«Προσφυγική κρίση» ή πολιτική κρίση;

Περισσότεροι από 70 εκατομμύρια άνθρωποι διέφυγαν από τον πόλεμο, τις διώξεις και τις συγκρούσεις το 2018

Ένα νέο ναυάγιο πριν λίγες βδομάδες, ανοιχτά της Λιβύης, ήρθε να προστεθεί στις τραγωδίες που σκέπασαν τα νερά της Μεσογείου τα τελευταία χρόνια. Τουλάχιστον 62 νεκροί, ενώ περισσότεροι από 115 ακόμα αγνοούνται. «Η χειρότερη τραγωδία στη Μεσόγειο φέτος», τη χαρακτήρισε η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), ενώ σύμφωνα με τους ίδιους το 2019 οδεύει να γίνει η έκτη συναπτή χρονιά που θα καταγραφούν πάνω από 1.000 νεκροί στο πλαίσιο της προσφυγικής κρίσης.

Βεβαίως, οι τραγωδίες των προσφύγων δεν περιορίζονται στην περιοχή μας. Και το συγκεκριμένο ανοιχτά της Λιβύης δεν ήταν το τελευταίο, αφού ολοένα και συχνότερα διασώστες εντοπίζουν στη θάλασσα ακυβέρνητες λέμβους ή περισυλλέγουν ναυαγούς.

Ο αριθμός των ανθρώπων που διαφεύγουν από τον πόλεμο, τις διώξεις και τις συγκρούσεις ξεπέρασε τα 70 εκατομμύρια το 2018. Πρόκειται για τον μεγαλύτερο αριθμό που έχει δει ποτέ η UNHCR στα 70 περίπου χρόνια λειτουργίας της.

Συγκριτικά, αυτό σημαίνει ότι ο αριθμός των ξεριζωμένων είναι διπλάσιος σε σχέση με 20 χρόνια πριν, και κατά 2,3 εκατ. μεγαλύτερος σε σχέση με πέρσι.

«Αυτοί οι αριθμοί επιβεβαιώνουν για μια ακόμη φορά τη μακροπρόθεσμη αυξητική τάση του αριθμού των ανθρώπων που χρειάζονται προστασία εξαιτίας του πολέμου, των συγκρούσεων και των διώξεων. Ενώ η γλώσσα που χρησιμοποιείται για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες είναι συχνά διχαστική, παρατηρούμε επίσης ένα μεγάλο κύμα γενναιοδωρίας και αλληλεγγύης, ιδίως από τις κοινότητες που υποδέχονται ήδη μεγάλους αριθμούς προσφύγων. Βλέπουμε επίσης να αναλαμβάνουν μεγαλύτερη δράση νέοι φορείς, όπως φορείς ανάπτυξης, ιδιωτικές επιχειρήσεις και ιδιώτες. Το γεγονός αυτό δεν αντανακλά μόνο το γράμμα, αλλά και το πνεύμα του Παγκόσμιου Συμφώνου για τους Πρόσφυγες», δήλωσε ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, Filippo Grandi. «Πρέπει να χτίσουμε πάνω σε αυτά τα θετικά παραδείγματα και να διπλασιάσουμε την αλληλεγγύη που δείχνουμε με τους χιλιάδες αθώους ανθρώπους που αναγκάζονται, καθημερινά, να εγκαταλείπουν τις εστίες τους».

Ανάμεσα στα 70,8 εκατ. που αναφέρει η έκθεση βρίσκονται τρεις βασικές ομάδες

Η πρώτη είναι οι πρόσφυγες, δηλαδή άνθρωποι που έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους λόγω του πολέμου, των διώξεων ή των συγκρούσεων. Το 2018, ο αριθμός των προσφύγων έφτασε τα 25,9 εκατ. παγκοσμίως, δηλαδή 500.000 περισσότεροι από το 2017. Στον αριθμό αυτόν περιλαμβάνονται οι 5,5 εκατ. Παλαιστίνιοι πρόσφυγες που εμπίπτουν στην εντολή της Υπηρεσίας Αρωγής και Έργων του ΟΗΕ για τους Παλαιστίνιους Πρόσφυγες στην Εγγύς Ανατολή (UNRWA).

Η δεύτερη ομάδα είναι οι αιτούντες άσυλο -άνθρωποι που βρίσκονται εκτός της χώρας καταγωγής τους και λαμβάνουν διεθνή προστασία, αλλά περιμένουν να βγει η απόφαση του αιτήματος ασύλου τους. Στο τέλος του 2018, υπήρχαν 3,5 εκατ. αιτούντες άσυλο παγκοσμίως.

Η τρίτη και μεγαλύτερη ομάδα, που ανέρχεται στα 41,3 εκατ., είναι άνθρωποι που έχουν εκτοπιστεί σε άλλες περιοχές εντός της χώρας καταγωγής τους, μια κατηγορία που είναι γνωστή ως εσωτερικά εκτοπισμένοι.

Σχεδόν 4 στους 5 πρόσφυγες βρίσκονται σε καταστάσεις εκτοπισμού που διαρκούν τουλάχιστον πέντε χρόνια. Ένας στους πέντε βρίσκεται σε καταστάσεις εκτοπισμού που διαρκούν 20 χρόνια ή και περισσότερο.

Το 2018, κάθε δεύτερος πρόσφυγας ήταν παιδί. Πολλά παιδιά (111.000) είναι μόνα τους, χωρίς την οικογένειά τους.

