαβε να σκηνοθετήσει. Πρέπει δηλαδή να ανακαλύψει τι θέλει να πει ο συγγραφέας. Και τις περισσότερες φορές το θέμα δεν βρίσκεται στον τίτλο του έργου, ούτε στο στόμα του βασικού ήρωα, ούτε στις φράσεις των άλλων χαρακτήρων. Πολλές φορές το θέμα του έργου είναι κρυμμένο πίσω από τις φράσεις, πίσω από το σκηνικό, είναι κρυμμένο στη φράση ενός κομπάρσου.

Αν ο σκηνοθέτης δεν καταφέρει ν’ ανακαλύψει αυτό το βασικό θέμα του έργου -δηλαδή αυτό που θέλει να μας πει ο συγγραφέας- τότε όσο δεξιοτέχνης κι αν είναι, με όσα μπιχλιμπίδια κι αν στολίσει την παράστασή του, με όσους ρητορισμούς κι αν την φορτώσει, με όσο πλούτο και χρυσάφι κι αν ντύσει τους ηθοποιούς του, η παράστασή του θα είναι χαλκός ηχών και κύμβαλον αλαλάζον. Αφού λοιπόν ανακαλύψει το θέμα, πρέπει να το μεταδώσει στους ηθοποιούς, στον σκηνογράφο, τον χορογράφο, τον μουσικοσυνθέτη και να απαιτήσει να το εκφράσουν. Το θέμα πρέπει να είναι πάντοτε ο γνώμονας και η πυξίδα στην ερμηνευτική προσέγγιση του σκηνοθέτη και έχει καθήκον να μην επιτρέψει σε κανένα να παρεκκλίνει.

Απόσπασμα από την εισήγηση του Νίκου Σιαφκάλη στο Β’ Θεατρικό Συνέδριο, δημοσιευμένη στην εφημερίδα «Ο Φιλελεύθερος» στις 24 Δεκεμβρίου 1987 στο: Θεατρικό Ημερολόγιο 2014 «Σκηνοθέτες του κυπριακού θεάτρου: Νίκος Σιαφκάλης» της Θεατρικής Πορείας Λεμεσού