Οι αρνητές του Covid-19, της επιστήμης και του ορθολογισμού, και οι φιλελεύθεροι επικριτές τους

Μέρος Ι: «Αήττητοι ηλίθιοι»;

Του Αλμπέρτο Φλωρεντίν

 

“NON RIDERE, NON LUGERE, NEQUE DETESTARI, SED INTELLIGERE”

Ήταν 29 Αυγούστου, η μέρα που ένα θυμωμένο πλήθος διαδήλωνε έξω από το Προεδρικό ενάντια στα μέτρα για την αντιμετώπιση της πανδημίας.  Ένα πλήθος του οποίου την οργή προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν οι διοργανωτές/συντονιστές της εκδήλωσης, οργανώσεις ακροδεξιών, περιθωριακών φανατικών χριστιανών καθώς και συνωμοσιολόγων αρνητών της ίδιας της ύπαρξης της πανδημίας. Ρεύματα δηλαδή που αρνούνται τον ορθολογισμό και την εμπιστοσύνη στην επιστήμη.  Την ίδια μέρα ο αρθρογράφος του “Πολίτη” Κ. Κωνσταντίνου έκανε retweet τον διευθυντή της “Καθημερινής” Κύπρου Α. Παράσχο, ο οποίος έγραφε “Οι ηλίθιοι είναι μεν αήττητοι [1] ψηφίζουν δε και είναι και διεθνής υπόθεση, όπως φαίνεται και από τα δικά μας!“.   To tweet ακολουθούσε και το αναπόφευκτο comment με την δήθεν ρήση του Αϊνστάιν “δύο πράγματα είναι άπειρα, η ανθρώπινη βλακεία και το σύμπαν, και δεν είμαι καν σίγουρος για το δεύτερο“.  [2]

Οι δυο δημοσιογράφοι και οι εφημερίδες τους δηλώνουν συχνά οπαδοί και κληρονόμοι του “Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού“.  Θα αναφέρω λοιπόν το γνωστότερο απόφθεγμα του πρωτοπόρου διανοητή του, του Μπαρούχ Σπινόζα, με όλη τη βαρύτητα που του προσδίδει το λατινικό πρωτότυπο: “Sedulo curavi, humanas actiones non ridere, non lugere, neque detestari, sed intelligere“.  Δηλαδή “Φρόντισα προσεκτικά, τις ανθρώπινες πράξεις να μην τις κοροϊδεύω, να μη οδύρομαι για αυτές, ούτε να τις καταριέμαι, αλλά να τις κατανοώ“.  Ή, όπως κυκλοφορεί πιο πλατιά, “ούτε να κλαίμε, ούτε να γελάμε, αλλά να καταλαβαίνουμε”.  Ο χαρακτηρισμός “ηλίθιοι” ωστόσο καταφέρνει να κοροϊδεύει, να οδύρεται και να καταριέται, όλα μαζί.  Και κυρίως, να απαλλάσσει τον χρήστη από την υποχρέωση να “φροντίσει προσεκτικά να κατανοήσει”.

“ΟΡΙΣΜΕΝΟΙ ΤΥΠΟΙ” ΑΝΘΡΩΠΩΝ;

Οκτώ μέρες μετά, σε συνέντευξη στον διαδικτυακό “Reporter”  η δημοσιογράφος Νατάσα Χριστοφόρου γράφει [σε όλες τις αναφορές σε κείμενα, τα τονισμένα είναι δικά μου]:

“Το μεγάλο ερώτημα είναι, όμως, γιατί κάποιοι άνθρωποι βρίσκουν καταφύγιο σε θεωρίες συνωμοσίας, που δεν έχουν καμιά λογική βάση. Αυτό καθώς και τον τύπο των συνωμοσιολόγων κλήθηκαν από τον REPORTER να απαντήσουν δύο πανεπιστημιακοί. “

Είναι βέβαια πολύ προτιμότερο που η συνέντευξη αναζητάει εξηγήσεις αντί να ξεμπερδεύει χαρακτηρίζοντας απλά “ηλίθιους” τους σύγχρονους αρνητές του ορθολογισμού και του COVID-19.  Ωστόσο, παρόλο που το “μεγάλο ερώτημα” της δημοσιογράφου μάλλον εμποδίζει παρά βοηθάει την προσπάθεια να καταλάβουμε, φαίνεται πως αυτό συμφωνεί με την οπτική των σύγχρονων ερευνών κοινωνικής ψυχολογίας.

