Οι καλικάντζαροι, τα ενοχλητικά ξωτικά

«Τιτσίν τιτσίν λουκάνικο, κομμάτι ξεροτήανο να φάτε τζιαι να φύετε» λένε αυτές τις μέρες οι Κύπριοι, σε μια προσπάθεια να διώξουν τα ξωτικά, τους Καλικάντζιαρους που τυραννούσαν τους θνητούς τις ημέρες των Χριστουγέννων. Αυτό γινόταν – τώρα όχι και τόσο – μέχρι πριν μερικά χρόνια, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο.

Οι Καλικάντιαροι είναι ένας καθαρά χριστιανικός θρύλος που τον συναντούμε από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια σε ολόκληρο τον Ορθόδοξο Ελληνικό κόσμο και όχι μόνο.

Στον ελληνικό χώρο συναντώνται με διάφορες αλλά παραπλήσιες ονομάσίες, όπως «Καλικάντζαροι» «Καρκάτζια», «Καλκατζόνια», «Καλκάνια», «Σκαλικαντζέρια», «Σκαντζάρια» κ.α.

Στην Κύπρο είναι γνωστοί και ως «Πλανήταροι» σε κάποιες περιοχές αλλά η πιο γνωστές ονομασίες τους είναι «Σκαλαπούνταροι».

Οι Καλικάντζαροι και το βάπτισμα

Κατά διάφορες ελληνικές παραδόσεις οι καλικάντζαροι ήταν άνθρωποι με κακιά μοίρα μεταμορφωμένοι σε δαιμόνια, γίνονται δε καλικάντζαροι αυτοί που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτισθούν αμέσως, ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν διάβασε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος, τα τερατώδη βρέφη, ή κατά τους Σιφναίους όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο (25 Δεκεμβρίου – 6 Ιανουαρίου) ή αυτοκτόνησαν.

Οι Καλικάντζαροι δεν έχουν καμία σχέση με τα ξωτικά της αρχαίας πολυθεϊστικής θρησκείας , γνωστής ως δωδεκάθεο. Κι αυτό φαίνεται από τους σκοπούς και τους στόχους που επιδιώκει αυτή η παράδοση.

Βλέπουμε, λοιπόν, ότι σύμφωνα με τις παραδόσεις της Ορθοδοξία, αυτή η δοξασία έχει μεγάλη σχέση με το βάπτισμα.

Αναφέρεται κυρίως στους αβάπτιστους και δεν είναι λάθος να πούμε ότι αυτές οι δοξασίες παρουσιάζονται την περίοδο όπου οι χριστιανοί ηγέτες αποφασίζουν να επιβάλουν τη βάφτιση των νηπίων.

Σημειώνεται ότι μέχρι τον 3ο αιώνα μ.Χ. δεν υπήρχε η συνήθεια να βαφτίζονται βρέφη αλλά ακολουθείτο η ρήση του Ιησού «όποιος πιστέψει θα βαπτιστεί». Και για να βαφτιστεί κάποιος θα έπρεπε να είχε αποδεχτεί τη διδασκαλία του Χριστού. Επομένως θα έπρεπε να ήταν σε θέση να γνωρίζει και να αποδέχεται.

Η παράδοση των Καλικάντζαρων φόβιζε τους ανθρώπους, το μορφωτικό επίπεδο των οποίων τότε άγγιζε το μηδέν και τους μετέδιδε το μήνυμα ότι αν δεν βαφτίσουν τα παιδιά τους μόλις γεννηθούν κι αν αυτά πεθάνουν, τότε θα γίνουν Καλικάντζαροι. Κι έτσι βάφτιζαν τα παιδιά τους σε νηπιακή ηλικία.

Πότε εμφανίζονται οι Καλικάντζαροι

Σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαο Πολίτη , οι Καλικάνταροι εμφανίζονται το Δωδεκαήμερο (25 Δεκεμβρίου – 6 Ιανουαρίου) κι «έρχονται από τη γης από κάτω. Όλο το χρόνο πελεκούν με τα τσεκούρια να κόψουν το δένδρο που βαστάει τη γης , αλλά όταν κοντεύουν να το κόψουν έρχεται ο Χριστός και μονομιάς ξαναγίνεται το δένδρο και τότε τα δαιμόνια χιμούν στη γης επάνω και πειράζουν τους ανθρώπους».

