Πανίκος Παιονίδης: Ο Κύπριος διανοούμενος

Πυξίδα/ Ορίζοντας/ Aπό την Πορεία Ειρήνης  της 3 Ιουνίου 1979

Το σφύριγμα του κόκκινου τραίνου: Ο Κύπριος διανοούμενος στην εποχή της αβεβαιότητας

[…] Ο Παιονίδης ωστόσο υπήρξε πάντα «οργανικός διανοούμενος». Δεν είναι ο κλασσικός καθηγητής ή ο δάσκαλος με την παραδοσιακή έννοια, αλλά είχε αφοσιωθεί οργανικά στο κίνημα της Αριστεράς κι από κει τοποθετήθηκε στα κοινά. Ο Παιονίδης ήταν από τους πιο υψηλόβαθμους διανοούμενους της Κυπριακής Αριστεράς – και είχε το προνόμιο αλλά και το κόστος να έχει και να βιώσει τις δύο πτυχές , τις δύο έννοιες της διανόησης όπως τις όρισε ο μεγάλος διανοητής της αριστεράς, Αντόνιο Γκράμσι (όταν σάπιζε στις φυλακές του φασίστα Μουσολίνι). Ο Παιονίδης υπηρέτησε ως έμμισθο στέλεχος του κόμματος της Αριστεράς, του ΑΚΕΛ για δεκαετίες. Στην δεξιά πολλοί υπηρετούν το σύστημα: π.χ. συντηρητικές δυνάμεις, εκκλησία, της ελίτ και τους ισχυρούς. Στον αντίποδα της συντήρησης, υπάρχουν οι διανοούμενοι που αμφισβητούν και αντιστέκονται. Οι τελευταίοι δεν είχαν εύκολη ζωή.

Είναι γι’ αυτή, τη δεύτερη διάσταση του Π. Παιονίδη που θα ήθελα να εστιάσω. Είναι μέσα από αυτό το πρίσμα που θα ήθελα να προβληματιστούμε. Αυτή η σχέση δεν ήταν ποτέ εύκολη, κι όμως υπήρξε αναγκαία αν θα κινηθεί ο ρους της ιστορίας προς τα μπρός. Αυτή η προβληματική σχέση ήταν ένα ζήτημα που ο ίδιος ο Μαρξ είχε να αντιμετωπίσει: ήταν διανοούμενος που είχε ταχθεί συνειδητά και αφιέρωσε το έργο της ζωής του (επιστημονικά και πολιτικά) την υπόθεση του κομμουνισμού προς όφελος των υποτελών τάξεων και κυρίως της εργατικής τάξης. Αυτό ήταν πάντα μια εξαιρετικά δύσκολη και επώδυνη υπόθεση. Ας θυμηθούμε τον κορυφαίο διανοούμενο επαναστάτη Τεύκρο Ανθία που αφορίστηκε από την εκκλησία.

Στη μακρά του σταδιοδρομία ο Παιονίδης μας μίλησε για το μεγάλο όραμα, τις διαψεύσεις, αλλά και την ελπίδα στο οδοιπορικό του, όπως αυτό αναδύεται μέσα από τα δοκίμια του, τα διηγήματα και τις συνεντεύξεις του. Ο νεαρός τότε Πανίκος Παιονίδης, γόνος μιας μικροαστικής οικογενείας με πατέρα δάσκαλο, αποφοιτά από την Αγγλική σχολή και στα 17 εντάσσεται στη Κυπριακή εθελοντική δύναμη για να πολεμήσει το 30 Νέα Εποχή Φασισμό. Παίρνει τη συνειδητή απόφαση να ενταχθεί στο κίνημα της κομμουνιστικής Αριστεράς και το 1946 γίνεται Γραμματέας της Ένωσης Κυπρίων Αποστράτων. Στο Λονδίνο είναι πλέον δημοσιογράφος για την εφημερίδα του Βρετανικού Κομμουνιστικού κόμματος, «Το Βήμα», ενώ παρακολουθεί και νυκτερινά μαθήματα στο Πολυτεχνείο. Το 1948 μεταβαίνει στη Σόφια και συνεχίζει τις σπουδές του, Φιλοσοφία και Αισθητική της Τέχνης, ενώ συνεχίζει με τη δημοσιογραφία. Το 1958 επιστρέφει στη Κύπρο και το 1959 είναι ο πρώτος Γενικός Γραμματέας της ΕΔΟΝ που μόλις δημιουργείται ως συνεχιστής της ΑΟΝ. Από τότε αρχίζει η σχέση του με την «Νέα Εποχή»: ήταν ο πρώτος υπεύθυνος έκδοσης του περιοδικού που υπόσχεται από το πρώτο κιόλας τεύχος να είναι «έπαλξη των αγώνων του κυπριακού λαού» και αντλώντας από τον Οδηγητή του Βάρναλη θέλει το περιοδικό «γέννημα μιας κοινωνικής ανάγκης».

