Οικογενειακό δίκαιο: Ανάγκη ριζικής µεταρρύθµισης για προστασία γυναικών και παιδιών

• Η καταπολέµηση της έµφυλης και ενδοοικογενειακής βίας είναι υπόθεση της πολιτείας και όχι ατοµική υπόθεση του θύµατος
• Οι υφιστάµενες διαδικασίες των οικογενειακών δικαστηρίων περιθωριοποιούν ακόµη περισσότερο τις γυναίκες µονογονιούς
• Οι προτεινόµενες λύσεις πρέπει να έχουν έµφυλη προσέγγιση προστατεύοντας το αδύνατο µέρος ενός διαζυγίου, που είναι οι γυναίκες και τα παιδιά
• Μια µητέρα δεν µπορεί να φυλακίζεται γιατί παράκουσε το διάταγµα του δικαστηρίου για παράδοση του παιδιού, χωρίς διερεύνηση των λόγων ανυπακοής της
• Τις συνέπειες ενός διαζυγίου δεν µπορεί και δεν γίνεται να τις φορτώνεται µόνο η γυναίκα
• ∆εν µπορεί η οικονοµική ανέχεια να στέκεται εµπόδιο σε µια γυναίκα προκειµένου να υπερασπιστεί τα δικαιώµατα της ίδιας και των παιδιών της

Πληθώρα εισηγήσεων και θέσεων για τη ριζική αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου κατατέθηκαν από οργανώσεις, γυναικεία κινήµατα, φορείς και ακτιβιστές στην Ηµερίδα που πραγµατοποίησε ο Παγκύπριος Σύνδεσµος Μονονογεϊκών Οικογενειών και Φίλων (ΠΑΣΜΟΙΦ), ενόψει της νέας κατάθεσης των νοµοσχεδίων από την κυβέρνηση.

Στην εκδήλωση, που πραγµατοποιήθηκε µε την υποστήριξη του Εθνικού Μηχανισµού για τα ∆ικαιώµατα της Γυναικάς, παρευρέθηκαν και κατέθεσαν εισηγήσεις όλοι οι εµπλεκόµενοι φορείς, όπως εκπρόσωποι του Υπουργείου ∆ικαιοσύνης, η Επίτροπος Ισότητας των Φύλων, ο πρόεδρος της κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νοµικών και βουλευτές των Επιτροπών Νοµικών και Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων της Βουλής.

∆ιεκδικούµε τα απολύτως αναγκαία και αυτονόητα

Ανοίγοντας τις εργασίες της Ηµερίδας, η πρόεδρος του Συνδέσµου, Αργεντούλα Ιωάννου, τόνισε την ανάγκη ριζικής µεταρρύθµισης του οικογενειακού δικαίου, ώστε οι προτεινόµενες λύσεις να έχουν έµφυλη προσέγγιση, προστατεύοντας το αδύνατο µέρος ενός διαζυγίου που είναι οι γυναίκες και τα παιδιά.

Όπως επεσήµανε, στόχοι της µεταρρύθµισης πρέπει να είναι η ταχεία απονοµή της δικαιοσύνης στα οικογενειακά δικαστήρια, η αρχή του συµφέροντος του παιδιού σε ισορροπία µε την αρχή της ουσιαστικής ισότητας των φύλων και την ανάγκη προστασίας των γυναικών, η θεσµική υποχρέωση αντιµετώπισης της βίας κατά των γυναικών και η υιοθέτηση µηχανισµών που να καθιστούν το οικογενειακό δικαστήριο χρήσιµο εργαλείο στην επίλυση των οικογενειακών διαφορών.

Η Α. Ιωάννου παρατήρησε ότι η αποκοπή από την Εκκλησία είναι ένα µόνο µικρό ζήτηµα συµβολισµού ότι έχουµε γίνει κοσµικό κράτος, υπογραµµίζοντας ότι τα βήµατα που πρέπει να υιοθετηθούν θα πρέπει να είναι πολύ περισσότερα και ουσιαστικά και να στηρίζονται στις εκθέσεις διεθνών οργανισµών για την κατάσταση των δικαιωµάτων των γυναικών στην Κύπρο, ώστε να αντιµετωπιστούν οι διακρίσεις, η γυναικεία φτώχεια, η βία κατά των γυναικών και κατά των παιδιών και άλλα σηµαντικά θέµατα ουσίας.