Ποια είναι αυτή η οπτική;  Παραθέτω από άρθρο [3]  του ψυχολόγου Jovan Byford:

“Λέγεται πως οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν μεταναστεύσει από το περιθώριο στο κέντρο της πολιτικής σκηνής, και όπως με συνέπεια μας υπενθυμίζουν οι δημοσκοπήσεις, κυκλοφορούν στον πλατύ πληθυσμό, συχνά σε αρκετά σημαντικά ποσοστά του. Η πρόσφατη κοινωνιολογική-ψυχολογική έρευνα για το θέμα αυτό έχει άξονα την υπόθεση ότι η δημοτικότητα των θεωριών συνωμοσίας είναι πλατιά διαδεδομένη.  Μια και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν καθαρά ότι δεν πιστεύουν όλοι σε θεωρίες συνωμοσίας, η προσοχή επικεντρώθηκε στην αναγνώριση των παραγόντων που χωρίζουν τους πιστούς από τους μη πιστούς.  Οι Abalakina–Paap et al. … έπιασαν την ουσία αυτού του σκέλους της έρευνας όταν έγραψαν ‘η ιστορία μπορεί να είναι πράγματι μια συνωμοσία, αλλά φαίνεται πως μόνο ορισμένοι τύποι ανθρώπων επιδοκιμάζουν αυτή την αντίληψη’. Στόχος λοιπόν έγινε η αποκάλυψη αυτών των ‘ορισμένων τύπων’ ….  Επίσης η έρευνα έχει εστιάσει στον εντοπισμό προβλημάτων στην ικανότητα αντίληψης ή γνωσιολογικών ελλειμάτων που μπορούν να οδηγήσουν κάποια άτομα να ενστερνισθούν συνωμοσιολογικές ερμηνείες  …

το κεντρικό δόγμα αυτής της προσέγγισης γενικά αντιλαμβάνεται τις θεωρίες συνωμοσίας σαν ατομικές δοξασίες. Η εμμονή σε ερμηνείες βασισμένες σε συνωμοσίες θεωρείται σαν μια πτυχή των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα σε άτομα, και σαν κάτι που μπορεί να εξηγηθεί παίρνοντας υπόψη προσωπικές προκαταλήψεις, στρατηγικές διατήρησης ταυτότητας ή χαρακτηριστικών της προσωπικότητας.”

Η απόσταση που χωρίζει την θεωρία της ύπαρξης “τύπων ανθρώπων” που είναι επιρρεπείς στην συνωμοσιολογία  από την μη-θεωρία των “αήττητων ηλίθιων” δεν είναι τεράστια: οι έρευνες που κριτικάρει ο Byford προσπαθούν στο τέλος της ημέρας να εξειδικεύσουν την έννοια του “ηλίθιου” για την περίπτωση των συνωμοσιολόγων, να ανακαλύψουν εμπειρικά τις υποτιθέμενες ιδιομορφίες, προβλήματα και γνωσιολογικά ελλείματα του “ανθρώπινου τύπου” που είναι ευάλωτος σε θεωρίες συνωμοσίας.

Η επιρροή αυτής της προσέγγισης είναι φανερή στις ερωτήσεις, αλλά και στις αντιφατικές απαντήσεις που δόθηκαν στην έρευνα του Reporter. Για παράδειγμα στην ερώτηση της δημοσιογράφου “Γιατί είναι πιο εύκολο για κάποιους ανθρώπους να πείθονται, από μη έγκυρες πηγές πληροφόρησης και να απορρίπτουν τις θέσεις επιστημόνων ή κρατών;” η απάντηση ήταν και αυτή στο ίδιο μήκος κύματος: “Λόγω χαμηλού μορφωτικού επιπέδου και κυρίως λόγω της απουσίας κριτικής σκέψης“.

Είναι μια απάντηση που συγκρούεται με προηγούμενη παρατήρηση του ερωτώμενου κοινωνικού ψυχολόγου στην ίδια συνέντευξη, ότι “οι θεωρίες συνωμοσίας… φαίνεται να ικανοποιούν ψυχολογικές ανάγκες… υπαρξιακές (ανάγκη ασφάλειας και ελέγχου)“.  Αυτή η απάντηση εξηγεί πολύ πιο πειστικά γιατί κυκλοφορούν όλο και περισσότεροι οπαδοί θεωριών συνωμοσίας.  Βρισκόμαστε σε μια συγκυρία όπου η οικονομική επίδραση της πανδημίας και του lockdown προστίθεται στη δεκαετή οικονομική κρίση.  Έτσι ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού αντιμετωπίζει πρωτοφανή, υπαρξιακή οικονομική ανασφάλεια, καθώς και πραγματική έλλειψη ελέγχου πάνω στη ζωή και το μέλλον του. Αντίθετα η απάντηση που αναφέρεται σε προσωπικές ιδιομορφίες, στο “χαμηλό μορφωτικό επίπεδο” (εδώ και δεκαετίες το ποσοστό των ελληνοκυπρίων με ανώτατη μόρφωση αυξάνεται συνέχεια) και στην “απουσία κριτικής σκέψης”, την στείρα ταυτολογία της μόδας, ότι κάποιοι πιστεύουν σε βλακείες, διότι δεν έχουν τα απαιτούμενα γνωστικά μέσα να διακρίνουν ότι είναι βλακείες, δεν βοηθάει καθόλου.

