Πληροφόρηση και ιδεολογία στο νέο τεχνολογικό περιβάλλον

Των Λέανδρου Σαββίδη και Χρίστου Κωστόπουλου*

Οι εικόνες, οι αριθμοί, τα δεδομένα (data), μέσα από την τεχνολογικά διαμεσολαβημένη πραγματικότητα με αυξημένες κινηματογραφικά σχεδιασμένες αφηγήσεις, έχουν τη δυνατότητα να αποσπαστούν από την πραγματική ζωή. Αν παλαιότερες τεχνολογίες έχουν μετατρέψει την πραγματικότητα σε θέαμα αναπαράστασης, όπως έλεγε ο Γκυ Ντεπόρ τη δεκαετία του 60’, οι σημερινές σίγουρα εμβαθύνουν το χάσμα. Το θέαμα δεν είναι απλά εικόνα διαμεσολαβημένη από τις εξελίξεις της τεχνικής, αλλά μια «κοινωνική σχέση ατόμων διαμεσολαβούμενη από τις εικόνες», οι οποίες καθορίζονται και συμπληρώνονται στις μέρες μας από τις αποσπασματικές αφηγήσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Είναι οι «εικόνες που αποσπάσθηκαν από κάθε όψη της ζωής» με σκοπό την εμπορευματοποίηση της ίδιας της πληροφόρησης αλλά και της κατανάλωσης της, για να πραγματωθεί ως «συγκεκριμένη αντιστροφή της ζωής». «Το θέαμα είναι το κεφάλαιο σε τέτοιο βαθμό συσσώρευσης ώστε μετατρέπεται σε εικόνα». Δεν εμβαθύνεται δηλαδή απλά η εκμετάλλευση στο χώρο εργασίας, αλλά το κεντρικό ζήτημα που μας απασχολεί είναι η παραγωγή ιδεολογίας ενός κόσμου που δεν υπάρχει στην πραγματικότητα με αποσπασματικές αλήθειες ως εκδημοκρατισμός. Με τον ίδιο συλλογισμό θέλουμε να προβληματίσουμε την εποχή μας διαμέσου των νέων τεχνολογιών της.

 Τόσο το αποτέλεσμα της δημοσιογραφικής δουλειάς, όσο και οι τεχνικές με τις οποίες αυτή εκφράζεται έχουν άμεση σχέση με τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία της εποχής. Η κατασκευή ενός άρθρου είναι, μεταξύ άλλων, αποτέλεσμα των πρακτικών συλλογής, παραγωγής και διάδοσης της πληροφορίας οι οποίες επηρεάζονται από τα τεχνολογικά μέσα που έχει στη διάθεσή του ο δημοσιογράφος. Οι ανταποκριτές του πρώιμου εμπορικού καπιταλισμού, για παράδειγμα, έγραφαν γράμματα τα οποία και έστελναν μέσω ξηράς στα γραφεία τους, δημιουργώντας κενά εβδομάδων, είτε και μηνών, από την παραγωγή μέχρι τη διάδοση ενός άρθρου. Με την πάροδο των αιώνων και την πρόοδο της τεχνολογίας, τόσο στην εκτύπωση όσο και στις μεταφορές, περισσότερες πληροφορίες μπορούσαν να αποσταλούν και να φτάσουν στους τελικούς αποδέκτες σε μικρότερο χρονικό διάστημα. Κάθε τεχνολογικό άλμα έκανε τον κόσμο μικρότερο, πιο ορατό και προσβάσιμο στον αναγνώστη.

Ο τηλέγραφος και η φωτογραφία τον 19ο αιώνα, το φιλμ και το τηλέφωνο στις αρχές του 20ού, το βίντεο και οι ψηφιακές μορφές επικοινωνίας στα τέλη του προηγούμενου αιώνα έχουν σταδιακά μειώσει το φράγμα χρόνου-χώρου επιτρέποντας γρηγορότερη και ευκολότερη επικοινωνία. Ιδιαίτερα μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου οι εξελίξεις τρέχουν με φρενήρεις ρυθμούς, επιτρέποντας ήδη από τη δεκαετία του 1950, μέσω της δορυφορικής τεχνολογίας τη «ζωντανή» παρακολούθηση γεγονότων από διάφορα σημεία του πλανήτη, την ώρα που αυτά συμβαίνουν. Σήμερα, η πρόοδος της τεχνολογίας δεν επιτρέπει απλά τη «ζωντανή» παρακολούθηση των γεγονότων, αλλά τη «ζωντανή» κάλυψή τους, δημιουργώντας τον όρο «νέα σε πραγματικό χρόνο». Ο θεατής πλέον περιμένει αμεσότητα στη συλλογή και τη διασπορά της είδησης, ενώ και οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες των media πιέζουν προς αυτή την κατεύθυνση, οδηγώντας σε μια παραγωγή ειδήσεων που στηρίζεται στην ταχύτητα εις βάρος της εις βάθος ανάλυσης και επεξήγησης περίπλοκων γεγονότων και διαδικασιών.

