Οι νόµοι ανάπτυξης της κοινωνίας και ο αντικειµενικός τους χαρακτήρας (β)

Η φυσικο-ιστορική διαδικασία αποτελεί µια νοµοτελειακή, αναγκαία και αντικειµενική διαδικασία, όπως είναι και οι διαδικασίες που πραγµατοποιούνται στη φύση. Όχι µόνο δεν εξαρτάται από τη βούληση και τη συνείδηση των ανθρώπων, αλλά αντιθέτως τις καθορίζει. Συνάµα, σε αντίθεση από τις διαδικασίες στη φύση, η φυσικο-ιστορική διαδικασία είναι το αποτέλεσµα της δράσης των ίδιων των ανθρώπων.

Σε µια πρώτη ανάγνωση αυτή η θέση περιλαµβάνει µια λογική αντίφαση. Πώς συνδυάζεται το γεγονός ότι η ιστορική διαδικασία από τη µια δηµιουργείται από τους ανθρώπους, οι οποίοι έχουν συνείδηση, βούληση και θέτουν ενώπιόν τους συγκεκριµένους στόχους, ενώ από την άλλη η ιστορία υποτάσσεται σε αντικειµενικούς νόµους, µη εξαρτώµενους από τη βούληση και τη συνείδηση των ανθρώπων;

Η συγκεκριµένη αντίφαση επιλύεται αν ληφθεί υπόψιν ότι οι άνθρωποι (οι µεγάλες µάζες ανθρώπων όπως οι λαοί, οι τάξεις, τα κόµµατα κ.λπ.) επιδιώκουν τους σκοπούς που θέτουν, καθοδηγούµενοι από τις µεν ή τις δε ιδέες, επιδιώξεις, ενώ συνάµα ζουν σε συγκεκριµένες συνθήκες, που δεν εξαρτώνται από τη θέληση και τις επιθυµίες τους, οι οποίες σε τελικό στάδιο καθορίζουν τον προσανατολισµό και το χαρακτήρα της δράσης τους, τις ιδέες και τις επιδιώξεις τους.

Σε πλήρη ταύτιση µε τη γενικότερη υλιστική κοσµοθεωρία ο ιστορικός υλισµός στηρίζεται στη θέση ότι πρωτεύον είναι το κοινωνικό είναι (ύπαρξη) σε σχέση µε την κοινωνική συνείδηση, η οποία αποτελεί κατά το µάλλον ή ήττον ορθή ή και εσφαλµένη αντανάκλαση του κοινωνικού είναι. ∆εν είναι λοιπόν η κοινωνική συνείδηση ή οι ιδέες του όποιου πολιτικού, που καθορίζουν το καθεστώς της κοινωνικής ζωής και την κατεύθυνση της κοινωνικής εξέλιξης, όπως υποθέτουν οι κάθε λογής ιδεαλιστές, αλλά είναι, αντίθετα, το κοινωνικό είναι που καθορίζει την κοινωνική συνείδηση, τις ιδέες, τις επιδιώξεις και τους σκοπούς των ανθρώπων και των κοινωνικών τάξεων. Τι όµως εκφράζει η έννοια «κοινωνικό είναι», που κατέχει µια από τις σηµαντικότερες θέσεις στο σύστηµα του ιστορικού υλισµού;

Στον φιλοσοφικό υλισµό η κατηγορία «είναι» αντιµετωπίζεται ως ταυτόσηµη έννοια της ύλης στη φύση. Σε αντιστοιχία µε αυτή τη θέση οι µαρξιστές υπό την έννοια «κοινωνικό είναι» αντιλαµβάνονται την υλική ζωή, την κοινωνία, την παραγωγή και αναπαραγωγή της. Το κοινωνικό είναι συµπεριλαµβάνει την κοινωνική παραγωγή και τις αναγκαίες γι’ αυτή συνθήκες, συµπεριλαµβανοµένων της αναπαραγωγής των ανθρώπων, του συστήµατος των ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων, που διαµορφώνεται στη διαδικασία παραγωγής υλικών αγαθών, δηλαδή των παραγωγικών ή και οικονοµικών σχέσεων, των υλικών πλευρών της ζωής, των οικογενειών, των τάξεων, των εθνών κ.ά.

Το κοινωνικό είναι, επειδή υπάρχει εκτός και ανεξάρτητα από την κοινωνική συνείδηση των ανθρώπων, είναι το πρωτεύον, ενώ η κοινωνική συνείδηση είναι δευτερεύον γιατί αποτελεί την αντανάκλαση του κοινωνικού είναι.

Συνήθως, τίθεται το ερώτηµα πώς κατανοείται η ανεξαρτησία του κοινωνικού είναι σε σχέση µε την κοινωνική συνείδηση; ∆εν είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι που κατασκευάζουν τα µέσα παραγωγής τους; Που από µόνοι τους θεσπίζουν τις σχέσεις µεταξύ τους κατά τη διαδικασία της παραγωγής; Το διακριτικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης εργασίας δεν είναι η στοχοπροσηλωµένη δραστηριότητα του ανθρώπου;

Οι διάφοροι εκπρόσωποι του υποκειµενικού ιδεαλισµού καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι οι άνθρωποι δεν µπορούν να συνενωθούν χωρίς τη βοήθεια της συνείδησης και εποµένως η κοινωνική ζωή είναι απλώς µια συνειδητο-ψυχική ζωή. Ακριβώς από αυτόν το συλλογισµό εξάγουν το συµπέρασµα ότι το κοινωνικό είναι και η κοινωνική συνείδηση απλώς είναι ταυτόσηµα. Στην πράξη, όντως οι άνθρωποι από µόνοι τους οικοδοµούν την κοινωνική τους ζωή. Όµως, δεν την οικοδοµούν συνειδητά πάντα και ολοκληρωτικά.

Φυσικά το κάθε ξεχωριστό γεγονός της παραγωγής πραγµατοποιείται από τους ανθρώπους συνειδητά. Από εδώ όµως δεν συνάδει ότι οι άνθρωποι πάντα συνειδητοποιούν ποιος θα είναι ο χαρακτήρας των κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες διαµορφώνονται στη διαδικασία της παραγωγής, προς ποια κατεύθυνση διαφοροποιούνται και ποιες θα είναι οι κοινωνικές συνέπειες των διαφοροποιήσεών τους. Οι ζωτικές ανάγκες παροτρύνουν τους ανθρώπους να εργάζονται, να παράγουν προϊόντα, να τα ανταλλάσσουν, ενώ οι δηµιουργούµενες οικονοµικές σχέσεις εξαρτώνται όχι από τη συνειδητή επιλογή των ανθρώπων, αλλά από το επίπεδο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται η κοινωνική παραγωγή.