Η πατριαρχία και η θέση της γυναίκας

Του Νιαζί Κιζίλγιουρεκ

Η πατριαρχική δομή στην ελληνοκυπριακή κοινότητα είναι ιστορικά άρρηκτα συνδεδεμένη με την εκκλησία της Κύπρου. Λόγω του ιστορικού της ρόλου ως θρησκευτικής, αλλά και, για πάρα πολλά χρόνια, ως μοναδικής πολιτικής εξουσίας, καθόρισε τη μορφή της πατριαρχίας.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου κατά την οθωμανική περίοδο αναγνωρίστηκε ως «Εθνάρχης» και ήταν επικεφαλής της κοινότητας. Κατά τη διάρκεια της βρετανικής αποικιοκρατίας, μονοπώλησε τόσο τη θρησκευτική όσο και την πολιτική εξουσία. Μάλιστα, όταν ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία, επικεφαλής του νεοσύστατου κράτους ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος μέχρι το 1977.

Όπως σε όλες τις πατριαρχικές κοινωνίες, ιστορικά, οι γυναίκες δεν ήταν ορατές στη δημόσια σφαίρα, ούτε συμμετείχαν στην πολιτική ζωή.

Για παράδειγμα, οι Ελληνοκύπριες ψήφισαν για πρώτη φορά στις εκλογές για την ανάδειξη της Εκπαιδευτικής Επιτροπής Λευκωσίας το 1905, εκμεταλλευόμενες ένα κενό του νόμου. Συγκεκριμένα, ο νόμος ανέφερε ότι “όποιος πλήρωνε φόρο εισοδήματος ή κατοικίας” στη Λευκωσία μπορούσε να συμμετάσχει στις εκλογές. 900 γυναίκες εκμεταλλεύτηκαν αυτή την ευκαιρία και ψήφισαν. Ένα χρόνο αργότερα, ο νόμος «διορθώθηκε» και προσδιόριζε ότι μόνο άνδρες μπορούσαν να ψηφίσουν (Βλ. Πέτρος Παπαπολυβίου, «Η ψήφος των γυναικών στην Κύπρο», Φιλελεύθερος, 14/3/2005).

Εκείνη την εποχή, τα άρθρα του Τύπου τόνιζαν συχνά ότι η θέση των γυναικών ήταν «στο σπίτι» και τις προέτρεπαν να μείνουν μακριά από τα δημόσια πράγματα. Τόνιζαν ότι η ενασχόληση των γυναικών με τα «δικαιώματα της πολιτείας», προσβάλει την «αξιοπρέπειαν του ανδρός».

Η σεξουαλική ζωή καθοριζόταν επίσης από τις θρησκευτικές παραδόσεις και οι άντρες είχαν σεξουαλικό μονοπώλιο πάνω στις γυναίκες.

Δεν υπήρχε η έννοια του πολιτικού γάμου. Μόνο ο θρησκευτικός γάμος επιτρεπόταν.

Οι Ελληνοκύπριες απέκτησαν για πρώτη φορά το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθε όταν ιδρύθηκε η Κυπριακή Δημοκρατία. Είναι γεγονός, όμως, ότι ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, αρχικά δίσταζε να δοθεί το δικαίωμα του εκλέγεσθε στις γυναίκες. Όταν η τουρκοκυπριακή αντιπροσωπεία στη Μεικτή Συνταγματική Επιτροπή που συνέτασσε το Κυπριακό Σύνταγμα, πρότεινε να έχουν και οι γυναίκες δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθε, η ελληνοκυπριακή αντιπροσωπεία δεν μπορούσε να πάρει μια ξεκάθαρη απόφαση. Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος δήλωσε τον Ιούνιο του 1959 ότι δεν είχαν λάβει οριστική απόφαση για το θέμα και ότι δεν είχε ακόμη «σχηματίσει άποψη».

Τελικά, μόνο στην 45η σύνοδο της Επιτροπής η ελληνοκυπριακή αντιπροσωπεία απέσυρε τις επιφυλάξεις της και αποδέχθηκε το δικαίωμα εκλέγεσθε των γυναικών. Η απόφαση δημοσιοποιήθηκε από τον ίδιο τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο στις 30 Σεπτεμβρίου 1959. Προφανώς υπολόγιζε να κερδίσει την υποστήριξη των γυναικών στις προεδρικές εκλογές που θα διεξάγονταν στις 13 Δεκεμβρίου 1959. Μάλιστα, ο Θεμιστοκλής Δέρβης, ο δήμαρχος Λευκωσίας, γνωστός αντιμακαριακός, παρόλο που συμφωνούσε με το δικαίωμα των γυναικών, εντούτοις θεώρησε τη χρονική στιγμή της απόφασης ως πολύ ευνοϊκή για τον Μακάριο λέγοντας ότι οι γυναίκες θα τον στήριζαν γιατί «θα φοβούνται σίγουρα τις κατάρες του Μακαριώτατου…» (Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Βασίλης Πρωτόπαπας, Γυναίκες και Πολιτική, Polignosi. com.)