Ή ΤΟ ΓΙΑΤΙ ΑΥΞΑΝΟΝΤΑΙ;

Η ερώτηση που μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τι συμβαίνει δεν είναι “ποιοι επηρεάζονται”, αλλά γιατί αυξάνονται εκείνοι που επηρεάζονται, γιατί κατά την έκφραση του Byford “έχουν μεταναστεύσει από το περιθώριο στο κέντρο της πολιτικής σκηνής”,  όλες οι μορφές του ανορθολογισμού: η δυσπιστία προς την επιστήμη, ο θρησκευτικός φανατισμός, η συνωμοσιολογία, ο σωβινισμός, οι αντιδημοκρατικές αντιλήψεις;  Γιατί συμβαίνει αυτό σε μια εποχή που όλα αυτά θα έπρεπε να φθίνουν και να αδυνατίζουν;  Έχουν ήδη περάσει τέσσερεις αιώνες από το Διαφωτισμό, και το σημαντικότερο τέκνο του, οι θετικές επιστήμες και η τεχνολογία, αποδεικνύουν με τεράστια βήματα (και μικροσκοπικά πανέξυπνα κινητά τηλέφωνα για όλους), την δύναμη τους.  Και όμως, παρά το GPS στην τσέπη μας, και ενώ κυκλοφορούν κοντινές φωτογραφίες της επιφάνειας του πλανήτη Άρη, στον τεχνολογικά αναπτυγμένο Δυτικό κόσμο “τα τελευταία λίγα χρόνια υπάρχει μια πολύ ανησυχαστική αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που… πιστεύουν θεωρίες οι οποίες ισχυρίζονται ότι  η Γη είναι επίπεδη“.

Αν η αιτία ήταν ατομικές διαφορές, όπως κάποιο γονίδιο που ευνοεί τον ανορθολογισμό, (τέτοιες αντιλήψεις έχουν γίνει δυστυχώς της μόδας τα τελευταία χρόνια [4]) τότε το ποσοστό των ανορθολογιστών (φονταμενταλιστών θρήσκων, συνωμοσιολόγων κλπ) δεν θα άλλαζε μέσα σε λίγες δεκαετίες, διότι η γονιδιακή δεξαμενή των ανθρώπινων πληθυσμών αλλάζει πολύ πιο αργά.

Είναι αυτή η “παράδοξη” αύξηση, που δείχνει ότι η απάντηση δεν πρέπει να αναζητηθεί σε ατομικά χαρακτηριστικά που έχουν “κάποιοι άνθρωποι”.  Όπως παρατηρεί στο άρθρο του και ο Jovan Byford:

“Η ιστορία μας δείχνει πως κατά καιρούς μεγάλος αριθμός ανθρώπων, μορφωμένων και αμόρφωτων, αγκαλιάζει την οπτική της συνωμοσιολογίας.  Για αυτό, η εξήγηση των διαφορών ανάμεσα σε πιστούς και σκεπτικιστές, μπορεί να είναι πολύ λιγότερο σημαντική από την εξήγηση του πως, γιατί και πότε ο απλός καθημερινός τρόπος σκέψης μολύνεται με τα χαρακτηριστικά της ‘συνωμοσιολογικής νοοτροπίας’.  Αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας έχει τις παλίρροιες  και τις άμπωτες της, με την δημοτικότητα τους να αυξάνεται ή να ελαττώνεται κάτω από την επιρροή συγκεκριμένων  κοινωνικών συνθηκών ή πολιτικών γεγονότων”  

Μια παράγραφος που θα μπορούσε να είχε γραφτεί για να περιγράψει την επιτυχία του Ναζισμού στη Γερμανία.  Κεντρικό στοιχείο της ανόδου του ήταν η πλατιά αποδοχή της πιο κακόφημης σύγχρονης αντισημιτικής θεωρίας συνωμοσίας, που κατέληξε στο Ολοκαύτωμα. Εξελίξεις που ακολούθησαν την ήττα στον 1^ο Π.Π. και τα ακραία αποτελέσματα στη Γερμανία της κρίσης του 1929.