Οι καλικάντζαροι, κατά τον Πολίτη, συνδέονται με τον Βαβουντζικάριο των Βυζαντινών. Η λέξη Βαβουντζικάριος αναφέρεται για πρώτη φορά τον 10ο αιώνα στο λεξικό Σούδα: “εφιάλτης, ο λεγόμενος από παρά πολλούς Βαβουντζικάριος”.

Ο Γεώργιος Α. Μέγας θεωρεί πιθανή μια άλλη εκδοχή. Ότι οι καλικάντζαροι συσχετίζονται με τους νεκρούς, που, κατά την κοινή πίστη, σε μια ορισμένη εποχή του χρόνου επιστρέφουν για μικρό χρονικό διάστημα στον κόσμο των ζωντανών. Ενισχύει την άποψή του αυτή από τη δοξασία που επικρατούσε στα Φάρασα της Καππαδοκίας για τους μνημοράτους, δηλαδή τους νεκρούς. Πίστευαν οι Φαρασιώτες ότι οι νεκροί γυρίζουν τις νύχτες του Δωδεκαήμερου στους δρόμους και μπαίνουν στα σπίτια από τις καμινάδες. Τους φαντάζονταν σαν μαύρους που φορούν κουρέλια και φεύγουν ξανά στις 8 Ιανουαρίου.

Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι ενισχυτικό του ότι η δοξασία για τους Καλικάντζαρους εμφανίστηκε κατά τον 3ο μ.Χ. αιώνα είναι το ότι στην πρώτη εκκλησία ο εορτασμός των Χριστουγέννων γινόταν μαζί με τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου.
Κατά τον 3ο αιώνα καθιερώθηκε ο ξεχωριστός εορτασμός, όταν ο Πάπας Ιούλιος Α’ μετέφερε τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου.

Κακάσχημοι και μαυριδεροί

Οι καλικάντζαροι έχουν διάφορες μορφές με τις οποίες παριστάνονται. Η εγκυκλοπαίδεια «Πάπυρος Λαρούς» (έκδ. 2007) καταγράφει ότι οι Καλικάντζαροι «Είναι ψηλοί σαν τους ανθρώπους, όμως μαύροι και άσκημοι και φορούν σιδεροπάπουτσα» ή είναι «μαυριδεροί, με κόκκινα μάτια, τράγινα πόδια, με χέρια σαν της μαϊμούς και με τριχωτό όλο το σώμα» ή «μονόματοι, μονοπόδαροι και πολύ κοντοί: μπαίνουν στα σπίτια από την καπνοδόχο και λερώνουν τη φωτιά, καβαλικεύουν στους ώμους τους διαβάτες, τους πιάνουν στο χορό».

Οι Καλικάντζαροι είναι οργανωμένοι κι έχουν αρχηγό και υπαρχηγό. Ο αρχηγός τους ονομάζεται Μαντρακούκος, ενώ αναφέρονται και… θηλυκοί καλικάντζαροι, οι βερβελούδες!
Ο Μαντρακούκος, που είναι κουτσός κι άγριος και ο πιο επικίνδυνος απ’ όλη την ομάδα. Ακολουθεί ο Μαγάρας, με την τεράστια κοιλιά του, ο οποίος μαγαρίζει όλα τα φαγητά και τα γλυκά. Επίσης έρχεται ο Κωλοβελόνης, που είναι αδύνατος και σουβλερός σα μακαρόνι και περνά από κλειδαρότρυπες και χαραμάδες. Άλλος είναι ο Κοψαχείλης με τεράστια κοφτερά δόντια, που κρέμονται από το στόμα του. Κανένας δεν μοιάζει με τον άλλο και έχει ο καθένας το κουσούρι του.

Πώς αντιμετωπίζονταν από τους ανθρώπους

Οι άνθρωποι στην προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν τους… εισβολείς σκαρφίζονταν διάφορους τρόπους.
Μάλιστα πίστευαν τόσο πολύ στην ύπαρξη αυτών των ξωτικών που κάποιοι ισχυρίζονταν μάλιστα ότι τους είχαν συναντήσει. Κι αυτό αύξανε την πεποίθηση για την ύπαρξή τους.