Υπηρετεί το κίνημα και το κόμμα από διάφορα πόστα μέχρι το 1990, ενώ η συνεισφορά τους στα πολιτιστικά είναι πολύτιμη και αδιαμφισβήτητη. Διαφωνεί και αποχωρεί από τις γραμμές του ΑΚΕΛ. Η επώδυνη και τραυματική σχέση με το κίνημα της Αριστεράς καταγράφεται μέσα από το έργο του με τρόπο γλαφυρό, πότε με έντονα κριτική διάθεση, απογοήτευση και παράπονο, άλλοτε με στωικότητα. Εν τούτοις διατηρεί μια ζωντανή κι ανθρώπινη σχέση με τον κόσμο της Αριστεράς – αν και διαφωνεί διατηρεί ήρεμα και με ήθος μια κριτική στάση αλλά με σεβασμό προς τον συνομιλητή του. Οι δεσμοί αυτοί είναι πολύ δυνατοί γιατί είναι κομμάτι της ίδιας κληρονομιάς.

Ο Πανίκος Παιονίδης αντλεί την έμπνευση του από την 70χρονη και πλέον έντονη εμπλοκή του στους αγώνες της Αριστεράς. Όλο το έργο του είναι διαποτισμένο από τις μνήμες, το πάθος και την έμπνευση, τις νίκες και τις ήττες, τις απογοητεύσεις , τις αμφισβητήσεις και στρεβλώσεις αλλά και την ελπίδα που γέννησε αυτή η πυκνή από πολύτιμες εμπειρίες ζωή. Αυτή την εμπειρία περιγράφει τόσο ανάγλυφα στο διήγημα του «Κόκκινο Τραίνο (Α)»:

Είχε κυκλοφορήσει μια μέρα η είδηση πως στη Πράγα θα γινόταν μεγάλη σύναξη νέων και μας άναψε τη φαντασία ένα ταξίδι μέσα από τους τόπους όπου πολλοί της παρέας είχαν δει το χάρο στα μάτια. Ένα ταξίδι θα μας έπαιρνε σε νέους κόσμους». Ακόμα αντηχούν νοσταλγικά στ’ αυτιά του τα ακούσματα των τραγουδιών της εποχής: «it’s a long way», «The white hills of Dover…

Νίκος Τριμικλινιώτης

Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε σε αφιέρωμα για τον Πανίκο Παιονίδη στο περιοδικό Νέα Εποχή (τ. 324, Καλοκαίρι 2015)

 

Για τη λογοτεχνική κριτική του Παν. Παιονίδη

[…] Ο Π. Παιονίδης είναι από τους ελάχιστους Κύπριους κριτικούς που τόλμησαν να αξιολογήσουν βιβλία κυπριακής λογοτεχνίας, ιδίως κατά τις δεκαετίες του 1960 και του 1970. Μεγάλο μέρος της κριτικής αυτής παραγωγής στεγάζεται από το 1981 στο βιβλίο του Τομές σε θέματα λόγου. Βέβαια, τα κριτικά του κείμενα είναι πολύ περισσότερα και απλώνονται και στα πιο πρόσφατα χρόνια. Θα άξιζε τον κόπο να γίνει μια νέα, πιο ευπρόσωπη και εμπλουτισμένη έκδοση, στην οποία να συγκεντρώνονται όλες οι βιβλιοκριτικές αλλά και άρθρα και σημειώματά του για τη λογοτεχνία.