“ΗΛΙΘΙΟΤΗΤΑ” Ή ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ [5];

Πότε άρχισε να γίνεται αντιληπτή αυτή η “παράδοξη” αύξηση των “αήττητων ηλιθίων”, των σύγχρονων ανορθολογιστών;  Άρθρο [6] που δημοσιεύτηκε σε έγκυρο επιστημονικό περιοδικό  το τοποθετεί στη δεκαετία του 1990:

Ένα μεγάλο μέρος  του προηγούμενου αιώνα χαρακτηρίζονταν από μια πλατιά πίστη, τουλάχιστον στη Δύση, ότι καθώς ο κόσμος αναπτύσσονταν υλικά, η σημασία της θρησκείας θα ελαττώνονταν… Αλλά έχει συμβεί το αντίθετο.

Φονταμενταλιστικά ισλαμικά κινήματα αυξάνουν τη δύναμη τους στον μουσουλμανικό κόσμο και πέρα από αυτόν.  Στις ΗΠΑ ο χριστιανικός φονταμενταλισμός έχει μεγαλύτερη πολιτική και πολιτισμική δύναμη από ποτέ προηγούμενα.  Φονταμενταλιστικά κινήματα έχουν αναπτυχθεί και μέσα στον Ιουδαϊσμό, τον Βουδισμό και τον Ινδουισμό …  ο κόσμος γίνεται μάρτυρας μιας έκρηξης κινημάτων που απορρίπτουν την ορθολογιστική έρευνα ως τον καλύτερο τρόπο να ερμηνεύσουμε τον κόσμο, και τα τεκμήρια της εμπειρίας ως τον καλύτερο τρόπο για να διαμορφωθούν πολιτικές….

Ήταν η δεκαετία του 1990 όταν η κοσμική κοινωνία άρχισε να προσέχει ένα περίεργο θρησκευτικό φαινόμενο που έμοιαζε να αντικαθιστά τον κομμουνισμό σαν την απειλή στον Δυτικό πολιτισμό.

Όπως φαίνεται και από τον τίτλο του, “Το Τέλος του Διαφωτισμού“, το άρθρο δεν αναφέρεται μόνο στη θρησκεία αλλά σε όλο το φάσμα του ανορθολογισμού.  Τη δεκαετία του 1990, στην οποία η αρθρογράφος θεωρεί ότι άρχισαν τα εμφανή συμπτώματα του “τέλους του Διαφωτισμού”, είχαμε μετά την πτώση του “υπαρκτού σοσιαλισμού” τον προσωρινό  θρίαμβο του τρίπτυχου Παγκοσμιοποίηση – Νεοφιλελευθερισμός – Λιτότητα , που ξεκίνησε να εφαρμόζεται στα μέσα της δεκαετίας του 1970 [7]. Το αποτέλεσμα ήταν η μεγάλη αύξηση της αλλοτρίωσης και της ανασφάλειας, που άλλωστε  ενδημούν στον καπιταλισμό, το έδαφος στο οποίο φύτρωσαν, αλλά τώρα πια μαραίνονται οι αξίες του διαφωτισμού.  Στην Κυπριακή Δημοκρατία έχουν οξύνει το φαινόμενο οι πολιτικές λιτότητας του δεξιού πολιτικού κατεστημένου, οι οποίες ακολούθησαν την διεθνή και τοπική οικονομική κρίση, το κούρεμα και την τρόικα του 2013, και ακόμα περισσότερο το σημερινό οικονομικό περιβάλλον της διαχείρισης της πανδημίας από την ελίτ.

“ΤΟΥΣ ΑΠΑΝΩ ΣΩΣΕ, ΣΤΟ ΛΑΟ ΚΟΥΡΑΓΙΟ ΔΩΣΕ”

Το δυνάμωμα του ανορθολογισμού, και η εξασθένιση  των αξιών του Διαφωτισμού, ιδιαίτερα της εμπιστοσύνης στην επιστήμη, μπορούν να καταστρέψουν τη δυνατότητα της κοινωνίας να αντιμετωπίσει όχι μόνο αυτή την πανδημία, αλλά και την πολύ μεγαλύτερη απειλή της Κλιματικής Κρίσης.

Γιατί τα έβαλα λοιπόν με κάποιους, με τους οποίους μοιάζει να συμφωνούμε [8] για την αξία και σημασία του ορθολογισμού και της επιστήμης;  Αναφέρω παρακάτω επιγραμματικά τα θέματα που θα αναπτύξω στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου, στο οποίο θα ασχοληθώ ιδιαίτερα με τις ευθύνες του κεντροδεξιού φιλελεύθερου ρεύματος που εκφράζουν Πολίτης και Καθημερινή [9] :