Ως εκ τούτου, επεσήµανε, το οικογενειακό δίκαιο και το οικογενειακό δικαστήριο είναι σηµαντικά εργαλεία, τα οποία θα πρέπει να εκσυγχρονιστούν. Εισηγήθηκε να στηθεί ένας µηχανισµός επαναξιολόγησης των νοµοσχεδίων και κάλεσε το Υπουργείο ∆ικαιοσύνης να εµβολιάσει τις προτάσεις του µε τις πιο κάτω τροποποιήσεις:

* Τροποποίηση του περί Σχέσεων Γονέων και Τέκνων Νόµου για τη γονική µέριµνα. Να υπάρχει η υποχρέωση να ακούγεται το παιδί και στα πλαίσια του προσωρινού διατάγµατος και της διαδικασίας παρακοής διατάγµατος.

* Η ποινή φυλάκισης σε µητέρα που δεν παραδίδει το παιδί να αποσυρθεί και να εισαχθούν άλλες πρόνοιες που να αποκαθιστούν τη σχέση των γονέων. Όπως εξήγησε, η προστασία του παιδιού υπερέχει και όταν µία µητέρα δεν συµµορφώνεται µε το διάταγµα, ενδεχοµένως να υπάρχουν θέµατα ή σοβαρές υποψίες βίας ή σεξουαλικής παρενόχλησης που πρέπει να διερευνώνται άµεσα.

* Το συµφέρον του παιδιού θα πρέπει να διερευνάται και στην έκδοση προσωρινών διαταγµάτων γονικής µέριµνας, όχι µόνο στο τελικό στάδιο. Εκεί και όπου γίνεται επίκληση βίας κατά του παιδιού, να διορίζεται από το δικαστήριο -µε κόστος της ∆ηµοκρατίας- ψυχολόγος ο οποίος θα ακούσει το παιδί και να εξάγει την αλήθεια, ώστε να αποφεύγονται και οι ισχυρισµοί ότι η µητέρα κατήγγειλε βία για να προβεί σε γονική αποξένωση. Ο διορισµένος ψυχολόγος θα είναι µάρτυρας του ∆ικαστηρίου και εντός µιας βδοµάδας θα παρουσιάζει στο δικαστήριο έκθεση.

* Να αντιστραφεί το βάρος απόδειξης των εισοδηµάτων των διαδίκων. Αντί να υποχρεούται µια µητέρα αιτήτρια διατροφής παιδιών να παρουσιάζει στο ∆ικαστήριο στοιχεία για τα εισοδήµατα του πατέρα, το Γραφείο Ευηµερίας να διερευνά και να περιλαµβάνει τα σχετικά στοιχεία στην Έκθεσή του.

* Όταν µια γυναίκα προβαίνει σε καταγγελία στην Αστυνοµία ή άλλες αρµόδιες Αρχές για βία σε βάρος της, θα πρέπει να αναστέλλεται αυτόµατα το διάταγµα επικοινωνίας µέχρι να διερευνηθεί η καταγγελία.

* Η διαµεσολάβηση να ενταχθεί στη διαδικασία του οικογενειακού δικαστηρίου, ώστε να απελευθερώνεται ο οικογενειακός δικαστής και να παραµένει κοντά του µόνο η τελική εκδίκαση.

* Η διαµεσολάβηση να είναι ευθύνη του κράτους και όχι να πληρώνεται από τους διαδίκους.

* Στελέχωση των οικογενειακών δικαστηρίων µε νοµικούς βοηθούς, οι οποίοι να χειρίζονται τις υποθέσεις στο στάδιο πριν την ακρόαση.

* Στις υποθέσεις περιουσιακών διαφορών να διαµοιράζονται και τα χρέη που έχει δηµιουργήσει ένα νοικοκυριό, ώστε αυτός που χρέωσε την οικογένεια ή υποθήκευσε την κατοικία να αναλαµβάνει το χρέος.

* Θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι µια γυναίκα άνεργη ή εκτός αγοράς εργασίας θα λαµβάνει αξιοπρεπή διατροφή από τον εν διαστάσει ή διαζευγµένο σύζυγο για όσο χρόνο χρειάζεται να επανενταχθεί στην εργασία και να εξασφαλίσει εισόδηµα.

Αυτά που διεκδικούµε όλα αυτά τα χρόνια, τόνισε η πρόεδρος του Συνδέσµου, είναι τα απολύτως αναγκαία και αυτονόητα για να επέρχεται η ειρήνη και η αξιοπρέπεια στους ανθρώπους και στα µέλη των µονογονεϊκών οικογενειών που θα πρέπει να ξαναβρούν το βηµατισµό τους αλλά και για τη συµµόρφωση της Κυπριακής Δηµοκρατίας στις διεθνείς της υποχρεώσεις.

Τα προτεινόµενα νοµοσχέδια δεν περιλαµβάνουν λύσεις στα πιο πάνω ζητήµατα. Με τις υφιστάµενες διαδικασίες των οικογενειακών δικαστηρίων περιθωριοποιούνται ακόµη περισσότερο οι γυναίκες µονογονιοί και αυτό καταδεικνύεται στη μελέτη που διενεργήθηκε το 2018 για τις οικονοµικές συνέπειες του διαζυγίου από τον Εθνικό Μηχανισµό, η οποία µπήκε στα συρτάρια. «Όταν µια γυναίκα και τα παιδιά υφίστανται βαριές οικονοµικές συνέπειες, ασφαλώς περιθωριοποιούνται και κοινωνικά», κατέληξε.

Η πολιτεία αναλαµβάνει δράση

Στο χαιρετισµό της η Υπουργός ∆ικαιοσύνης, Στέφη ∆ράκου, ανέφερε πως έχει δώσει εντολές στους λειτουργούς του υπουργείου να διεξέλθουν εκ νέου όλων των προνοιών των νοµοσχεδίων, ώστε τα τελικά κείµενα που θα κατατεθούν στην Επιτροπή Νοµικών να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της κοινωνίας.

Από την πλευρά του ο πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Νοµικών, Νίκος Τορναρίτης, δεσµεύτηκε πως κατά τη διάρκεια των συζητήσεων των νέων νοµοσχεδίων όλες οι εµπλεκόµενες κοινωνικές οργανώσεις αλλά και ο Σύνδεσµος Μονογονιών θα καλούνται προκειµένου να εκφράσουν τις θέσεις τους.

Έντονη στις τοποθετήσεις της ήταν η Επίτροπος Ισότητας, κα Ιωσηφίνα Αντωνίου, η οποία επεσήµανε πως το ζητούµενο σ’ αυτή την προσπάθεια είναι να πάψει η γυναίκα µονογονιός να είναι το ετεροβαρές θύµα σε µία σχέση µετά το διαζύγιο. Τις συνέπειες ενός διαζυγίου, είπε, δεν µπορεί και δεν γίνεται να τις φορτώνεται µόνο η γυναίκα.

Όσον αφορά στη ανάγκη ενίσχυσης της νοµικής αρωγής, τόνισε ότι αυτή προβλέπεται από τη Σύµβαση της Κωνσταντινούπολης για την καταπολέµηση κάθε µορφής βίας κατά των γυναικών. ∆ιαβεβαίωσε µάλιστα ότι το θέµα θα τεθεί στην επόµενη συνεδρία του Συντονιστικού Φορέα για τη Βία κατά των Γυναικών, «γιατί δεν µπορεί η οικονοµική ανέχεια να στέκεται εµπόδιο σε µια γυναίκα προκειµένου να υπερασπιστεί τα δικαιώµατα της ίδιας και των παιδιών της». Κατέληξε, λέγοντας ότι η χειρότερη µορφή βίας είναι η φτώχεια.

Η µεταρρύθµιση του οικογενειακού δικαίου πρέπει να λαµβάνει υπόψη ποιοι την έχουν ανάγκη

Κατά τη συζήτηση στην Ηµερίδα διαφάνηκε πως τα νοµοσχέδια που βρίσκονται κατατεθειµένα είναι ελλιπή και δεν ανταποκρίνονται στις ανάγκες αντιµετώπισης των έµφυλων διακρίσεων και διασφάλισης των δικαιωµάτων και ευηµερίας των παιδιών.