Η κριτική της κριτικής δεν είναι εύκολη δουλειά, αφού τείνουμε πολλές φορές να ισοπεδώσουμε και να υποτιμήσουμε το κριτικό έργο κάποιου προγενέστερου κριτικού. Η αποτίμηση της λογοτεχνικής κριτικής γίνεται περισσότερο δύσκολη, όταν αυτή αφορά κριτικά κείμενα μιας περασμένης εποχής, που γράφτηκε σε διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Ασφαλώς δεν είναι εύκολο να κατανοήσει και να συλλάβει κανείς τις προϋποθέσεις και τις συνιστώσες μιας κριτικής τοποθέτησης, ιδίως όταν αυτή καθορίζεται από τα ιστορικά συμφραζόμενα μιας άλλης εποχής ή όταν σφραγίζεται από τις ιδεολογικές αντιλήψεις και μετατοπίσεις του συγγραφέα της.

Είναι γεγονός ότι ο Π. Παιονίδης ήταν από τους πιο αφοσιωμένους θιασώτες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στην Κύπρο –τουλάχιστον κατά τη δεκαετία του 1960. Στη συνέχεια, τα ιδεολογικά του κριτήρια χαλαρώνουν και δεν φαίνονται πια τόσο καθοριστικά στην αξιολόγηση λογοτεχνικών κειμένων.

Αν παρακολουθήσει κανείς βιβλιοκριτικές του που δημοσιεύτηκαν στα χρόνια του 1960 στα δυο βασικά έντυπα της Αριστεράς, στο περιοδικό Νέα Εποχή και στην εφημερίδα Χαραυγή, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει ότι ο κριτικός ευθυγραμμίζεται συχνά με τις αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού· είναι φανερό ότι η αριστερή σκέψη κατευθύνει συχνά τις επιλογές και τις τοποθετήσεις του. Έτσι, όταν παρουσιάζει το έργο του Θοδόση Πιερίδη και του Τεύκρου Ανθία δίνει έμφαση στην «αγωνιστική» όψη της ποίησής τους (τη «ρωμαλέα αισιοδοξία», την «κοινωνική στράτευση» και τον «μαρξιστικό εξοπλισμό» των ποιητών), ενώ παραβλέπει ή σχολιάζει με επιφυλάξεις το πιο προσωπικό έργο τους (λ.χ. το όψιμο και ώριμο Φθινόπωρο του Θ. Πιερίδη). […]

Σχετικά με την αξιολόγηση της ποίησης, όχι μόνο στα χρόνια του 1960 αλλά και κατά τη δεκαετία του 1970, ο Π. Παιονίδης επιδοκιμάζει περισσότερο (σε κείμενα νέων, αριστερών κυρίως, συγγραφέων, αλλά και δόκιμων ποιητών από το αντίθετο ιδεολογικό στρατόπεδο) την αμεσότητα και την απλότητα στην έκφραση, τη ρεαλιστική γραφή, ενώ αποδοκιμάζει τον ερμητισμό, την ασάφεια και την υπερβολική αφαίρεση (λ.χ. στην ποίηση του Θ. Κουγιάλη και του Κυρ. Χαραλαμπίδη), ή θεωρεί «καταθλιπτική» τη μη χωνεμένη επίδραση της μοντερνιστικής και της υπερρεαλιστικής ποίησης σε νέους συγγραφείς.