Πολλοί αναλυτές, αλλά ακόμη περισσότεροι ιδιοκτήτες των media πανηγυρίζουν για αυτή την αλλαγή που έχει καταστήσει δυνατή η τεχνολογία στον τρόπο άσκησης του δημοσιογραφικού λειτουργήματος. Η διάβρωση του φράγματος του χρόνου-χώρου έχει παρουσιαστεί σαν μια θετική εξέλιξη από μόνη της, που προσφέρει στον καταναλωτή γρήγορη πληροφόρηση. Ωστόσο, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Σαφώς η τεχνολογία προσφέρει τη δυνατότητα γρηγορότερης και περισσότερης πληροφόρησης, με αντάλλαγμα ωστόσο, την ποιότητά της. Τα νέα, για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες της λεωφόρου των πληροφοριών, επικεντρώνονται στο άμεσο του γεγονότος, αγνοώντας πολλές φορές το ιστορικό βάθος και την πολυπλοκότητα των κοινωνικών και πολιτικών διαδικασιών. Είναι ο συνδυασμός των πιέσεων της αγοράς με τις δυνατότητες της τεχνολογίας που οδηγεί τον δημοσιογράφο σε μια επιφανειακή καταγραφή της πραγματικότητας.

 Φυσικά η τεχνολογία προσφέρει και μεγάλες δυνατότητες, όσον αφορά την παρουσίαση αυτών των πληροφοριών. Καθημερινά ο θεατής πλέον «βομβαρδίζεται» με γραφικά και με ηλεκτρονικά επεξεργασμένες εικόνες που επιτρέπουν στους δημοσιογράφους να δημιουργήσουν εύκολα και γρήγορα αδιάκοπες και εύπεπτες πληροφορίες. Οπως αναφέρει ο Μπράιαν ΜακΝερ, ένας γνωστός Βρετανός δημοσιογράφος και παρουσιαστής του hi-tech δελτίου ειδήσεων του Channel 4, σχολιάζει ότι η τεχνολογία επιτρέπει πλέον τη σύμπτυξη πέντε λεπτών παλαιού τηλεοπτικού χρόνου σε μόλις εξήντα δευτερόλεπτα. Αυτός ο τρόπος παρουσίασης της πληροφορίας πολλές φορές αποδεικνύεται δίκοπο μαχαίρι. Ο θεατής παρακολουθεί όχι απλά παρουσίαση πραγματικών γεγονότων, αλλά θέαμα το οποίο είναι οπτικά ελκυστικό. Ωστόσο, η σύμπτυξη του περιεχομένου είναι τόσο οξεία, που ενέχεται ο κίνδυνος του εκφυλισμού του δημοσίου διαλόγου στο επίπεδο του παράλογου. Οι παράλληλες πιέσεις προς τους δημοσιογράφους να δημιουργήσουν περιεχόμενο που πληροφορεί όσο και διασκεδάζει (infotainment), σε συνδυασμό με τις εντυπωσιακές δυνατότητες των νέων τεχνολογιών μπορούν να θέσουν σε κίνδυνο τις βασικές αρχές της δημοσιογραφίας και τη στοχοθεσία του δημοσιογράφου.

Η σημαντικότερη εξέλιξη της τεχνολογίας τα τελευταία χρόνια είναι φυσικά η ανάπτυξη του Ιντερνετ και οι αλλαγές που επέφερε αυτή στην άσκηση της δημοσιογραφίας. Πλέον οι δημοσιογράφοι με το πάτημα ενός κουμπιού έχουν πρόσβαση σε ένα αχανές αρχείο πληροφοριών. Το Ιντερνετ συνεχίζει και εντείνει τη διάβρωση του φράγματος χρόνου-χώρου, την παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας, αλλά δημιουργεί και δυνατότητες για τον πολλαπλασιασμό των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, πολλοί θιασώτες των ευκαιριών του Ιντερνετ βιάστηκαν να μιλήσουν για το «θάνατο της εφημερίδας», αλλά και για την «εκδημοκρατικοποίηση της πληροφορίας» που θα έφερνε τέλος στην κυριαρχία των μαζικών μέσων ενημέρωσης, δημιουργώντας δυνατότητες για εναλλακτικούς πολιτικούς φορείς να συμμετάσχουν στο δημόσιο διάλογο.