Η φιλελεύθερη κεντροδεξιά υποστήριξε την άνοδο στην εξουσία του ΔΗΣΥ, ενός κόμματος με πολιτική ιδεολογία και συγκεκριμένες πολιτικές που ευθύνονται, στην Κύπρο – όπως και στις άλλες αναπτυγμένες οικονομικά χώρες με κόμματα όπως τα μέλη του ΕΛΚ-EPP του οποίου είναι μέλος ο ΔΗΣΥ – για την έκρηξη του ανορθολογισμού.  Ειδικά στην Κύπρο, στις πολιτικές του γενικότερου πολιτικού χώρου του ΔΗΣΥ, πρέπει να προστεθούν ακόμα δύο πράγματα.  Πρώτα οι καλές σχέσεις του με την Εκκλησία, η οποία συγκρούστηκε μετωπικά με την επιστημονική κοινότητα σε σχέση με τα αποτελέσματα του εκκλησιασμού και της θείας κοινωνία πάνω στη διάδοση της COVID-19. Και δεύτερο η συμμετοχή στο ΔΗΣΥ δυνάμεων του σοβινιστικού πολιτικού χώρου, και η ταύτιση του με την ελληνοκεντρική εθνικιστική ιδεολογία.  Χώροι δηλαδή στους οποίους ευδοκιμούν κάθε άλλο παρά περιθωριακές θεωρίες συνομωσίας για τον ρόλο της Τουρκίας και του ισλαμισμού, στο πλάι βέβαια της διαχρονικής αντικομουνιστικής συνωμοσιολογίας.

Μπορεί η φιλελεύθερη κεντροδεξιά να δηλώνει τώρα με τον πιο κάθετο τρόπο την αντίθεση της σε αυτά τα χαρακτηριστικά του ΔΗΣΥ.  Όμως μπορεί κανείς να παρομοιάσει τον ΔΗΣΥ με το θεό Ιανό, ο οποίος “Στη … μυθολογία των Ρωμαίων … απεικονίζεται με δύο πρόσωπα, επειδή βλέπει προς το μέλλον και προς το παρελθόν“.  Μπορεί το κόμμα να είχε γυρισμένο το προοδευτικό του πρόσωπο στην κοινωνία την εποχή που η φιλελεύθερη κεντροδεξιά υποστήριζε τον ΔΗΣΥ χωρίς ενδοιασμούς.  Αλλά το οπισθοδρομικό του πρόσωπο δεν ήταν ποτέ άγνωστο ή κρυφό. [10]

Ο ανορθολογισμός των “αήττητων ηλίθιων” αρνείται την σοβαρότητα, ακόμα και την ίδια την ύπαρξη της COVID-19 και περιφρονεί την οργανωμένη επιστημονική κοινότητα. Όμως οι κεντροδεξιοί φιλελεύθεροι μας – όχι μόνο αυτοί βέβαια – παρόλο που διαφέρουν από Εκκλησία και άλλους δηλώνοντας την εμπιστοσύνη τους στην Επιστήμη, πάσχουν από μια πολύ πιο επικίνδυνη άρνηση του ορθολογισμού και της επιστήμης.  Δεν αναγνωρίζουν την σχέση Κλιματικής Κρίσης και “υδρογονανθρακοποίησης” του Κυπριακού. Εθελοτυφλούν στο ότι το πλαίσιο στο οποίο κινείται το “Κυπριακό Πρόβλημα” τα τελευταία χρόνια, είναι η ελληνοτουρκική σύγκρουση για την ιδιοκτησία των ορυκτών καυσίμων στην Α. Μεσόγειο, ενώ σύμφωνα με την επιστημονική κοινότητα ο χειρισμός της Κλιματικής Κρίσης προστάζει να μην ανήκουν σε κανένα, να μείνουν κάτω από το βυθό.

Τέλος, οι δεξιοί φιλελεύθεροι και οπαδοί του Διαφωτισμού είναι και νεοφιλελεύθεροι.  Όπως οι ομοϊδεάτες τους σε άλλες αναπτυγμένες χώρες, όταν πρόκειται για την πανδημία όχι μόνο δεν προβληματίζονται από την υποταγή της επιστήμης στις ανάγκες της “οικονομίας” [11] αλλά ανάμεσα τους υπάρχουν μερικοί από τους πιο ακραίους εκφραστές του νεοφιλελεύθερου οικονομικού φονταμενταλισμού, μια επίδειξη ανορθολογισμού αντάξια των υπόλοιπων που κυκλοφορούν.