Αν και οι γυναίκες είχαν αποκτήσει το δικαίωμα του εκλέγεσθε, έπρεπε να φτάσουμε στο 1981 για να δούμε την πρώτη Ελληνοκύπρια βουλεύτρια. Εκείνη τη χρονιά, η Ρήνα Κατσέλη, από την Κερύνεια, εξελέγη στη Βουλή των Αντιπροσώπων.

Η ανώτερη τάξη και η θρησκευτική ηγεσία της ανδροκρατούμενης ελληνοκυπριακής κοινότητας, παρόλο που πρωτοστάτησε στον αντιαποικιακό αγώνα, δεν είχε κανένα σχέδιο χειραφέτησης της γυναίκας. Στον αντιαποικιακό αγώνα, η αναδιάρθρωση της κοινωνίας δεν ήταν στην ατζέντα, ούτε αμφισβητήθηκε ο ρόλος της θρησκείας ή της πατριαρχικής δομής.

Όταν ιδρύθηκε το κράτος της Κυπριακής Δημοκρατίας, η εξουσία βρισκόταν εξ ολοκλήρου στα χέρια των ανδρών. Επικεφαλής της οικογένειας ήταν ο πατέρας, την εξουσία ασκούσαν οι άνδρες και πάνω απ’ όλα υπήρχε ο Μακάριος, ο «πατέρας των πατέρων», που στεκόταν σαν «μονάρχης».

Η τουρκική εισβολή του 1974 και ο θάνατος του Μακαρίου το 1977 δεν έφεραν ουσιαστικές αλλαγές στην πατριαρχική δομή της ελληνοκυπριακής κοινότητας. Οι γυναίκες εξακολουθούσαν να είναι θύματα του δομικού σεξισμού. Οι «γιοί του Μακαρίου» που ανέλαβαν την εξουσία μετά το θάνατο του «μονάρχη», επικράτησαν παντού και συνέχισαν να έχουν απόλυτη κυριαρχία στα πολιτικά κόμματα, στον επιχειρηματικό κόσμο και στην κρατική διοίκηση.

Φυσικά, η απουσία ενός ισχυρού φεμινιστικού κινήματος διευκόλυνε κατά πολύ τη συντήρηση της πατριαρχίας…

Παρ’ όλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου υπήρξαν κάποια βήματα προόδου. Για παράδειγμα, θεσμοθετήθηκε ο πολιτικός γάμος, οι γυναίκες άρχισαν -έστω και περιορισμένα- να αναλαμβάνουν ηγετικές θέσεις στην αγορά εργασίας, αλλά και στη δημόσια σφαίρα. Όμως ο αριθμός τους σε θέσεις εξουσίας τόσο στον ιδιωτικό τομέα, όσο και στον δημόσιο και στα πολιτικά κόμματα είναι περιορισμένος. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι η Κυπριακή Δημοκρατία είναι πολύ χαμηλά στην κατάταξη της ΕΕ για φυλετική ισότητα και συμμετοχή των γυναικών στα δημόσια δρώμενα.

Οι ελληνοκύπριοι άνδρες, ακόμα και αυτοί που θεωρούν τους εαυτούς τους διανοούμενους, έχουν μια συγκαταβατική στάση απέναντι στις γυναίκες. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε αμέτρητα παραδείγματα, αλλά ας περιοριστούμε σε ένα. Ένας «διανοούμενος» πολιτικός, που θεωρεί τον εαυτό του εκσυγχρονιστή, σχολίασε με σεξιστικές αναφορές την υποψηφιότητα της Αννίτας Δημητρίου, όταν αυτή ήταν υποψήφια βουλεύτρια με τον ΔΗΣΥ. «Δεν διοργανώνουμε καλλιστεία» ήταν το σχόλιο του….

Λίγα χρόνια μετά, ο ίδιος πολιτικός διορίστηκε Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, πράγμα που θα ήταν αδύνατο σε χώρες όπου οι γυναίκες έχουν αγωνιστικό φρόνημα για τα δικαιώματα τους…

Παρόλα αυτά, το γεγονός ότι η Αννίτα Δημητρίου είναι η πρώτη γυναίκα που εκλέγεται πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων και πρόεδρος του ΔΗΣΥ αποτελεί, βεβαίως, πρόοδο. Πρόοδο αποτελεί επίσης το γεγονός ότι η ΠΕΟ έχει γυναίκα Γενικό Γραμματέα, αλλά και ότι για πρώτη φορά δόθηκαν τόσες θέσεις σε γυναίκες στο νεοσύστατο υπουργικό συμβούλιο του Νίκου Χριστοδουλίδη.

Όμως, ας μην γελιόμαστε. Αυτά δεν είναι κατακτήσεις του φεμινιστικού κινήματος. Μπορεί αύριο να χαθούν. Η πατριαρχική δομή καλά κρατεί και αν δεν διεκδικήσουν τα δικαιώματα τους οι γυναίκες, η ανδροκρατία δεν θα τους τα χαρίσει.