Για να αντιμετωπιστούν λοιπόν οι Καλικάντζαροι πολλοί έκαναν αγιασμό ή γέμιζαν το σπίτι με το σύμβολο του σταυρού. Αν κάποιος μάλιστα συναντούσε μπροστά του Καλικάντζαρο, του έκανε το σημείο του σταυρού κι αυτός εξαφανιζόταν τρομαγμένος.

Αποτρεπτικό ήταν και το κρέμασμα πίσω από την πόρτα του σπιτιού ή μέσα στην καμινάδα ένα κατωσάγονο χοίρου, άλλοι έκαιγαν αλάτι ή παλιά παπούτσια στη φωτιά. Πίστευαν οι άνθρωποι ότι οι κρότοι και η δυσοσμία του καπνού έδιωχνε τους καλικάντζαρους.

Άλλοι τοποθετούσαν ένα κόσκινο στην είσοδο του σπιτιού, πιστεύοντας πως οι περίεργοι Καλικάντζαροι θα μετρούσαν τις τρύπες του κόσκινου κι έτσι θα τους καθυστερούσαν μέχρι τα Θεοφάνια.

Άλλοι πάλι προσπαθούσαν να τους καλοπιάσουν ρίχνοντας τους πάνω στις στέγες γλυκά και κρέας για να φάνε και να φύγουν.
Αυτή η εκδοχή ίσχυε κατά τω πλείστον στην Κύπρο όπου και το γνωστό «Τιτσίν τιτσίν λουκάνικο, κομμάτι ξεροτήανο να φάτε τζιαι να φύετε» το οποίο αναφέρουμε στην αρχή του σημειώματος.

Το λιβάνι, η κρεμμύδα και η φωτιά

Ένα ακόμα όπλο εναντίων των καλικαντζάρων ήταν το λιβάνι. Οι Καλικάντζαροι το σιχαίνονταν και γι’ αυτό οι νοικοκυρές θυμιατίζουν το σπίτι κάθε απόγευμα και άφηναν το θυμιατήρι να λιβανίζει δίπλα στο τζάκι καθ΄ όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου.

Υπάρχουν, όμως, και φυτά που διώχνουν τους καλικάντζαρους και ταυτόχρονα φέρνουν καλή τύχη για τον καινούργιο χρόνο. Ένα τέτοιο φυτό, που βάζουν ακόμα και σήμερα στα σπίτια τέτοιες μέρες είναι η κρεμμύδα.

Το κύριο όμως μέσο για να μείνουν οι καλικάντζαροι μακριά από τα σπίτια ήταν η φωτιά, που είχε τη δύναμη να διώχνει τα δαιμόνια. Γι’ αυτό η φωτιά έκαιγε άλλοτε στα σπίτια όλο το Δωδεκαήμερο.

Την παραμονή των Χριστουγέννων, κάθε νοικοκύρης τοποθετούσε στο τζάκι ένα χοντρό ξύλο από αγκαθωτό δέντρο, αφού πρώτα το έραινε με ξηρούς καρπούς. Το κούτσουρο αυτό λέγεται Χριστόξυλο ή δωδεκαμερίτης.

Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας άναβαν μεγάλες φωτιές στις πλατείες πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών την παραμονή των Χριστουγέννων. Αυτό το έθιμο το συναντούμε ακόμα και σήμερα κυρίως στην Ελλάδα όπου στο Καστανόφυτο της Καστοριάς η φωτιά ανάβεται με κέδρα στην άκρη του χωριού και σε ψηλό μέρος. Στη Σιάτιστα πολλές μέρες πριν τα Χριστούγεννα τα παιδιά μαζεύουν φρύγανα από τα γύρω βουνά και λόφους. Με αυτά το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων ανάβουν φωτιές στις πλατείες. Γύρω από τις φωτιές μαζεύεται κόσμος που τραγουδά τα κάλαντα και χτυπά κουδούνια. Με τους κρότους των κουδουνιών και τις φωτιές κρατούν μακριά τα δαιμόνια. Κάτι ανάλογο γίνεται και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων.

Πηγές
• https://el.wikipedia.org.
• http://www.enallaktikos.gr.
• http://eclass31.weebly.com.
• http://users.sch.gr.
• http://www.explorecrete.com.
• https://olympia.gr.
• https://www.neolaia.gr.
• http://www.kefaloniapress.gr.
• http://choratouaxoritou.gr.