[…]  Όσο και αν μερικές κριτικές τοποθετήσεις μάς φαίνονται, σαράντα ή πενήντα χρόνια αργότερα, είτε υπέρμετρα θετικές είτε πολύ αυστηρές, δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι σε αρκετές περιπτώσεις προσεγγίζει με οξυδέρκεια και με ευρύτητα πνεύματος λογοτεχνικά βιβλία νέων, κυρίως, συγγραφέων και σημειώνει εύστοχες παρατηρήσεις και αποτιμήσεις. Ανάμεσα σ’ άλλα, προσέχει ποιητικές συλλογές του Ανδρέα Παστελλά, της Ντίνας Κατσούρη και του Μιχάλη Πασιαρδή, έστω και αν δεν παραλείπει να εκφράσει αντιρρήσεις για τις πολιτικές θέσεις του πρώτου, για τις επίμονες επαναλήψεις σε ποιήματα της δεύτερης ή για την υπερβολική αφαίρεση στην ποίηση του τρίτου.

Στον τομέα της πεζογραφίας, μπορεί να είναι υπέρμετρα αρνητικός και ίσως άδικος με το πρώτο μυθιστόρημα της Ήβης Μελεάγρου (αφού δεν εγκρίνει τις μοντερνιστικές αφηγηματικές τεχνικές της), αλλά σημειώνει αξιόλογες παρατηρήσεις για διηγήματα ή μυθιστορήματα των Χριστάκη Γεωργίου, Πάνου Ιωαννίδη, Γιάννη Κατσούρη, Γ. Φ. Πιερίδη, Λίνας Σολομωνίδου κ.ά. Ανάμεσα σ’ άλλα, εγκωμιάζει τη ρεαλιστική μέθοδο και τη στέρεα γραφή σε διηγήματα του Γ. Φ. Πιερίδη, ενώ τείνει να αποδεχτεί και τη σύζευξη ρεαλιστικών και νεοτερικών τεχνικών σε πεζογραφήματα του Π. Ιωαννίδη και της Λ. Σολομωνίδου – όσο και αν φαίνεται κάποτε ότι παραγνωρίζει ή υποβαθμίζει νεότροπα στοιχεία. Παράλληλα, προσέχει την εμφάνιση νέων πεζογράφων που προέρχονται από διαφορετικούς ιδεολογικούς χώρους, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι ορισμένοι από αυτούς (όπως η Νίκη Κατσαούνη) προχώρησαν εξαρχής στη χρήση μιας πειραματικής, νεότροπης γραφής.

Αξιοσημείωτες είναι και ορισμένες γενναίες κριτικές παρεμβάσεις του Π. Παιονίδη, όχι μόνο στον χώρο της κυπριακής λογοτεχνίας αλλά και σε πνευματικά και ιδεολογικά θέματα που συνάπτονται με την ιστορική πορεία και την πρόσφατη τραγωδία της Κύπρου. Έτσι, ενώ γύρω στα 1960 καταδίκαζε κάθε παρέκκλιση αριστερών συγγραφέων από το δόγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (βλ. την αντιπαράθεσή του με τον Αχ. Πυλιώτη στη Νέα Εποχή, τχ. 9 και 12), το 1976 θεωρεί ότι η υποβολή συνταγών είναι «εκτός τόπου» και αναγνωρίζει ότι ο δρόμος της λογοτεχνικής δημιουργίας είναι «δαιδαλώδης» (Τομές…, σ. 39). Το 1970 ασκεί σκληρή κριτική στο περιοδικό Επιθεώρηση Λόγου και Τέχνης θεωρώντας ότι η εκδοτική του ομάδα ταυτιζόταν ιδεολογικά με το καθεστώς της επταετούς δικτατορίας (σσ. 43-47). (Αυτά δεν πρέπει να αποσιωπούνται· όπως δεν πρέπει να αποσιωπάται και η γενναία στάση που κράτησαν οι ομάδες των περιοδικών Κυπριακά Χρονικά και Νέα Εποχή, που κατήγγειλαν επανειλημμένα την κυβέρνηση των συνταγματαρχών και παράλληλα προειδοποιούσαν για την επερχόμενη καταστροφή της Κύπρου.) …

Λευτέρης Παπαλεοντίου

Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε σε αφιέρωμα για τον Πανίκο Παιονίδη στο περιοδικό Νέα Εποχή (τ. 324, Καλοκαίρι 2015)