Σε αντίθεση με την εντύπωση που επικρατεί, ο μεγαλύτερος αριθμός προσφύγων δεν καταφεύγει στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, αλλά σε γειτονικές, συνήθως φτωχές χώρες. Οι χώρες υψηλού εισοδήματος κατά μέσο όρο φιλοξενούν 2,7 πρόσφυγες ανά 1.000 κατοίκους. Οι χώρες μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος φιλοξενούν κατά μέσο όρο 5,8 πρόσφυγες. Οι πιο φτωχές χώρες φιλοξενούν το ένα τρίτο του συνόλου των προσφύγων παγκοσμίως.

Η Ευρώπη μιλά για «προσφυγική κρίση» ή «κρίση μετανάστευσης». Πώς μπορούν 2 εκατομμύρια πρόσφυγες σε μια ήπειρο 500 εκατομμυρίων να θεωρείται «προσφυγική κρίση»; Γιατί ένας παρόμοιος, αν όχι μεγαλύτερος αριθμός προσφύγων το 1990 στην Ευρώπη δεν ενεργοποίησε τέτοιου είδους και τόσης έντασης αντιδράσεις όπως έγινε το 2015;

Στην πραγματικότητα πρόκειται για «κρίση υποδοχής», δηλαδή διαχείρισης της διανομής της ευημερίας και της τακτοποίησης, αλλά και πολιτικής και κοινωνικής κρίσης. Και το πρόβλημα προέκυψε κυρίως λόγω:

– Της όξυνσης των ανισοτήτων που διευρύνθηκαν μετά τη χρηματοπιστωτική κρίση.

– Της κυριαρχίας ισλαμοφοβικών θεωριών μετά την 11η Σεπτεμβρίου που «δικαιολόγησαν» την ασφαλειοποίηση.

– Της ανόδου των ακροδεξιών λαϊκιστικών κομμάτων, τα οποία εκμεταλλεύτηκαν τους παραπάνω παράγοντες, προσφέροντας απλές «εξηγήσεις» και «λύσεις» εκμεταλλευόμενοι τους φόβους για τους άμεσους κινδύνους.

Ποιος είναι πρόσφυγας;

Σύμφωνα με το Άρθρο 1Α της Σύμβασης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων, πρόσφυγας είναι κάποιος που «βρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την υπηκοότητα ή της χώρας όπου είχε τη συνήθη διαμονή του και εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου διώξεως λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, κοινωνικής τάξης ή πολιτικών πεποιθήσεων δεν δύναται ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία της χώρας αυτής, ή εξαιτίας φόβου διώξεως, να επιστρέψει σε αυτήν».

Αν και συχνά οι όροι «πρόσφυγας» και «μετανάστης» χρησιμοποιούνται ως εναλλάξιμοι στα ΜΜΕ και τις δημόσιες συζητήσεις, υπάρχει μεταξύ τους μια σημαντική διαφορά.

Ο μετανάστης κανονικά εγκαταλείπει τη χώρα του εκούσια προς αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Αν ένας μετανάστης επιλέξει να γυρίσει πίσω, θα συνεχίσει να απολαμβάνει την προστασία της κυβέρνησής του.

Τουναντίον, οι πρόσφυγες αναγκάζονται να τραπούν σε φυγή για να σώσουν τη ζωή τους ή να διατηρήσουν την ελευθερία τους, και δεν μπορούν να επιστρέψουν με ασφάλεια στα σπίτια τους υπό τις συνθήκες που επικρατούν στη χώρα. Χρήζουν, συνεπώς, διεθνούς προστασίας. Εφόσον, εξ ορισμού, οι πρόσφυγες δεν προστατεύονται από τις κυβερνήσεις τους, η διεθνής κοινότητα παρεμβαίνει για να διασφαλίσει τα δικαιώματα και τη σωματική τους ασφάλεια.

Για να μην ξεχνούμε: οι πρόσφυγες της Κύπρου

Στις 10 Αυγούστου 1974, ο τότε Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών, Κουρτ Βάλντχαϊμ, ανακοίνωσε το διορισμό του Σαντρουντίν Αγά Χαν ως συντονιστή της ανθρωπιστικής βοήθειας για την Κύπρο. Λίγες μέρες μετά το διορισμό, ο Ύπατος Αρμοστής και δύο υπάλληλοι της Υ.Α. έφτασαν στο νησί προκειμένου να αποτιμήσουν από πρώτο χέρι τις πιο επείγουσες ανάγκες βοήθειας.

Η αρχική έκκληση του Ύπατου Αρμοστή για εισφορές $22 εκατομμυρίων, προκειμένου να καλυφθούν επείγουσες ανάγκες στέγασης και διατροφής, έφτασε τα $23,4 εκατομμύρια μέχρι τον Δεκέμβριο του 1974. Τα τρία πρώτα χρόνια, η Υ.Α. του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες εκταμίευσε περισσότερα από $83 εκατομμύρια για ανθρωπιστική βοήθεια προς τους εκτοπισμένους πληθυσμούς και των δύο κοινοτήτων. Οι πόροι για τα προγράμματα βοήθειας προήλθαν κυρίως από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, ενώ η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα πρόσφερε τρόφιμα.

Η ανθρωπιστική βοήθεια της Υ.Α. προς εκτοπισμένους Κυπρίους εξελίχθηκε σταδιακά σε βοήθεια για ενίσχυση των υποδομών, που δέχονταν τεράστια πίεση λόγω της μετακίνησης του πληθυσμού (π.χ. σχολεία, νοσοκομεία) και εν τέλει σε ενίσχυση δικοινοτικών προγραμμάτων προορισμένων να λειτουργήσουν ως γέφυρες επικοινωνίας και διαλόγου.

Αυτό που η διεθνής κοινότητα ανέμενε ότι θα ήταν μια βραχυπρόθεσμη παρέμβαση διήρκεσε για περισσότερα από 23 χρόνια.