Οι “αήττητοι ηλίθιοι” των δύο συγκεντρώσεων κατά των μέτρων για την COVID-19 μπορεί να είναι η κορυφή του παγόβουνου, ενώ ένα πολύ πιο σημαντικό τμήμα του πληθυσμού δείχνει ότι δεν έχει την διάθεση να πειθαρχήσει ή να υπακούσει (δύο λέξεις που πολιτικά σημαίνουν πολύ διαφορετικά πράγματα). Η μεγάλη πλειοψηφία τους ανήκει στην εργατική τάξη, αυτούς που η ελίτ βάζει τώρα να πληρώσουν εκτός από την οικονομική κρίση, και την πανδημία:  Με lockout σε συνθήκες βάναυσες εξαιτίας της φτώχειας και της τσιγκουνιάς ή αδιαφορίας του κράτους, και με επικίνδυνες συνθήκες εργασίας και εργασιακή αβεβαιότητα για όσους εργάζονται, ή με ανεργία και οικονομικό αδιέξοδο.  Είναι περίεργο που πολλοί αντιδρούν με τον πιο εύκολο και άμεσο τρόπο, με την άρνηση της σοβαρότητας ή της ίδιας της ύπαρξης της πανδημίας, και της αξίας της επιστήμης;  Αυτή η στάση εξάλλου ακολουθεί την γνωστή μας εδώ και πάνω από μια δεκαετία τάση για εξασθένιση του κύρους των πολιτικών, την απόρριψη της πολιτικής, της πολιτείας και έτσι και των κανονισμών για αντιμετώπιση της πανδημίας.

Η στάση όμως των σύγχρονων κεντροδεξιών φιλελεύθερων οπαδών του Διαφωτισμού εκφράζεται καλύτερα από τους στίχους παλιού τραγουδιού των Κηλαϊδόνη-Νεγρεπόντη:

“Η πατρίδα ένα καράβι που ολουνούς μας κουβαλάει…
έτσι και ο καιρός χαλάσει το γυρίσει σε μπουρίνι…
Θεέ μου τους απάνω σώσε, στον λαό κουράγιο δώσε“.

Η πανδημία έχει ακόμα δημιουργήσει σύγχυση και διάσπαση στην ισχυρή ιδεολογική εμμονή των φιλελεύθερων κεντροδεξιών με τα “ανθρώπινα δικαιώματα”, και είναι ενδιαφέρον ότι κάτι παρόμοιο συνέβη και στην αριστερά.

Ακόμα, για τα μετά-COVID-19 οικονομικά προβλήματα η φιλελεύθερη κεντροδεξιά είναι κατά κανόνα και νεοφιλελεύθερη. Αντιμετωπίζει το θατσερικό ΤΙΝΑ,  ως κάτι αυτονόητο που δεν χρειάζεται καν να αναφέρεται, και αναμφισβήτητα συγκαταλέγει και εμάς που το αμφισβητούμε στους “αήττητους ηλίθιους“.

Όποιος θέλει ωστόσο να πολεμήσει στις μέρες μας την φθορά αξιών του Διαφωτισμού όπως ο ορθολογισμός και η επιστήμη, πρέπει να υποστηρίζει τους συλλογικούς αγώνες των εργαζομένων ενάντια στην φτωχοποίηση και εξαθλίωση τους.  Πρέπει ακόμα να φαίνεται ότι πολεμάει άνευ όρων την κύρια αιτία της φθοράς των αξιών του Διαφωτισμού: τον “καπιταλιστικό ρεαλισμό… την πλατιά αποδοχή ότι δεν υπάρχει εναλλακτική κοινωνία από τον καπιταλισμό“, την προσπάθεια δηλαδή των ελίτ να παρουσιάσουν ως αναπόφευκτο ότι πρέπει να επωμιστούν οι εργαζόμενοι και οι φτωχοί το βάρος της αντιμετώπισης των κρίσεων που προκαλεί  η ίδια η οργάνωση της παραγωγής στον καπιταλισμό.  Αυτά μόνο η αριστερά μπορεί να τα επιχειρήσει με ειλικρίνεια και συνέπεια.

 

Οι σημειώσεις τέλους περιλαμβάνουν και κείμενο εκτός από συνδέσμους ή πηγές.

[1] Η περίεργη παρατήρηση ότι “οι ηλίθιοι είναι αήττητοι” φαίνεται πως προέρχεται από τον τίτλο βιβλίου του 2004 “ΟΙ ΗΛΙΘΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΑΝΙΚΗΤΟΙ… και καταφέρνουν πάντοτε να μας χαλνάνε την ημέρα“.  Είναι ένα βιβλίο “αυτοβοήθειας”, που απευθύνεται βέβαια στην συντηρητική σκέψη, βασικό  χαρακτηριστικό της οποίας είναι να ψάχνει για ατομικές λύσεις σε δημόσια και κοινωνικά προβλήματα.  Στην περίπτωση μας, οι Κωνσταντίνου, Παράσχος και οι ομοϊδεάτες τους, ψάχνουν για ατομικές ευθύνες σε κοινωνικά προβλήματα.