∆εν ανταποκρίνονται επίσης στις απαιτήσεις, εισηγήσεις και υποδείξεις διεθνών οργανισµών για την προστασία των ευάλωτων οµάδων γυναικών και για την υποχρέωση ενίσχυσης του δικαιώµατος πρόσβασής τους στη Δικαιοσύνη.

Καταδείχτηκε επίσης ότι τα νοµοσχέδια δεν υιοθέτησαν τις εισηγήσεις του Εθνικού Μηχανισµού για τα ∆ικαιώµατα της Γυναίκας (ΕΜ∆Γ), οι οποίες υποβλήθηκαν στον τότε Υπουργό ∆ικαιοσύνης, κ. Ιωνά Νικολάου, πριν την κατάθεση των νοµοσχεδίων.

ΑΚΕΛ: Το 80% των αιτήσεων για νομική αρωγή απορρίπτονται

Σε παρέµβασή του στη συζήτηση ο βουλευτής του ΑΚΕΛ, Γιώργος Κουκουµάς, τόνισε ότι ο εκσυγχρονισµός του οικογενειακού δικαίου θα πρέπει να διέπεται, ανάµεσα σε άλλα, από τις αρχές του κοσµικού χαρακτήρα του κράτους και την έµφυλη και κοινωνικοοικονοµική διάσταση που έχει το όλο ζήτηµα. «Αν ανταποκριθούµε σε αυτά τα τρία στοιχεία, καθώς θα αξιολογούµε και θα αναθεωρούµε το νοµοθετικό πλαίσιο, τότε θα έχουµε κάνει ένα µεγάλο βήµα µπροστά», σηµείωσε.

Χαρακτήρισε απογοητευτικά τα στοιχεία σχετικά µε το ποσοστό των αιτήσεων νοµικής αρωγής που εγκρίνονται από τα οικογενειακά δικαστήρια, καθώς, όπως υπέδειξε, πέραν από το 80% των αιτήσεων απορρίπτονται. Αυτό σηµαίνει, σύµφωνα µε τον κ. Κουκουµά, ότι εκατοντάδες γυναίκες που βρίσκονται σε ένα γάµο που συνιστά κακοποιητικό περιβάλλον τόσο για τις ίδιες όσο και για τα παιδιά τους δεν µπορούν να προχωρήσουν στις διαδικασίες για τη λύση του γάµου και την έκδοση όλων των σχετικών διαταγµάτων, επειδή δεν διαθέτουν την οικονοµική δυνατότητα να καλύψουν τα έξοδα, με αποτέλεσµα να εγκλωβίζονται σε ένα φαύλο κύκλο βίας, δυστυχίας και κακοποίησης.

Πρόσθεσε ότι µε πρωτοβουλία του ΑΚΕΛ άνοιξε η συζήτηση στην κοινοβουλευτική Επιτροπή Ανθρωπίνων ∆ικαιωµάτων ειδικά για τη νοµική αρωγή στα θύµατα έµφυλης βίας. Αυτό που εισέπραξε ο ίδιος, πρόσθεσε, είναι ότι δεν υπάρχει η διάθεση να γίνουν ριζοσπαστικές αλλαγές. Για το λόγο αυτό, υπογράµµισε, το ΑΚΕΛ επεξεργάζεται όλες τις πτυχές, µε στόχο να καταθέσει σύντοµα πρόταση νόµου που να τροποποιεί τον σχετικό νόµο. Αναφέρθηκε επίσης στην ανάγκη να χορηγείται νοµική αρωγή στα θύµατα έµφυλης βίας για διαδικασίες ενώπιον οικογενειακού δικαστηρίου µέσα από ρύθµιση που να προβλέπει συγκεκριµένα χρονοδιαγράµµατα και κριτήρια. Υπογράµµισε ότι αυτό απαιτείται εάν πράγµατι το κράτος θεωρεί την καταπολέµηση της έµφυλης και ενδοοικογενειακής βίας υπόθεση της πολιτείας και όχι ατοµική υπόθεση του θύµατος.