 Θεωρούμε εξόχως πολιτικό το γεγονός πως οι νέες τεχνολογίες έχουν σχεδιαστεί ακριβώς για την κατανάλωση εικόνας και τη δημιουργία θεάματος. Εάν οι εφημερίδες ήταν ένα προϊόν μαζικής κουλτούρας, οι ατομικοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές, τα έξυπνα κινητά και τα tablet παρουσιάζονται στην πλευρά του καταναλωτή, ως εξατομικευμένα προϊόντα. Η κατασκευή του δημοσίου λόγου μέσα από τις νέες τεχνολογίες, είτε είναι τεχνολογίες παραγωγής πληροφόρησης είτε κατανάλωσης έχουν συγχωνευτεί σε τόσο βαθμό που δίνουν την αίσθηση της συμμετοχικότητας στην πληροφόρηση. Αυτό που γίνεται εάν δώσουμε μια πιο κοντινή ματιά, είναι ουσιαστικά η ενσωμάτωση της κατανάλωσης της πληροφορίας, ως θέαμα και αριθμών θέασης, για τροφή στην ίδια την αλυσίδα της παραγωγής. Ο δημόσιος λόγος μετατρέπεται από μια σφαίρα με χαρακτηριστικά ριζωμένα σε πραγματικές καταστάσεις επί του εδάφους, σε αγορά μέσα από την οποία εξατομικευμένα οι καταναλωτές αγοράζουν ιδέες.

 Εάν στο παρελθόν για παράδειγμα η παραγωγή πληροφόρησης ήταν μαζική έτσι ώστε να είναι συνδεδεμένη με την ταξική, φυλετική, έμφυλη πραγματικότητα του αποδέκτη, οι σημερινές τεχνολογίες έχουν αποσυνδέσει το άτομο από τους κοινωνικούς του δεσμούς. Αυτό παρουσιάζεται ως νεοφιλελεύθερη άποψη περί ατομικής ελευθερίας, προσωπικής ευθύνης άρα και εκλαμβάνοντας μια βουλητική στάση του ατόμου ως ξέχωρο από πιο μαζικές έννοιες και κοινωνικούς δεσμούς. Απόδειξη ότι με τις νέες τεχνολογίες εμβαθύνεται το θέαμα είναι για παράδειγμα ότι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κινείται γρηγορότερα το πιο τοξικό τμήμα και κατασκεύασμα των συστημικών (υπό την έννοια των επίσημων και άρα ρυθμιζόμενων από το κράτος) ΜΜΕ. Δεν είναι τυχαίο που τα ΜΚΔ έχουν προωθηθεί ως πολύ καλά εργαλεία μάρκετινγκ. Με αυτό τον τρόπο, τα ΜΚΔ ίσως θολώνουν περισσότερο την κατανόηση του κόσμου έτσι όπως είναι σήμερα παρά τα συστημικά ΜΜΕ. Αυτό διότι δεν παρουσιάζουν απλά σκέψεις, αλλά πολύ περισσότερο εκπαιδεύουν κόσμο στην εξατομίκευση, την απάθεια, τον μηδενισμό. Ετσι καλλιεργείται μια απέχθεια και για τη συστηματική ανάλυση γεγονότων μέσα από εννοιολογικά εργαλεία με συστηματική σκέψη, έτσι όπως αυτά αναδύθηκαν και προέκυψαν μέσα από το διαφωτισμό.