[2]  Ένα απόφθεγμα που πάντα υποψιαζόμουν ότι λανθασμένα του αποδίδεται. Και πράγματι είναι αμφισβητούμενο, του το αποδίδει ένας ψυχοθεραπευτής που εργάστηκε στο κέντρο Esalen, ένα “θερμοκήπιο μυστικισμού”,  σύμφωνα με τον συμπαθέστατο εκλαϊκευτή της Φυσικής, τον νομπελίστα Richard Feynman.

[3] Byford, Jovan (2014). Beyond belief: the social psychology of conspiracy theories and the study of ideology.  In: Antaki, Charles and Condor, Susan eds. Rhetoric, Ideology and Social Psychology: Essays in Honour of Michael Billig. Explorations in Social Psychology. London: Routledge, pp. 83–94. https://core.ac.uk/reader/82977934

[4] Χρόνια στα οποία εμφανίστηκε “Μια ολόκληρη βιομηχανία εικασιών για την γενετική βάση της ανθρώπινης συμπεριφοράς και της ανθρώπινης κοινωνίας, που ουσιαστικά αντιμετωπίζει εξαιρετικά πολύπλοκα ανθρώπινα χαρακτηριστικά σαν να καθορίζονται από μια μόνο ή από ένα μικρό αριθμό γονιδιακών παραλλαγών, χωρίς να προσφέρει την οποιαδήποτε μοριακή απόδειξη”

John Parrington, 2013, “The Human Genome Project: Brave new world of scientific understanding or false dawn?”  http://isj.org.uk/the-human-genome-project/

[5] “Ηλιθιότητα” ή κοινωνικό περιβάλλον; Δεν είναι μια “βαθιά” ερώτηση η οποία αφορά το έργο άγνωστων και δυσνόητων φιλόσοφων όπως ο Σπινόζα, και στις εσωτερικές διαφωνίες των ειδικών της κοινωνικής ψυχολογίας.  Ο Ισαάκ Ασίμωφ ήταν ένας δημοφιλέστατος λαϊκός συγγραφέας έργων επιστημονικής φαντασίας και εκλαϊκευμένης επιστήμης, και καθηγητής Βιοχημείας στο κορυφαίο ερευνητικό πανεπιστήμιο της Βοστώνης.  Στο γνωστότερο ίσως μυθιστόρημα του, το Foundation (1951) κριτικάρει το εύκολο ψεκάστε-σκουπίστε-τελειώσατε του χαρακτηρισμού “ηλίθιοι” περιγράφοντας τις αντιδράσεις  δύο ηγετών του πολιτισμένου κράτους Foundation, καθώς ο πρεσβευτής ενός οπισθοδρομικού γειτονικού πλανήτη αποχωρεί από μια συνάντηση:

“Ο Πιρίν τον κοίταζε καθώς έφευγε και γρύλλισε ανάμεσα στα δόντια του: ‘αυτός ο ανυπόφορος, αποβλακωμένος γάιδαρος. 

Αυτός –’

Ο Χάρντιν τον διέκοψε: ‘Μα κάθε άλλο.  Είναι απλά προϊόν του περιβάλλοντος του’ “

[6] Το άρθρο, για το οποίο ο σύνδεσμος μου οδηγεί στο περιοδικό New Scientist, είναι αναδημοσιευμένο από το πιο έγκυρο επαγγελματικό περιοδικό Physics World

[7] Στην εισαγωγή του βιβλίου της The Shock Doctrine, (2007) η Naomi Klein αναφέρεται στην ποικιλία μορφών και ονομάτων της οικονομικής-πολιτικής “ορθοδοξία[ς] που είναι γνωστή ως ΄νεοφιλελευθερισμός’ αλλά συχνά την αποκαλούν ‘ελεύθερο εμπόριο’ ή απλά ‘παγκοσμιοποίηση’… όλες αυτές οι ενσαρκώσεις της δεσμεύονται από μια πολιτική αγία τριάδα –  την εξάλειψη της δημόσιας σφαίρας, την πλήρη απελευθέρωση των μεγάλων εταιριών και την αποσκελέτωση των κοινωνικών εξόδων”

Αποτέλεσμα της εξάλειψης της δημόσιας σφαίρας και της αποσκελέτωσης των κοινωνικών εξόδων ήταν να δημιουργήσει σε μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού των κοινωνιών στις οποίες αυτά εφαρμόστηκαν αφόρητη ανασφάλεια και έλλειψη ελέγχου – αυτά που ο ελληνοκύπριος κοινωνικός ψυχολόγος αναφέρει σαν μια από τις ανάγκες που φαίνεται να ικανοποιούν οι θεωρίες συνωμοσίας – την αίσθηση ότι τα άτομα είναι “καλαμιά στον κάμπο”, την εγκατάλειψη τους από την επίσημη κοινωνία, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από το κράτος.