Ο βουλευτής του ΑΚΕΛ, Αντρέας Πασιουρτίδης, τόνισε την ανάγκη απεµπλοκής της Εκκλησίας. Το οικογενειακό δίκαιο, είπε, όπως ήταν το 1990, έκλεισε τον κύκλο του, προσθέτοντας ότι οι εµπειρίες και η καθηµερινότητα των οργανώσεων θα βοηθήσουν ώστε να κλείσουν παραθυράκια και να βελτιωθεί η νοµοθεσία.

Ζέλια Γρηγορίου: Η «ουδετερότητα» του νόμου δεν είναι ουδέτερη

Σύµφωνα µε την ακαδηµαϊκό Ζέλια Γρηγορίου, αυτό που πρέπει να εξεταστεί πρώτα και κύρια είναι ποιοι χρειάζονται τη µεταρρύθµιση του οικογενειακού δικαίου. Υπάρχουν άτοµα, είπε, που βρίσκονται σε θέση αδυναµίας και ως εκ τούτου είναι πολύ πιο σηµαντικό γι’ αυτούς να ενσωµατωθούν στο Νόµο οι ανάγκες που βιώνουν προκειµένου να έχουν πρόσβαση στη ∆ικαιοσύνη. Το δεύτερο, επεσήµανε, είναι πως όταν ένα άτοµο είναι γυναίκα και προστεθεί η φτώχεια και ο παράγοντας ενδοοικογενειακή βία, «έχουµε τους άξονες ανισότητας έναντι του άλλου διάδικου για το οικογενειακό δικαστήριο». Αν ο νόµος, υπέδειξε, δεν µπει στα δικά τους παπούτσια, τότε πώς θα γίνει ο εκσυγχρονισµός του οικογενειακού δικαίου;

Λόγω του ότι τα νοµοσχέδια κινούνται στην παράδοση και παράµετρο ότι ο νόµος είναι ουδέτερος και βλέπει µόνο πολίτες, άτοµα και όχι φτωχούς και πλούσιους, τότε και ο δικαστής που θα εφαρµόσει το νόµο δεν καταλαβαίνει τον αποκλεισµό που υφίστανται από τη ∆ικαιοσύνη οι γυναίκες που δεν έχουν την οικονοµική άνεση να απευθυνθούν.

Άρα αυτή η ουδετερότητα στην ουσία δεν είναι ουδέτερη και είναι προκαθορισµένη σε σεξιστικό και πατριαρχικό πλαίσιο. Ως εκ τούτου, µέσα από αυτές τις νόρµες ο νόµος καταλήγει να προσδίδει προνόµια στην πατριαρχική συµπεριφορά. Αυτή είναι µια έµφυλη διάκριση, δεν είναι διάκριση κατά των ανδρών αλλά εναντίον των γυναικών.

Σουζάνα Παύλου: Είναι δικαίωμα η δωρεάν νομική αρωγή

Η διευθύντρια του Μεσογειακού Ινστιτούτου Μελετών Κοινωνικού Φύλου, κα Σουζάνα Παύλου, ζήτησε να τροποποιηθεί ο Νόµος, ώστε όλα τα θύµατα βίας να εξαιρούνται από την κοινωνικοοικονοµική έκθεση των Υπηρεσιών Κοινωνικής Ευηµερίας (ΥΚΕ) και να έχουν αυτόµατα το δικαίωµα δωρεάν νοµικής αρωγής µε σχετική βεβαίωση/πιστοποίηση από τις αρµόδιες Αρχές. Όπως επεσήµανε, η πρόσβαση στο δικαίωµα δωρεάν νοµικής αρωγής σε θύµατα βίας είναι δύσκολη, αν όχι απίθανη και χρονοβόρα, αφήνοντας τις γυναίκες χωρίς νοµική εκπροσώπηση και πρόσβαση στη ∆ικαιοσύνη.