 Η μεγαλύτερη αλλαγή που επέφερε η είσοδος του Ιντερνετ στην καθημερινότητα της πληροφόρησής μας ήταν η ευκολία με την οποία μπορεί πλέον ο καθένας να συνεισφέρει στο δημόσιο διάλογο, είτε με τη συμμετοχή του σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης είτε μέσω των μπλογκ. Δεν ήταν λίγοι αυτοί οι οποίοι έσπευσαν να κηρύξουν το τέλος της κυριαρχίας των συστημικών μέσων μαζικής ενημέρωσης και του ελέγχου των ελίτ στο δημόσιο διάλογο. Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι και πάλι δεν υπάρχει τίποτα καινούριο σε αυτού του είδους τα επιχειρήματα. Από την εποχή του τηλέγραφου ακόμα υπήρχαν άνθρωποι που μιλούσαν για εκδημοκρατισμό της πληροφορίας, επιλέγοντας να αγνοήσουν πλήρως το πλέγμα εξουσίας και το γεγονός ότι τα media επιτελούν το έργο τους εντός των συνθηκών του καπιταλισμού. Οπως αναφέρουν οι Γουάσκο, Μέρντοκ και Σόουζα η υπερτίμηση των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες έρχεται ως λογικό απότοκο της έρευνας των μέσων χωρίς να λαμβάνονται υπόψιν οι ιστορικές συνθήκες που οδήγησαν στην ανάπτυξη των συστημάτων επικοινωνίας σε συνδυασμό με την αγνόηση των δομικών ανισοτήτων του συστήματος και της επιμονής των κατεστημένων δομών εξουσίας. Επομένως, οποιαδήποτε μορφή τεχνολογικού ντετερμινισμού που υπόσχεται την αλλαγή μέσω νέων τεχνολογιών πρέπει να λαμβάνεται υπόψη με μεγάλο σκεπτικισμό και να αναλύεται υπό το πρίσμα των υπάρχουσων σχέσεων εξουσίας και ανισότητας. Υπό αυτή τη σκοπιά, λοιπόν, οι νέες τεχνολογίες δεν αποτελούν από μόνες τους φορέα της αλλαγής, αλλά ένα νέο διευρυμένο πεδίο κοινωνικής πάλης στο οποίο κυριαρχούν οι γνωστοί εταιρικοί ανταγωνιστές και οι νέοι αναδυόμενοι παίκτες των ψηφιακών μέσων. Οι πλατφόρμες και οι νόρμες του ανταγωνισμού μπορεί να αλλάζουν, αλλά οι βασικοί κανόνες της πληροφορίας ως εμπόρευμα παραμένουν οι ίδιοι. Πάρτε για παράδειγμα μια συγκεκριμένη είδηση που βλέπουμε σήμερα στα μέσα. Ακόμα και συμβολικές πράξεις όπως το χύσιμο γάλακτος στις πρόσφατες αγροτικές κινητοποιήσεις στην Ελλάδα είχαν καθοριστεί και υπαγορευτεί από τους παρουσιαστές καναλιού που κάλυπτε την εν λόγω κινητοποίηση.

Εάν εκδημοκρατισμός της πληροφορίας είναι η κατασκευή εμπορευμάτων με σκοπό την κατανάλωση, σίγουρα η συμμετοχή των καταναλωτών μέσα από τις νέες συσκευές θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια θετική εξέλιξη. Εάν όμως αντιλαμβανόμαστε εκδημοκρατισμό της πληροφόρησης ως το δικαίωμα των ανθρώπων να αντιληφθούν την κοινωνική πραγματικότητα με βάση κοινωνικούς δεσμούς που υπάρχουν επί του εδάφους, τότε χρειάζεται ένας αναστοχασμός για το πώς οργανώνεται η πληροφόρηση στα πλαίσια ενός συστήματος που εμπορευματοποιεί τα πάντα.

 Σημειώσεις

1 Ντεπόρ, Γ. (1967) “Η κοινωνία του Θεάματος”, Ελεύθερος Τύπος 

2 Dean, J. (2009) “Democracy and other neoliberal fantasies”,  Duke University Press

3 Graham Murdock, P.G. (1973) “For a Political Economy of Mass Communications”, The Socialist Register, vol. 10. 

4 Katz, J. (1995) Tomorrow’s world, 24 April edn, Guardian. 

5 McNair, B. (1998) The sociology of journalism, Arnold, London. Snow, J. 1997, More bad news, 27 January edn, Guardian. 

6 Wasko, J., Murdock, G. & Sousa, H. (2014) The handbook of political economy of communications, Wiley-Blackwell, Chichester.

* Ο Λέανδρος Σαββίδης είναι υποψήφιος διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η έρευνα του πραγματεύεται τη συνάντηση νέων τεχνολογιών παραγωγής με την κοινωνία και τα κοινά.

*Ο Χρίστος Κωστόπουλος είναι υποψήφιος διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο του Λέστερ στο Η.Β. Η διατριβή του καταπιάνεται με την κατασκευή των ειδήσεων από τις ελληνικές εφημερίδες σχετικά με τα μνημόνια και τους παράγοντες που επηρεάζουν τη δημοσιογραφική εργασία.

Google News icon Aκολουθήστε μας στο Google News

Οι τελευταίες ειδήσεις από την Κύπρο και τον κόσμο και όλη η επικαιρότητα στο dialogos.com.cy