[8] Δες για παράδειγμα άρθρο του Κ. Κωνσταντίνου από το 2011.

[9] Η κριτική έρχεται από αριστερά σκοπιά, και δεν έχει καμμιά σχέση με την άγρια και χοντροκομμένη πολεμική που αυτό το ρεύμα δέχεται από τον συντηρητικό δεξιό και ακροδεξιό πολιτικό χώρο.

[10] Όταν στις αρχές του 2017 σύσσωμη η φιλελεύθερη κεντροδεξιά περίμενε τα πάντα από το ΔΗΣΥ, είχα γράψει ότι του ΔΗΣΥ

“θα του ταίριαζε για έμβλημα μια προτομή του θεού Ιανού ο οποίος ‘Στη θρησκεία και τη μυθολογία των αρχαίων Ρωμαίων … συνήθως απεικονίζεται με δύο πρόσωπα, επειδή βλέπει προς το μέλλον και προς το παρελθόν’. Έτσι και ο ΔΗΣΥ συνεχίζει, παρά τις πρόσφατες αποχωρήσεις των πιο εθνικιστικών του στοιχείων, να κοιτάζει προς δύο πραγματικότητες εξίσου μυθικές με τον θεό Ιανό: Με το κοσμοπολίτικο και φιλελεύθερο ζευγάρι μάτια, προς μια παγκοσμιοποιημένη δημοκρατική κοινωνία της ελεύθερης αγοράς. Με το άλλο ζευγάρι, το σοβινιστικό, προς τις χιλιετίες ηρωικού ελληνικού εθνικού παρελθόντος, για κατανάλωση από το μεγάλο εκείνο και μη προνομιούχο τμήμα των οπαδών του, που δεν έχουν καμία επαφή με τον κοσμοπολίτικο παράδεισο της γιάπικης διανόησης του, ούτε τίποτα να περιμένουν από αυτόν.

Σήμερα το κόμμα προβάλλει το κοσμοπολίτικο πρόσωπο του, παρά τους ξαφνικούς λόξιγκες από σημαντικά στελέχη του. Όμως δεν είναι μακριά το 2011, τότε που έπρεπε να εξυπηρετήσει το κεφάλαιο προωθώντας την λιτότητα ενάντια στις πολιτικές της αριστερής κυβέρνησης και τις αντιδράσεις του συνδικαλιστικού κινήματος. Τότε είχε στρέψει προς την κοινωνία το σοβινιστικό ξενοφοβικό του πρόσωπο, δημαγωγώντας μαζί με την υπόλοιπη αντιπολίτευση ότι η αριστερή κυβέρνηση άφηνε τους τ/κ να απομυζούν οικονομικά την Κυπριακή Δημοκρατία … Η υπαρκτή παγκοσμιοποίηση δεν έχει εξαφανίσει τον ανταγωνισμό ανάμεσα στους εθνικούς καπιταλισμούς, ούτε την ανάγκη για αντεργατικές οικονομικές επιθέσεις και αποδιοπομπαίους τράγους. Έτσι η πολιτική του ΔΗΣΥ στο μέλλον θα συνεχίσει να είναι ευκαιριακή και τυχοδιωκτική. Το κόμμα θα δείξει πάλι το αντιδραστικό εθνικιστικό του πρόσωπο”

Όπως και έγινε.

[11] Για παράδειγμα στην εκπομπή Πρώτη Ενημέρωση του ΡΙΚ1 στις 8/10/2020 το μέλος της επιστημονικής ομάδας επιδημιολόγος Μαρία Κολιού είπε ότι είναι “μια πολύ βασική παράμετρος… ότι γίνεται να προσπαθούμε να γίνεται χωρίς να καταστρέφεται η οικονομία σε σημαντικό βαθμό“.  Όμως η έννοια της “οικονομίας” ως λειτουργία της ελεύθερης αγοράς λανθασμένα ταυτίζεται με την ίδια την παραγωγή απαραίτητων αγαθών και υπηρεσιών όπως η διατροφή, υγεία, ύδρευση κλπ, τα οποία δεν είναι αναπόφευκτο να συνεχίζουν να παράγονται ως εμπορεύματα!  Αυτή βέβαια η παραγωγή είναι υπαρξιακή ανάγκη να συνεχίσει να λειτουργεί, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ασφάλεια στους εργαζόμενους.  Από την άλλη η “οικονομία” συμπεριλαμβάνει ως εμπορεύματα αγαθά και υπηρεσίες όπως ο τουρισμός, που όχι μόνο δεν είναι απαραίτητα, αλλά μπορούν να έχουν καταστροφικά αποτελέσματα σε συνθήκες πανδημίας.