Η κα Παύλου επικαλέστηκε τη Σύµβαση της Κωνσταντινούπολης, τονίζοντας ότι απαιτεί τον εντοπισµό, αναγνώριση και δίωξη των περιστατικών βίας, την επιβολή κυρώσεων στους δράστες και την προστασία των θυµάτων από την επαναθυµατοποίηση. Σύµφωνα µε την κα Παύλου, η ολιστική εφαρµογή της Σύµβασης είναι ζωτικής σηµασίας για την εφαρµογή του άρθρου 31, το οποίο σηµειώνει πως «εάν η έµφυλη βία και η βία κατά των παιδιών δεν αναγνωρίζεται, δεν διερευνάται, δεν διώκεται ή οι υποθέσεις αποσύρονται, εάν τα παιδιά-θύµατα δεν γίνονται πιστευτά, οι µητέρες κατηγορούνται για “ψευδείς καταγγελίες”, εάν ο κίνδυνος δεν αξιολογείται από τις εµπλεκόµενες υπηρεσίες, είναι πολύ δύσκολο ή και σχεδόν απίθανο να ληφθεί υπόψη η βία σε δικαστικές αποφάσεις γονικής επιµέλειας και επικοινωνίας».

Άννα Πλεύρη: Αυτά αναμένουμε από ένα οργανωμένο σύστημα οικογενειακού δικαίου

Από την πλευρά της η ακαδηµαϊκός καθηγήτρια υπογράµµισε ότι ο Νόµος για την Οικογενειακή Διαµεσολάβηση του 2019 είναι αδρανής, γιατί δεν υπάρχουν κανονισµοί που απαιτούνται από το Ανώτατο ∆ικαστήριο και το Υπουργικό Συµβούλιο. Κανείς δεν γνωρίζει τι εκπαίδευση και ποια προσόντα θα έχουν οι οικογενειακοί µεσολαβητές και πώς θα παραπέµπει το οικογενειακό δικαστήριο στην οικογενειακή διαµεσολάβηση και µε ποια διαδικασία.

Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στις απαιτήσεις από ένα οργανωµένο σύστηµα οικογενειακού δικαίου και επίλυσης οικογενειακών διαφορών:

* Συνεκδίκαση των αγωγών και των αιτήσεων σε µια οικογενειακή διαφορά, ώστε να µην έχουµε καθυστερήσεις και πολυδιάσπαση. ∆ηλαδή διαζύγιο, γονική µέριµνα και διατροφή να είναι ενταγµένες σε µία δικονοµική διαδικασία, τόσο σε επίπεδο προσωρινό όσο και οριστικό.

* Εξειδικευµένοι οικογενειακοί δικαστές µε διαρκή επιµόρφωση και όχι απλώς δικαστές που ανήκουν σε διαφορική διοικητική ιεραρχία από τα επαρχιακά δικαστήρια.

* Ταχεία εκδίκαση. Οι συνέπειες µιας καθυστέρησης στη ζωή των παιδιών, ειδικότερα όταν είναι µικρά, δηµιουργεί τεράστια προβλήµατα γι’ αυτό που θα γίνουν ως πολίτες και ως άνθρωποι.

* Άµεση και ηλεκτρονική πρόσβαση στα προσωπικά δεδοµένα συζύγων σε περιουσιακές διαφορές για διατροφές. Είναι κάτι που µπορεί να γίνει µε άµεσες εντολές του οικογενειακού δικαστή ή άλλης αρµόδιας Αρχής προς τις υπηρεσίες και τους εργοδότες, για να υπάρχει συνέπεια όταν δεν δίδονται τα οικονοµικά δεδοµένα, ώστε να µη χρειάζονται µακρόχρονες εκθέσεις για να έχουµε τις επιδικάσεις των διατροφών.

* Συστήµατα αξιολόγησης των δικαστών και διαδικασία αναφοράς περιστατικών που προσβάλλουν το δικαίωµα πρόσβασης στη ∆ικαιοσύνη.

* Αποτελεσµατική νοµική αρωγή, η οποία δεν θα στηρίζεται σε υπηρεσίες και αν κάποιοι δικηγόροι θα προσφέρουν δωρεάν τις υπηρεσίες τους. Θα πρέπει να στηρίζεται σε ένα οργανωµένο σύστηµα νοµικής αρωγής, που είναι βασικό για την πρόσβαση στη ∆ικαιοσύνη. Είναι απαράδεκτο η Κύπρος ως µέλος της ΕΕ να µη διαθέτει οργανωµένα και αποτελεσµατικά συστήµατα πρόσβασης στη δικαιοσύνη.